Awhàn Dintọn lẹ Ko Diọ

AWHÀN nọ saba bẹ danuwiwa hẹn. E nọ saba hù awhànfuntọ lẹ bo nọ hẹn yajiji plá tòvi paa lẹ. Ṣigba to owhe agọe tọn lẹ mẹ, awhàn lẹ ko diọ. To aliho tẹmẹ?

Awhàn egbehe tọn lẹ nọ saba yin tòwhan lẹ—yèdọ awhàn he nọ yin fùnfùn to pipli tòvi dopolọ tọn lẹ he jẹagọdo yedelẹ ṣẹnṣẹn. Podọ tòwhan lẹ nọ saba dẹn-to-aimẹ, bo nọ hẹn awufiẹsa wá tòvi lẹ ji hugan, bosọ nọ gbà otò lẹ kija hú awhàn he nọ yin fùnfùn to otò voovo awe ṣẹnṣẹn lẹ. “Tòwhan lẹ nọ gọ́ na danuwiwa, nuyiwa hùnsọndai tọn lẹ he nọ dekọtọn do okú gbẹtọ fọtọ́n susu tọn, zanhẹmẹ gánnu-gánnu lẹ, hinhọ̀n jẹgbé podọ, to whedelẹnu, akọ̀ vivasudo mẹ,” wẹ whenuho-kàntọ Espagne tọn Julián Casanova dọ. Na nugbo tọn, to whenuena kọmẹnu lẹ wà danú sinsinyẹn do kọmẹnu hatọ yetọn lẹ, awugblenamẹ lọ lẹ nọ dẹn-to-aimẹ taun.

Sọn whenue Awhàn Nuglọ tọn ko doalọte gbọ́n, awhàn vude poun wẹ ko yin fùnfùn to akọta voovo awe ṣẹnṣẹn. “Atọ̀n gee wẹ ma yin tòwhan to awhàn he ko yin fùnfùn sọn 1990-2000 lẹpo mẹ,” wẹ (Institut international de recherches pour la paix de Stockholm), SIPRI na linlin dọ.

Nugbo wẹ dọ tòwhan lẹ nọ sọawuhia di nuhe ma sinyẹn sọmọ bọ linlinnamẹnu tògodo tọn lẹ sọgan nọma na linlin susu deji, ṣigba awufiẹsa po hẹngble he awhàn mọnkọtọn lẹ nọ hẹnwa po ma gbọnvona awhàn devo lẹ tọn gba. Gbẹtọ livi susu wẹ ko kú to tòwhan lẹ mẹ. Na taun tọn, to owhe 20 he wayi gblamẹ, diblayi gbẹtọ livi atọ́n wẹ kú to otò atọ̀n poun mẹ fie awhàn yin fùnfùn te—Afghanistan, République démocratique du Congo, po Soudan po. To otò Balkan tọn lẹ mẹ, avùnhiho sinsinyẹn to akọ̀ voovo lẹ ṣẹnṣẹn ko hù nudi gbẹtọ 250 000, podọ awhànfunfun dẹn-to-aimẹ to gufọntọ lẹ ṣẹnṣẹn ko hù gbẹtọ 100 000 to Colombie.

Nugandomẹgo he danuwiwa tòwhan tọn nọ hẹnwa lẹ nọ sọawuhia to ovi flinflin lẹ go hú mẹdevo depope. Dile nukunpedonugotọ daho Plidopọ Akọta lẹ tọn na fibẹtado-dintọ lẹ dọ do, to owhe 10 agọe tọn lẹ mẹ, nuhe hugan ovi flinflin livi awe wẹ kú to tòwhan lẹ mẹ. Livi ṣidopo devo lẹ yin awugblena. Sọha ovi flinflin he nọ yin didiọzun awhànfuntọ lẹ tọn to susudeji. Ovi pẹvi he yin awhànfuntọ de dọmọ: “Yé plọn azọ́n mi. Yé sọ na mi osò. Yẹn zan amasin-adínọ lẹ. Yẹn hù gbẹtọ paa lẹ. Yẹn hù mẹsusu. Awhàn de poun wẹ . . . Gbedide lẹ wẹ yẹn setonuna poun. Yẹn yọnẹn dọ onú ylankan wẹ. Ṣigba e ma yin ojlo ṣie gba.”

To otò he mẹ tòwhan ko wá lẹzun aṣa te lẹ, ovi susu to whinwhẹ́n matin jijọho. Yé to gbẹ̀nọ to aihọn de mẹ fie wehọmẹ lẹ ko yin gbigbakija te podọ fie sòdide do ode awetọ ko diọtẹnna hodọdopọ te. Owhe 14 mẹvi Dunja dọmọ: “Mẹsusu wẹ ko yin hùhù . . . Mẹde ma sọgan sè ogbè hànjiji ohẹ̀ lẹ tọn ba, adavo avigbè ovi he to avivi na onọ̀, otọ́, kavi nọvi yetọn he yin hùhù lẹ tọn kẹdẹ.”

Etẹwẹ Hẹn Ehe Lẹpo Wá?

Etẹwẹ nọ hẹn tòwhan danuwiwa tọn mọnkọtọn lẹ sinyẹn deji? Wangbẹna hẹnnu po akọ̀ po, vogbingbọn sinsẹ̀n tọn lẹ, whẹdida mawadodo, po bẹwlu tonudidọ tọn po yin whẹwhinwhẹ́n tangan lẹ. Whẹwhinwhẹ́n dodonu tọn devo wẹ nukunkẹn—yèdọ nukunkẹn tintindo na huhlọn podọ na akuẹ. Nukọntọ tonudọtọ lẹ nọ saba yin whinwhàn gbọn nukunkẹn dali nado fọ́n wangbẹna he nọ hẹn avùnhiho lẹ sinyẹn deji dote. Linlin he SIPRI zinjẹgbonu de dọ dọ suhugan mẹhe nọ tindo mahẹ to awhànfunfun mẹ lẹ tọn wẹ “nọ yin whinwhàn gbọn ale ṣejannabi tọn dali.” Linlin lọ yidogọ dọmọ: “Nukunkẹn nọ yin didohia to aliho susu mẹ, bẹsọn awhàngán lẹ po nukọntọ tonudidọ tọn lẹ po he nọ wà ajọ́ diamọndi sisà tọn ji jẹ jọja he nọ jẹajo po osò po to gbétatò lẹ mẹ lẹ ji.”

Gbigbayipe awhànfunnu he ma vẹahi ṣigba bo dohuhlọn lẹ tọn sọ yidogọna agayiyi mẹhuhu tọn. Nudi gbẹtọ 500 000—titengbe yọnnu po ovi flinflin lẹ po—wẹ nọ yin hùhù to owhe dopo mẹ gbọn nuhe yin yiylọdọ awhànfunnu pẹvi lẹ yiyizan dali. To otò Aflika tọn dopo mẹ, osò AK-47 he nọ yin hinhẹn do abọ́ ji de pọ̀kuẹ di koklovi. E blawu dọ, to otò delẹ mẹ osò ehelẹ ko dibla gbayipe dile koklovi gbayipe do. Nudi osò kavi awhànfunnu pẹvi livi donu 500 wẹ tin todin lẹdo aihọn pé—bọ madozẹnzẹn etọn yin 1 na omẹ 12.

Be tòwhan sinsinyẹn lẹ wẹ na lẹzun ohia ayidego tọn na owhe kanweko 21tọ ehe ya? Be tòwhan lẹ sọgan yin alọhẹndotena ya? Be gbẹtọ lẹ na wá doalọtena mẹhuhu to gbèdopo ya? Hosọ he bọdego na na gblọndo kanbiọ ehelẹ tọn.

[Apotin to weda 4]

Kọdetọn Ylankan Tòwhan lẹ Tọn

To tòwhan he yin fùnfùn po awhànfunnu pẹvi lẹ po mẹ, 90 to kanweko ji mẹhe yin hùhù lẹ tọn ma nọ yin awhànfuntọ lẹ gba ṣigba gbẹtọ paa lẹ. “E họnwun dọ to ojlẹ susu mẹ, ovi flinflin lẹ wẹ nọ yin hùhù, e mayin gbọn kosọ dali gba, ṣigba gbọn mẹgbeyinyan awhàn tọn dali,” wẹ Graça Machel, heyin Wekantọ Daho Plidopọ Akọta lẹ Tọn Na Kọdetọn He Awhàn Nọ Tindo do Ovi lẹ Ji dọ.

Zanhẹmẹ gánnu-gánnu ko lẹzun awhànfunnu de he awhànfuntọ lẹ nọ yizan. To otò he awhàn ko gbakija delẹ mẹ, diblayin viyọnnu winyanwinyan he gufọntọ awhànfuntọ lẹ mọ to gbetatò he yé tọ́n-awhàn mẹ lẹpo wẹ yé nọ zanhẹ gánnu-gánnu. Yanwle huhlọn yido zanhẹmẹtọ lọ lẹ tọn wẹ nado dobunamẹ kavi nado hẹn kanṣiṣa whẹndo tọn lẹ gble.

Huvẹ po azọ̀n po nọ bọdo awhàn go. Tòwhan nọ zọ́n bọ jinukun vude wẹ nọ yin didó kavi yin gbingbẹ̀n, nukunpedomẹgo dotowhé tọn vude wẹ nọ tin, podọ alọgọ tògodo tọn vude wẹ nọ jẹ mẹhe tindo nuhudo etọn lẹ dè. Dodinnanu tòwhan Aflika tọn de dohia dọ 20 to kanweko ji mẹhe kú lẹ tọn wẹ nọ kú na azọ̀n wutu podọ 78 to kanweko ji nọ yin hùhù gbọn huvẹ dali. Nudi 2 to kanweko ji poun wẹ nọ kú to avùnhiho lọ mẹ tlọlọ.

To madozẹnzẹn mẹ, mẹdopo nọ hẹn afọ kavi ogbẹ̀ etọn bu to nukunwhiwhe 22 lẹpo mẹ na e tùnafọ awhànfunnu he nọ yin dìdì do aigba glọ de ji wutu. E yin sọha-yina dọ awhànfunnu mọnkọtọn livi donu 60 jẹ 70 wẹ ko yin dìdì do aigba glọ to nuhe hugan otò 60 mẹ.

Gbẹtọ lẹ nọ họ̀njẹgbé sọn owhé yetọn lẹ gbè. Fibẹtado-dintọ po mẹhe họ̀njẹgbé lẹ po livi donu 50 wẹ tin todin lẹdo aihọn pé—odaa yetọn yin ovi flinflin lẹ.

[Yẹdide/Asisa Yẹdide tọn to weda 2]

COVER: Boy: Photo by Chris Hondros/Getty Images

[Yẹdide/Asisa Yẹdide tọn to weda 3]

Yẹdide gbọn Chris Hondros/Getty Images dali