Eusèbe—Be Ewọ Wẹ Yin “Dowatọ Whenuho Ṣọṣi Tọn” Ya?

To owhe 325 W.M., Ahọluigbagán Constantin Lomu tọn ylọ opli de na sinsẹ̀ngán lẹpo do Nicée. Lẹndai etọn wẹ: nado didẹ nudindọn sinsinyẹn he to yìyì do haṣinṣan he tin to Jiwheyẹwhe po Ovi etọn po ṣẹnṣẹn ji. Eusèbe Sesalea tọn, heyin pinpọnhlan taidi dawe he yọnwe hugan to ojlẹ lọ mẹ tin to mẹhe wá opli lọ lẹ mẹ. Eusèbe ko yí sọwhiwhe do plọn Owe-wiwe bo ko sọ yiavunlọ na sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Klistiani tọn lọ dọ Jiwheyẹwhe dopo wẹ tin.

To Opli Nicée tọn ji, “Constantin lọsu wẹ yin azinponọ,” wẹ The Encyclopædia Britannica dọ, “bo yí zohunhun do deanana hodọdopọ lọ lẹ, podọ ewọ lọsu wẹ zinnudo . . . hogbe tangan he do otẹn he mẹ Klisti te na Jiwheyẹwhe hia ji to gbemima yise tọn heyin didetọn to opli lọ ji mẹ, ‘dọ e sọzẹn hẹ Otọ́ lọ’ . . . Na obu ahọluigbagán lọ tọn wutu, sinsẹ̀ngán lọ lẹpo, gbọnvona awe poun, wẹ doalọ gbemima yise tọn lọ mẹ, susu yetọn wàmọ sọta nuyise yetọn.” Be Eusèbe tin to omẹ awe lọ lẹ mẹ ya? Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn teninọ he e ze mẹ? Mì gbọ mí ni pọ́n gbẹzan Eusèbe tọn—jẹhẹnu etọn lẹ po nuwadotana etọn lẹ po.

Nukinkan Ayidego Tọn Etọn Lẹ

E yọnbasi dọ Palestine wẹ Eusèbe yin jiji te to nudi owhe 260 W.M. To ovu-whenu etọn, e dogbẹ́ hẹ Pamphile, heyin nugopọntọ de to ṣọṣi Sesalea tọn mẹ. To wehọmẹ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ Pamphile tọn bibiọ mẹ, Eusèbe lẹzun nuplọntọ vivẹnunọ de. E yí wesẹdotẹn daho Pamphile tọn zan taun. Eusèbe tlọ́ ede do nupinplọn lọ mẹ taun, titengbe na Biblu pinplọn. E sọ lẹzun họntọn nugbonọ Pamphile tọn, bo tlẹ ylọ ede to godo mẹ dọ “Eusèbe visunnu Pamphile tọn.”

Eusèbe dọ gando yanwle ede tọn lẹ go dọmọ: “Lẹndai ṣie wẹ nado wlan kandai de gando Apọsteli wiwe debọdo-dego lẹ go gọna ojlẹ he ko juwayi sọn azán Whlẹngantọ mítọn tọn gbè jẹ ojlẹ mítọn mẹ; nado dọ lehe nujijọ titengbe susu ko jọ do to whenuho ṣọṣi lọ tọn mẹ; podọ nado donù mẹhe ko deanana bo ko dugán do ṣọṣi lọ ji to sinsẹ̀nhọ nukundeji hugan lẹ mẹ go, po mẹhe ko lá ohó Jiwheyẹwhe tọn to ojlẹ dopodopo mẹ lẹ po vlavo gbọn hogbe nùmẹ tọn lẹ kavi kandai lẹ dali.”

Eusèbe yin finflin na owe heyin sisina taun etọn lọ he hosọ etọn yin Histoire de l’Église chrétienne (Glẹnsigbe). Bladopọ ao etọn lẹ heyin zinzinjẹgbonu to nudi owhe 324 W.M. yin pinpọnhlan taidi whenuho titengbe hugan ṣọṣi tọn heyin kinkan to hohowhenu. Na kọdetọn nuwadotana ehe tọn wutu, Eusèbe wá yin yinyọnẹn taidi dowatọ whenuho ṣọṣi tọn.

Gbọnvona Histoire de l’Église, Eusèbe sọ wlan Chronicle, heyin bladopọ awe. Bladopọ tintan yin todohukanji whenuho aihọn tọn. To owhe kanweko ẹnẹtọ mẹ, e lẹzun owe tangan de na alọdindlẹndo todohukanji ojlẹ hihia aihọn tọn. Bladopọ awetọ do azán nujijọ whenuho tọn lẹ tọn hia. To apotin he sọzẹn lẹ yiyizan mẹ, Eusèbe do ahọlu debọdo-dego akọta voovo lẹ tọn hia.

Eusèbe wlan owe whenuho tọn awe devo lẹ, he hosọ yetọn yin Martyrs of Palestine po Life of Constantine po. Tintan lọ sinai do owhe 303-10 W.M. ji bo dọhodo mẹhe yin hùhù na sinsẹ̀n wutu to ojlẹ enẹ gblamẹ lẹ ji. Eusèbe na ko mọ susu nujijọ ehelẹ tọn. Owe awetọ, heyin zinzinjẹgbonu taidi owe ẹnẹ-to-pọmẹ to okú Ahọluigbagán Constantin tọn godo to owhe 337 W.M., bẹ zẹẹmẹ he họakuẹ whenuho tọn lẹ hẹn. Kakati nado yin whenuho tlọlọ de, owe mẹpipà tọn wẹ e yin hugan.

Owe avùnlọyiyi Eusèbe tọn lẹ bẹ gblọndo de hlan Hiéroclès hẹn—yèdọ togán Lomu tọn de he nọgbẹ̀ to ojlẹ dopolọ mẹ hẹ ẹ. To whenuena Hiéroclès wlanwe sọta Klistiani lẹ, Eusèbe yiavunlọna yé. Humọ, nado nọgodona nugbo lọ dọ Jiwheyẹwhe wẹ yin dowatọ Biblu tọn, e wlan owe 35, heyin pinpọnhlan taidi owe titengbe he bẹ zẹẹmẹ gigọ́ hugan hẹn lẹ. Owe 15 tintan lọ lẹ tẹnpọn nado dohia dọ Klistiani lẹ kẹalọyi owe wiwe Heblu tọn. Owe 20 he pò lẹ do kunnudenu hia dọ owhẹ̀ Klistiani lẹ tọn whẹ́n nado yì zẹ̀ gbedide Juvi lẹ tọn lẹ go bo kẹalọyi nunọwhinnusẹ́n po nuwiwa yọyọ lẹ po. To pọmẹ, owe ehelẹ yiavunlọna sinsẹ̀n Klistiani tọn to gigọ́mẹ sọgbe hẹ nukunnumọjẹnumẹ Eusèbe tọn.

Eusèbe nọgbẹ̀ na nudi owhe 80 (sọn owhe 260-340 W.M.), bo yin dopo to mẹhe wlan owe susu to hohowhenu lẹ mẹ. Nukinkan etọn lẹ bẹ nujijọ owhe kanweko atọ̀n tintan jẹ ojlẹ Ahọluigbagán Constantin tọn mẹ lẹ hẹn. To adà godo gbẹzan etọn tọn mẹ, e sọ yinuwa taidi sinsẹ̀ngán Sesalea tọn dogọ na azọ́n wekinkan tọn etọn. Dile etlẹ yindọ whenuho-kinkan wẹ e diyin na hugan, Eusèbe sọ yin avunlọyitọ sinsẹ̀n tọn, yẹdide-otò tọn basitọ, yẹwhehodọtọ, mẹhe nọ gbeje sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lẹ pọ́n, podọ sinsẹ̀n-we kantọ de.

Lẹndai Awe-to-Pọmẹ Etọn

Naegbọn Eusèbe do bẹ azọ́n pligidi he ma yin wiwà pọ́n mọnkọtọn lẹ jẹeji? Gblọndo lọ yin mimọ to nuyise etọn mẹ dọ e to gbẹnọ to ojlẹ diọdo tọn de mẹ wutu. E mọdọ nujijọ ayidego tọn lẹ ko jọ to ojlẹ he wayi lẹ mẹ bọ nuhudo tin nado basi kandai yetọn na yé nido gbọṣi aimẹ dẹn.

Eusèbe sọ tindo lẹndai devo—enẹ wẹ avùnlọyiyi tọn. E yise dọ Jiwheyẹwhe wẹ yin dowatọ sinsẹ̀n Klistiani tọn. Ṣigba mẹdelẹ ma kẹalọyi linlẹn ehe gba. Eusèbe wlan dọmọ: “Lẹndai ṣie wẹ e sọ yin ga nado dọ yinkọ, sọha, gọna whla nẹmu he mẹdelẹ ko basi nuṣiwa sinsinyẹn lẹ na ojlo nado de linlẹn yọyọ lẹ tọ́n tọn wutu, bosọ lá yede taidi mẹhe dindona nuhe yé gbọn nuṣiwa dali ylọ dọ oyọnẹn lẹ, yé mẹhe taidi ohla fifiẹtọ he gbọn lẹblanu matindo dali và apó Klisti tọn sudo lẹ.”

Be Eusèbe pọ́n ede hlan taidi Klistiani wẹ ya? E họnwun dọ e wàmọ, na e dlẹnalọdo Klisti taidi “Whlẹngantọ mítọn.” E dọmọ: “Ojlo ṣie wẹ e yin . . . nado dọ nujijọ ylankan he wá akọta Juvi lẹ tọn blebu ji tlolo taidi kọdetọn sebibla yetọn lẹ tọn sọta Whlẹngantọ mítọn, podọ ojlo ṣie wẹ e yin nado basi kandai aliho po ojlẹ lẹ po he mẹ ohó Jiwheyẹwhe tọn ko yin kọgbidina te gbọn Kosi lẹ dali, bo basi zẹẹmẹ jijọ mẹhe ko hoavùnna ẹn to ojlẹ voovo mẹ to whlepọn po homẹkẹn lẹ po nukọn, gọna gbeyiyi nugbonọ-yinyin tọn he ko yin bibasi to gbangba to azán mítọn gbè lẹ tọn, gọna alọgọ lẹblanu po homẹdagbe po tọn he Whlẹngantọ mítọn ko na yemẹpo.”

Dodinnanu He Gbloada Etọn

Sọha owe he Eusèbe lọsu hia bo dlẹnalọdo lẹ tọn sù taun. Owe Eusèbe tọn lẹ kẹdẹ mẹ wẹ susu mẹhe diyin to owhe kanweko atọ̀n tintan Whenu Mítọn tọn lẹ mẹ yin didohia te. Owe etọn lẹ kẹdẹ mẹ wẹ nudọnamẹ yọn-na-yizan he tá hinhọ́n do ogbẹ́ nujọnu tọn lẹ ji lẹ sọawuhia te. Yé wá sọn asisa oyọnẹn he masọ tin-to-aimẹ lẹ tọn mẹ.

To nudọnamẹ lẹ bibẹpli mẹ, Eusèbe yin sọwhiwhenọ podọ linsinyẹntọ. E yí sọwhiwhe do do vogbingbọn hia to linlin dejidego lẹ po lalo tọn lẹ po ṣẹnṣẹn. Etomọṣo, owe etọn lẹ tindo nuṣiwa lẹ. To ojlẹ delẹ mẹ, e nọ basi zẹẹmẹ gbẹtọ lẹ po nuwiwa yetọn lẹ po tọn to aliho agọ̀ mẹ bo tlẹ gboawupo nado mọnukunnujẹ yé mẹ. Todohukanji ojlẹ hihia tọn etọn lẹ ma nọ sọgbe to whedelẹnu. Eusèbe sọ gbọagba azọ́nyinyọnẹn tọn to nukinkan etọn lẹ zizedonukọnnamẹ mẹ. Ṣogan, mahopọnna awugbopo he họnwun ehelẹ, owe susu etọn lẹ yin pinpọnhlan taidi adọkunnu họakuẹ de.

Be E Yiwanna Nugbo Ya?

Whẹho nudindọn tọn heyin kanṣiṣa he tin to Otọ́ lọ po Ovi lọ po ṣẹnṣẹn tọn duahunmẹna Eusèbe. Be Otọ́ lọ ko tin jẹnukọnna Ovi lọ, dile Eusèbe yise do ya? Kavi be Otọ́ lọ po Ovi lọ po wá aimẹ dopọ wẹ ya? “Eyin yé wá aimẹ dopọ, nawẹ Otọ́ lọ na yin Otọ́ bọ Ovi lọ na yin Ovi gbọn?,” wẹ e kanse. E tlẹ nọgodona nuyise etọn gbọn alọdindlẹndo Owe-wiwe dali, bo donù Johanu 14:28 go, he dọ dọ ‘Otọ́ lọ klo hugan Jesu,’ podọ Johanu 17:3, fie Jesu yin alọdlẹndo te taidi mẹhe ‘yin didohlan’ gbọn Jiwheyẹwhe nugbo dopo akàn lọ dali. To alọdindlẹndo Kọlọsinu lẹ 1:15 po Johanu 1:1 po mẹ, Eusèbe dọnnu dọ Logos, kavi Ohó lọ, wẹ “apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn he yè ma mọ”—yèdọ Ovi Jiwheyẹwhe tọn.

Ṣigba, nupaṣamẹ wẹ e yin dọ to vivọnu Opli Nicée tọn, Eusèbe nọgodona pọndohlan he ma sọgbe lọ. To vogbingbọn mẹ na teninọ Owe-wiwe tọn etọn dọ Jiwheyẹwhe po Klisti po ma sọzẹn, e kọngbedopọ hẹ ahọluigbagán lọ.

Nuplọnmẹ De

Naegbọn Eusèbe joawuna kọgbidinamẹ to Opli Nicée tọn ji bo nọgodona sinsẹ̀n-nuplọnmẹ he ma sọgbe hẹ Owe-wiwe de? Be na e tindo yanwle tonudidọ tọn lẹ to ayiha mẹ wutu wẹ ya? Naegbọn e do yì opli lọ tẹnmẹ lọsu? Dile etlẹ yindọ sinsẹ̀ngán lẹpo wẹ yin yiylọ, sọha vude poun—yèdọ 300—wẹ yì. Be vlavo Eusèbe jlo nado basi hihọ́na otẹn he mẹ e tin te wẹ ya? Podọ naegbọn Ahọluigbagán Constantin doyẹyigona ẹn sọmọ? Eusèbe sinai to adusilọ ahọluigbagán lọ tọn mẹ to opli lọ ji.

E họnwun dọ Eusèbe gbẹkọ nubiọtomẹsi Jesu tọn lọ go dọ hodotọ Etọn lẹ ‘ma dona yin apadewhe aihọn tọn.’ (Johanu 17:16; 18:36) “Mì yọnnu ayọdetọ lẹ, be mìwlẹ ma yọnẹn dọ họntọnji hẹ aihọn, okẹ̀n wẹ e yin to Jiwheyẹwhe dè?” wẹ devi Jakobu kanse. (Jakobu 4:4) Podọ lehe tudohomẹnamẹ Paulu tọn sọgbe do sọ dọmọ: “Mì yin omẹ yè yí gbemasọ do dopokle dopọ po mayisenọ lẹ po blo”! (2 Kọlintinu lẹ 6:14) Mì gbọ mí ni nọ kada na aihọn dile mí to ‘Otọ́ lọ sẹ̀n to gbigbọ po nugbo po mẹ.’—Johanu 4:24.

[Yẹdide to weda 31]

Yẹdide adógo tọn he do Opli Nicée tọn hia

[Asisa Yẹdide tọn]

Scala/Art Resource, NY

[Yẹdide/Asisa Yẹdide tọn to weda 29]

Courtesy of Special Collections Library, University of Michigan