Ougarit—Tòdaho Hohowhenu Tọn to Ahọnkan Baali Tọn Mẹ

TO OWHE 1928 tọn mẹ, glepọnu glesi Silianu de tọn jẹ zannu he ṣinyọ́n yọwhé he bẹ okò-zẹ́n hohowhenu tọn lẹ hẹn de go. Ewọ lọsu ma yọ́n nujọnu-yinyin nuhe e mọ tọn to whenẹnu gba. To whenuena pipli whenuho-kàntọ dòkuntọ Flansenu lẹ tọn he Claude Schaeffer yin nukọntọ na se dọ onú mọnkọtọn de yin mimọ, yé basi gbejizọnlin yì nọtẹn lọ to owhe he bọdego mẹ.

To madẹnmẹ, nukinkan de yin kùnkùn tọ́n he hẹn yé penugo nado yọ́n gbakija otò he e yin tọn lẹ. Ougarit wẹ, yèdọ “dopo to tòdaho nukundeji hohowhenu tọn lẹ mẹ sẹpọ Whèzẹtẹn-waji.” Wekantọ Barry Hoberman tlẹ dọ dọ: “Nuhe whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ ko mọ wayi lẹ, etlẹ yin Owe-hihá Ohù Kúkú tọn lọsu, ma ko tindo nuyiwadomẹji he siso sọmọ do nukunnumọjẹnumẹ mítọn gando Biblu go ji gba.”—The Atlantic Monthly.

Fihe Ali Klan te Lẹ

Ougarit he tin to pópló heyin yinyọnẹn taidi Ras Shamra ji, to Huto Méditerranée tọn heyin agewaji Silia tọn todin, yin tòdaho akọjọpli tọn adọkunnọ de to nuhe hugan owhe 3 000 lẹ die wayi. Ahọluduta etọn gblo sọ kilomẹtlu 60 sọn Osó Casios kọ̀n to agewaji yì Tell Sukas to hùwaji podọ nudi kilomẹtlu 30 jẹ 50 sọn Méditerranée to whèyihọ yì Agbàdo Orontes tọn mẹ to whèzẹtẹn.

Ninọmẹ aimẹ dagbe Ougarit tọn hẹn kanlin-yìnyìn yọnbasi. Aigba lọ yọ́n na likun, amì olivieli tọn, ovẹn, po atin po—yèdọ nuhe Mẹsopotamia po Egipti po jẹdò etọn lẹ. Humọ, aliklan tangan ajọwiwa tọn he ji tòdaho lọ tin te hẹn ẹn yin dopo to bato-glintẹn daho akọjọpli tọn tintan lẹ mẹ. To Ougarit, ajọwatọ lẹ sọn Agée, Anatolie, Babilọni, Egipti, po adà Ṣẹnṣẹn Whèzẹtẹn tọn devo lẹ po mẹ nọ sà ogàn, jinukun lẹ, po alọnuzọ́n susu devo he nọ yin bibasi to otò lọ mẹ po.

Mahopọnna adọkun etọn, Ougarit tin to gandudomẹji ahọluduta devo tọn glọ. Tòdaho lọ yin nọtẹn hihọ́-bibasi agewaji pete tọn na Ahọluigba Egipti tọn kakajẹ whenue e yin dindọ̀n biọ Ahọluigba Hitinu lẹ tọn mẹ to owhe kanweko 14tọ J.W.M. Ougarit yin hinhẹn gánnugánnu nado nọ sú odèkuẹ podọ nado nọ na awhànfuntọ lẹ hlan ahọluigbagán etọn. To whenuena “Omẹ Ohù Ji Tọn lẹ”a jẹ ogbé Anatolie (ṣẹnṣẹn Turquie tọn) po agewaji Silia po tọn yàn ji, Hitinu lẹ biọ awhànpa po tọjihun awhàn tọn Ougarit tọn lẹ po. Taidi kọdetọn de, Ougarit lọsu jẹ agbágbá bo yin vivasudo mlẹnmlẹn to nudi owhe 1200 J.W.M.

Ojlẹ He Ko Wayi lẹ Hinhẹnwa Oflin Mẹ

To vasudo Ougarit tọn godo, pópló daho blibata he tindo nudi agayiyi mẹtlu 20 po adagbigblo hectare 25 po de yin jijodo. Madoṣidopo lẹdo ehe tọn poun wẹ ko yin kùnkùn. To gbakija lọ lẹ mẹ, whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ ko mọ pipòtọ họ̀nmẹ daho de tọn he tindo nudi abò kanweko po awánu susu po bo gblo na nudi mẹtlu 10 000 lẹdo pé. Owhé lọ tindo pọnpi-sin, awulẹpa po adado họmẹ tọn lẹ po. Nuyizan owhlẹ tọn lẹ yin aṣọdona po sika, zannu akuẹgegenu, gọna ajinnakú-dú lẹ po. Anazọ́n he yè yí ajinnakú-dú do pà lẹ ko yin mimọ. Jipa heyin ginglọn de po tọ̀sisa kleun de po yidogọna whanpẹ họ̀nmẹ lọ tọn.

Tẹmpli Baali po Dagan po tọn lẹ gọ́ tòdaho lọ po lẹdo flala etọn po mẹ.b Ohọ̀ tẹmpli tọn ehelẹ, vlavo he jiyiyi yetọn sọ mẹtlu 20, tindo awánu pẹvi de he nọ planmẹ biọ abò họmẹ tọn he mẹ boṣiọ yẹwhe de tọn tin te mẹ. Pekán de tin he yì agbàsẹnu de ji fie ahọlu lọ nọ deanana hùnwhẹ voovo lẹ te. To zánmẹ kavi to oyú whenu, miyọ́n lẹ sọgan ko yin titá do họta tẹmpli tọn lẹ ji nado sọgan deanana bato lẹ wá huto. Matin ayihaawe nunina pàdido tọn heyin húnsingàn 17 heyin mimọ to fiwiwe Baal-Hadad tọn mẹ lẹ na ko yin bibasi gbọn tọjihun-kùntọ he yise dọ yẹwhe oyú tọn Baal-Hadad wẹ hẹn yé lẹkọwa whé awuyẹyẹ-afọyẹyẹ lẹ dali.

Nukinkan Họakuẹ Heyin Mimọ Lẹ

Tafo okònọ fọtọ́n susu lẹ yin mimọ to gbakija Ougarit tọn lẹ mẹ. Owe lẹ gando akuẹzinzan, osẹ́n, tonudidọ, po tito anadenanu tọn po go ko yin mimọ to ogbè ṣinatọ̀n mẹ, bọ yé yin kinkan po wekun voovo atọ́n po. Pipli Schaeffer tọn mọ nukinkan lẹ to ogbè he mayin yinyọnẹn kakajẹ din de mẹ—he yin nina yinkọ lọ Ougarit—he yí ohia cunéiforme tọn 30 zan, bo yin dopo to wekun he dohó hugan to whenuho mẹ mẹ.

To yidogọmẹ na hodidọ do whẹho paa lẹ ji, owe Ougarit tọn lẹ bẹ nudọnamẹ lẹ hẹn he tá hinhọ́n yọyọ de do linlẹn po nuyiwa sinsẹ̀n tọn lẹ po ji to ojlẹ lọ mẹ. E taidi dọ sinsẹ̀n Ougarit tọn tindo onú susu to kọndopọmẹ hẹ sinsẹ̀n Kenaninu he sẹpọ yé lẹ tọn. Sọgbe hẹ Roland de Vaux, owe ehelẹ “yin dohia he sọgbe nukunhunhun tọn to aigba Kenani tọn ji jẹnukọnna awhàngbigba Islaeli tọn tlolo.”

Sinsẹ̀n to Tòdaho Baali Tọn Mẹ

Yẹwhe po yẹwhe-yọnnu hugan 200 po wẹ yin nudego to owe Ras Shamra tọn lẹ mẹ. Yẹwhe nupojipetọ lọ wẹ El, heyin yiylọdọ otọ́ yẹwhe po gbẹtọ lẹ po tọn. Podọ yẹwhe oyú tọn Baal-Hadad wẹ “paṣẹ do aslọ lẹ ji” bosọ yin “oklunọ aigba tọn.” El yin didohia taidi dawe yọnhonọ nuyọnẹntọ, ogbì-owhànọ de he ma tindo jẹhẹnu gbẹtọ tọn. To alọ devo mẹ, Baali yin yẹwhe huhlọnnọ po ojlo zogbènọ de po he nọ dín nado dugán do yẹwhe po gbẹtọ lẹ po ji.

Owe heyin mimọ lẹ sọgan ko nọ yin hihia to hùnwhẹ sinsẹ̀n tọn lẹ whenu, taidi owhe yọyọ kavi jibẹwawhé whenu. Nalete, zẹẹmẹ he sọgbe pẹpẹ lọ dózin. To ohó-milomilo de gando nudindọn do gandudu ji go mẹ, Baali gbawhàn visunnu yiwanna El tọn, yèdọ yẹwhe ohù tọn Yamm. Awhàngbigba ehe sọgan ko hẹn tọjihun-kùntọ Ougarit tọn lẹ deji dọ Baali na basi hihọ́na yé to ohù ji. To avùn de mẹ hẹ Mot, Baali yin dududeji bo jẹte yì kutòmẹ. Taidi kọdetọn de, akú dó bọ nuwiwa gbẹtọvi tọn lẹ doalọte. Asi Baali tọn po nọviyọnnu etọn Anat po—heyin yẹwhe-yọnnu owanyi po awhàn po tọn lẹ—hù Mot bo gọ̀ Baali wá ogbẹ̀. Baali hù visunnu asi El tọn lẹ, yèdọ Athirat (Asherah), bo gọ̀ ofìn lọ yí. Ṣigba Mot lẹkọwa to owhe ṣinawe godo.

Mẹdelẹ basi zẹẹmẹ ohó-milomilo ehe tọn taidi ohia ojlẹ lilẹpé whemẹwhemẹ tọn lẹ to whenuena yozo sinsinyẹn alunlun-whenu tọn nọ duto jikun ogbẹ̀-namẹ tọn ji bo nọ lẹkọwa to afò whenu. Mẹdevo lẹ lẹndọ lilẹpé owhe ṣinawe tọn lọ nọtena obu huvẹ po akúdido po tọn. To whẹho awe lẹpo mẹ, nupojipetọ-yinyin Baali tọn yin pinpọnhlan taidi dandannu nado hẹn gbẹtọ tindo kọdetọn dagbe to vivẹnudido etọn lẹ mẹ. Wesetọ Peter Craigie dọmọ: “Yanwle sinsẹ̀n Baali tọn wẹ nado basi hihọ́na nupojipetọ-yinyin etọn; sinsẹ̀ntọ etọn lẹ yise dọ to whenue e yin nupojipetọ kẹdẹ wẹ jinukun lẹ po oyìn he yọn-na-yizan na gbẹninọ gbẹtọ tọn po na to jijideji.”

Hihọ́-Basinamẹnu Sọta Nuyise Kosi Tọn Lẹ

Walọ gblezọn sinsẹ̀n Ougarit-nu lẹ tọn sọawuhia hezeheze to owe heyin kùnkùn jẹgbonu lẹ mẹ. The Illustrated Bible Dictionary dọmọ: “Owe lọ lẹ do kọdetọn ylankan sinsẹ̀n-bibasi hlan yẹwhe ehelẹ tọn hia; yé nọ zinnudo awhàn, galilọ wiwe, owanyi fẹnnuwiwa tọn po gbẹdido mẹdèpo he nọ yin kọdetọn etọn po ji.” De Vaux doayi e go dọmọ: “To ohó-milomilo ehelẹ hihia mẹ, e bọawu nado mọnukunnujẹ wangbẹna sinsinyẹn he yisenọ nugbo Yahwhe-sẹ̀ntọ lẹ po yẹwhegán daho lẹ po tindo na sinsẹ̀n-bibasi ehe mẹ.” Osẹ́n he Jiwheyẹwhe na akọta Islaeli hohowhenu tọn yin hihọ́-basinamẹnu de sọta sinsẹ̀n lalo mọnkọtọn.

Dọṣẹdidọ, sunwhlẹvu-pinplọn, po nujijlẹ po gbayipe tlala to Ougarit. Ohia po sọgodo po nọ yin dindin, e mayin to osun kavi sunwhlẹvu lẹ mẹ kẹdẹ wẹ gba ṣigba to ovivu he pò to adọ̀ mẹ podọ to homẹnú kanlin heyin hùhù lẹ tọn mẹ. “E yin yiyise dọ yẹwhe he avọ́sinsan kanlin tọn yin bibasi hlan nọ lẹzun apadewhe etọn podọ dọ gbigbọ yẹwhe lọ tọn nọ ṣakadopọ hẹ gbigbọ kanlin lọ tọn,” wẹ whenuho-kàntọ Jacqueline Gachet dọ. “Taidi kọdetọn de, gbọn ohia he tin to homẹnú ehelẹ ji hihia dali, e nọ yọnbasi nado yọ́n ojlo gbigbọ yẹwhe lẹ tọn he sọgan na gblọndo dagbe kavi ylankan hlan kanbiọ de do nujijọ sọgodo tọn lẹ ji kavi do nuhe dona yin wiwà to ninọmẹ tangan de mẹ ji.” (Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C.) To vogbingbọn mẹ, Islaelivi lẹ dona gbẹ́ nuyiwa mọnkọtọn lẹ dai.—Deutelonomi 18:9-14.

Osẹ́n Mose tọn jẹagọdo zanhẹmẹ gbẹtọ po kanlin po tọn hezeheze. (Levitiku 18:23) Nukun tẹwẹ Ougarit-nu lẹ nọ yí do pọ́n nuyiwa ehe? To owe heyin mimọ lẹ mẹ, Baali tindo kọndopọ zanhẹmẹ tọn hẹ oyìn-si de. Whenuho-kàntọ dòkuntọ lọ Cyrus Gordon dọmọ: “Eyin mí tlẹ dọ dọ Baali ze agbasa oyìn-sú de tọn dó na nuyiwa lọ wẹ, onú dopolọ ma sọgan yin didọ gando yẹwhenọ etọn lẹ go he vọ́ wadohia nuyiwa gbẹzan etọn lẹ tọn basi gba.”

Islaelivi lẹ yin gbedena dọmọ: “Mìwlẹ ma na basi gbigbò depope to olàn mìtọn mẹ na oṣiọ lọ gba.” (Levitiku 19:28) Ṣigba to whenuena Baali kú, El yinuwa gbọn “agbasa ede tọn gbigbò po ohí po, bo zẹ̀ ede po lamu po dali; e gbò alaka po agbakọ po na ede.” E họnwun dọ agbasa gbigbò yin nuyiwa aṣa tọn de to Baali sẹ̀ntọ lẹ ṣẹnṣẹn.—1 Ahọlu lẹ 18:28.

E taidi dọ ohó-milomilo Ougarit tọn de dohia dọ gbọgbọẹvu de didà to oyìnnọ mẹ yin apadewhe hùnwhẹ vijiji tọn he gbayipe to sinsẹ̀n Kenaninu lẹ tọn mẹ. Ṣigba, to Osẹ́n Mose tọn mẹ, Islaelivi lẹ yin gbedena dọmọ: “Hiẹ ma na sọakusìn gbọgbọẹvu de to anọsìn onọ̀ etọn tọn mẹ.”—Eksọdusi 23:19.

Owe Ougarit Tọn lẹ Jijlẹ do Biblu Go

Owe Ougarit tọn lẹ yin lilẹdogbedevomẹ to dowhenu po alọgọ Heblugbe he yè do kàn Biblu tọn po. Peter Craigie doayi e go dọmọ: “Hogbe susu wẹ yin yiyizan to nukinkan Heblu tọn mẹ he zẹẹmẹ yetọn ma họnwun podọ, to whedelẹnu, ma yin yinyọnẹn; mẹhe basi lẹdogbedevomẹ jẹnukọnna owhe kanweko 20tọ lẹ yí aliho susu zan nado pà nuhe yé sọgan ko zẹẹmẹdo dọ. Ṣigba eyin hogbe dopolọ sọawuhia to owe Ougarit tọn mẹ, e nọ yin nukunnumọjẹemẹ.”

Di apajlẹ, hogbe Heblu tọn heyin yiyizan to Isaia 3:18 yin lilẹdo “tablanú” to paa mẹ. Dodonu hogbe Ougarit tọn mọnkọtọn de do owhè po yẹwhe-yọnnu owhè tọn po hia. Enẹwutu, yọnnu Jelusalẹm tọn heyin nudego to dọdai Isaia tọn mẹ lẹ sọgan ko yí aṣọdonu pẹvi owhè tọn gọna “aṣọdonu heyin bibasi taidi osun lẹ” do doaṣọ to gbégbigbò na yẹwhe Kenani tọn lẹ mẹ.

To Howhinwhẹn lẹ 26:23 to vọkan Massorétique tọn mẹ, “nuflo he nọ mẹ̀ mẹ, po ahun ylankan po” yin jijlẹdo okòzẹ́n he yè bú “ahaya fataka tọn” dó de go. Dodonu hogbe Ougarit tọn hẹn ẹn yọnbasi na nuyijlẹdonugo lọ nado yin lilẹdo “taidi núsú to ozẹ́n ji.” Traduction du monde nouveau gbọn gbesisọ dali lẹ́ howhinwhẹ́n ehe do: “Nuflo he nọ mẹ̀ mẹ po ahun ylankan po taidi núsú fataka tọn he yè yí ṣinyọ́n na okòzẹ́n.”

Be Biblu Yin Zize Sinai do Nukinkan Ougarit Tọn lẹ ji Wẹ Ya?

Dogbapọnna owe Ras Shamra tọn lẹ ko hẹn wesetọ delẹ sọalọakọ́n dọ wefọ Biblu tọn lẹ yin apajlẹ nukinkan Ougarit tọn lẹ tọn. André Caquot, hagbẹ Nuzedai Flansenu lẹ tọn de, dọ dọ “sinsẹ̀n Islaelivi lẹ tọn sinai do aṣa Kenaninu lẹ tọn ji.”

Gando Psalm 29 go, Mitchell Dahood heyin hagbẹ Nuzedai Sinsẹ̀n-Wema Biblu tọn to Lomu dọmọ: “Psalm Yahweh tọn ehe yin hinhẹn sọgbe hẹ ohàn hohowhenu Kenani tọn de he nọ yin jiji hlan Baali heyin yẹwhe oyú tọn . . . Diblayin hogbe lẹpo to psalm lọ mẹ wẹ sọgan yin mimọ to owe Kenaninu hohowhenu tọn lẹ mẹ.” Be tadona mọnkọtọn sọgan yin whẹsuna ya? Paali!

Wesetọ jlẹkajinọtọ susu yọnẹn dọ nuyijlẹdonugo heyin bibasi lẹ ma sọgbe gba. Sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Garry Brantley dọmọ: “Owe Ougarit tọn dopo tata ma sọgbe hẹ Psalm 29 to gigọ́mẹ gba. Kunnudenu he họnwun depope matin nado dohia dọ Psalm 29 (kavi wefọ Biblu tọn devo depope) yin hinhẹn sọgbe hẹ otangblo hohowhenu tọn de gba.”

Be nugbo lọ dọ nudopolọ-yinyin lẹ tin to hogbe yẹhiadonu tọn lẹ, hogbe milomilo lẹ, po aliho nukinkan tọn lẹ po mẹ dohia dọ Biblu hodo apajlẹ nukinkan Ougarit tọn lẹ tọn wẹ ya? Lala, nudopolọ-yinyin enẹlẹ dona yin nukundo. The Encyclopedia of Religion dọmọ: “Aṣa wẹ zọ́n bọ nudopolọ-yinyin ehelẹ do tin: dile etlẹ yindọ ninọmẹ lẹdo po ojlẹ po tọn he tin to Ougarit po Islaeli po ṣẹnṣẹn gbọnvo taun, yé tindo aṣa dopolọ bo nọ yí hogbe milomilo po hogbe sinsẹ̀n tọn dopolọ lẹ po zan.” Enẹwutu Garry Brantley dotana dọmọ: “Hójijlẹ he ma sọgbe wẹ e yin nado tẹkudeji dọ nuyise kosi lẹ tọn wẹ yin asisa owe Biblu tọn lẹ tọn na nudopolọ-yinyin ogbè tọn lẹ poun wutu.”

To godo mẹ, e dona yin ayidego dọ eyin kanṣiṣa depope tin to owe Ras Shamra tọn lẹ po Biblu po ṣẹnṣẹn janwẹ, whẹho paa lẹ wẹ yé na yin, e mayin gbigbọmẹ tọn lẹ gba. “Nunọwhinnusẹ́n po nujinọtedo yiaga walọdagbe tọn he tin to Biblu mẹ lẹ po [ma] sọgan yin mimọ to Ougarit gba,” wẹ whenuho-kàntọ dòkuntọ Cyrus Gordon dọ. Na nugbo tọn, vogbingbọn lọ lẹ sù tlala hugan nudopolọ-yinyin depope.

Nupinplọn gando Ougarit go sọgan to alọgọna Biblu plọntọ lẹ zọnmii nado mọnukunnujẹ aṣa, whenuho, po lẹdo sinsẹ̀n Biblu kàntọ lẹ tọn po mẹ gọna akọta Heblu tọn to paa mẹ. Dogbapọnna owe Ras Shamra tọn lẹ yinukọn dogọ sọgan sọ tá hinhọ́n yọyọ do nukunnumimọjẹ Heblu hohowhenu tọn mẹ ji. Ṣigba, hú popolẹpo, nuhe whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ mọ to Ougarit zinnudo vogbingbọn he tin to mẹdezejo mẹdèpo tọn hlan Baali po sinsẹ̀n-bibasi wiwe ṣeke Jehovah tọn po ṣẹnṣẹn ji hezeheze.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Nudọnamẹ tangan lẹ to weda 25]

Nuhe whenuho-kàntọ dòkuntọ lẹ mọ to Ougarit ko yidogọna nukunnumọjẹnumẹ mítọn gando Owe-wiwe go

[Yẹdide otò tọn/Yẹdide to weda 24]

(Nado mọ yẹdide ganji, pọ́n zinjẹgbonu)

Ahọluigba Hitinu lẹ tọn to owhe kanweko 14tọ J.W.M.

OHÙ MÉDITERRANÉE TỌN

Euflate

OSÓ CASIOS (JEBEL EL-AGRA)

Ougarit (Ras Shamra)

Tell Sukas

Orontes

SILIA

EGIPTI

[Asisa Yẹdide tọn]

Bosiọ Baali po rhyton po tọn he tindo awusiọhia kanlin tọn: Nuhoho-sẹdotẹn Louvre tọn to Paris; sẹ̀nsatẹn họ̀nmẹ tọn: © D. Héron-Hugé pour “Le Monde de la Bible”

[Yẹdide to weda 25]

Pipòtọ gbakija họntonu họ̀nmẹ lọ tọn lẹ tọn

[Caption on page 26]

Ohó milomilo otangblo Ougarit tọn sọgan ze dodonu dai do Eksọdusi 23:19 ji

[Asisa Yẹdide tọn]

Musée du Louvre, Paris

[Yẹdide to weda 27]

Zannu Baali tọn

Agbanvla sikanọ he do nujijọ gbéyinyàn tọn de hia

Apotin-núsú aṣọdonu ajinnakú-dú tọn he to yẹwhe-yọnnu vijiji tọn dohia

[Asisa Yẹdide tọn]

All pictures: Musée du Louvre, Paris