Otàn Gbẹzan Tọn

Jidide do Nukunpedomẹgo Owanyinọ Jehovah Tọn Go

DILE E YIN DIDỌ GBỌN ANNA DENZ TURPIN DALI

“A nọ dín tlintlindo gbau!” wẹ onọ̀ ṣie dọ po nukiko yẹsẹ de po. Whenuena n’to pẹvi, n’nọ dotukla mẹjitọ ṣie lẹ po kanbiọ lẹ po. Ṣigba Mama po Papa po ma nọ wọhẹ mi gbede na tlintlindo-dindin yọpọvu tọn ṣie gba. Kakatimọ, yé plọn mi nado nọ lẹnnupọn bo nọ basi nudide ṣie titi lẹ he sinai do ayihadawhẹnamẹnu heyin pinplọn gbọn Biblu dali de ji. Lehe mẹpinplọn ehe wá yin nuhọakuẹ do sọ! To gbèdopo, whenuena n’do owhe 14, Nazi lẹ bẹ mẹjitọ yiwanna ṣie lẹ yì sọn dè e, bọ n’masọ mọ yé gbede ba.

OTỌ́ ṣie, Oskar Denz, po onọ̀ ṣie, Anna Maria po nọ nọ̀ Lörrach he yin tòdaho Allemagne tọn de sẹpọ dogbó Suisse tọn. To jọja-whenu yetọn, yé yin zohunhunnọ to tonudidọ mẹ, bọ mẹhe to lẹdo lọ mẹ lẹ yọ́n yé bosọ nọ na sisi yé. Ṣigba to 1922, ojlẹ gli de to alọwle yetọn godo, mẹjitọ ṣie lẹ diọ pọndohlan yetọn to tonudidọ-liho po yanwle yetọn lẹ po to gbẹ̀mẹ. Mama jẹ Biblu plọn ji po Biblu Plọntọ lẹ po, dile Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ nọ yin yiylọ dọ to whenẹnu, podọ e gọ́ na ayajẹ nado plọn dọ Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn na hẹn jijọho wá aigba ji. To madẹnmẹ, Papa kọnawudopọ hẹ Mama to nupinplọn mẹ, bọ yé jẹ opli Biblu Plọntọ lẹ tọn yì ji. Papa tlẹ na owe Biblu pinplọn tọn dopo, heyin La Harpe de Dieu Mama taidi nunina hùnwhẹ Noẹli owhe enẹ mẹ tọn. Yẹn yin jiji to 25 mars 1923, podọ n’yin ovi dopo akàn mẹjitọ ṣie lẹ tọn.

Oflin awuvivinamẹ tọn nankọ lẹ die yẹn nọ tindo gando gbẹzan whẹndo mítọn tọn go—yèdọ sadidi alunlun whenu tọn mítọn lẹ to zungbo he to abọẹ he nọ yin Forêt-Noire mẹ po lehe Mama nọ plọn mi whégbè-zọ́n lẹ do po! Yẹn sọgan gbẹ́ nọ yí nukun homẹ tọn do mọ lehe e nọ nọte to adohọsa bo nọ to anadena nudàtọ pẹvi etọn do. Hú popolẹpo, mẹjitọ ṣie lẹ plọn mi nado yiwanna Jehovah Jiwheyẹwhe bo dejido e go.

Wẹnlatọ zohunhunnọ Ahọluduta lọ tọn 40 nkọtọn wẹ tin to agun mítọn mẹ. Mẹjitọ ṣie lẹ tindo nugopipe vonọtaun nado nọ yawu hundotẹnmẹ lẹ dote na hodidọ gando Ahọluduta lọ go. Na nuwiwa yetọn dai tọn lẹ to lẹdo lọ mẹ wutu, yé nọ voawu hẹ mẹdevo lẹ, podọ gbẹtọ lẹ nọ yí yé ganji. Whenuena n’do owhe ṣinawe, yẹnlọsu jlo nado dọyẹwheho sọn họndekọn jẹ họndekọn. To azán tintan lọ gbè, awetọ ṣie bẹ owe delẹ na mi, bo dlẹnalọdo owhé de na mi bo dọ poun dọ, “Yì bo pọ́n dọ be yé na jlo ya.” To 1931, mí yì plidopọ agbegbe Biblu Plọntọ lẹ tọn de to Bâle, to Suisse. Finẹ wẹ mẹjitọ ṣie lẹ yí baptẹm te.

Sọn Hunyanhunyan mẹ jẹ Kọgbidinamẹ Glọ

Allemagne tin to hunyanhunyan daho de mẹ to ojlẹ nẹlẹ mẹ, bọ ogbẹ́ tonudidọ tọn voovo lẹ nọ to avùnho sinsinyẹn to tòhomẹ-liho lẹ ji. To ozán dopo mẹ, awhágbe he to wiwá sọn owhé kọmẹnu mítọn tọn gbè fọ́n mi sọn amlọn mẹ. Visunnu aflanmẹ awe hù mẹdaho yetọn po owhán-onù-susunọ de po na yé ma kọngbedopọ hẹ pọndohlan tonudidọ tọn etọn lẹ wutu. Kanyinylan sọta Ju lẹ sọ yiaga taun. To wehọmẹ, viyọnnu dopo dona nọ whlá ede do nuglọ na e yin Ju poun wutu. E biọ lanmẹ na mi taun; ṣigba yẹn ma yọnẹn to whenẹnu dọ to madẹnmẹ yẹnlọsu na wá yọ́n lehe e nọ vẹawu do nado yin kinklandovo.

To 30 janvier 1933, Adolf Hitler lẹzun togán Allemagne tọn. To owhé mítọn pá, mí to pinpọn whenue Nazi lẹ yí aglinjijẹ do to asia yetọn (croix gammée) zedaga do tòpligbasa lọ ji. To wehọmẹ, mẹplọntọ zohunhunnọ mítọn plọn mí nudọdomẹ lọ “Heil Hitler!” (“Mí pagigona Hitler”). N’dọ ehe na Papa to whèmẹ. Hogbe lọ dotukla ẹ taun bọ e gblọn dọmọ: “N’ma yiwanna hogbe enẹ, ‘Heil’ zẹẹmẹdo whlẹngán. Eyin mí to didọ ‘Heil Hitler,’ enẹ dohia dọ Hitler wẹ na hẹn whlẹngán wá na mí kakati nido yin Jehovah. N’ma lẹndọ hogbe enẹ jẹ gba, ṣigba hiẹ dona de na dewe nuhe hiẹ na basi.”

Wehọmẹvigbẹ́ ṣie lẹ jẹ nuyiwa hẹ mi ji taidi mẹhe yin gbigbẹdai de na yẹn gbẹ́ nado dọ nudọdomẹ Hitler tọn lọ wutu. Visunnu delẹ tlẹ nọ hò mi eyin mẹplọntọ lẹ to fidevo pọ́n. To nukọn mẹ, yé jo mi do, ṣigba họntọn ṣie lẹ lọsu dọna mi dọ otọ́ yetọn lẹ ko gbẹ́ na yé ma nado daihun hẹ mi na yẹn yin ogbẹ́ ylankan taun de wutu.

To osun awe godo he Nazi lẹ dugán to Allemagne, yé hẹnalọdotena Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ na yé yin pinpọn di owù de na Otò lọ wutu. Awhànpa Nazi lẹ tọn sú Bẹtẹli Magdebourg tọn bo hẹnalọdotena opli mítọn lẹ. Ṣigba, na míwlẹ sẹpọ dogbó wutu, Papa mọ wema tògodo-yìyì tọn lẹ yí na mí nado nọ dasá dogbó yì Bâle, fie mí nọ yì opli Sẹgbe tọn lẹ te. E nọ dọ whẹwhẹ dọ e nọ jlo emi dọ mẹmẹsunnu mítọn lẹ to Allemagne ni duvivi núdùdù gbigbọmẹ tọn mọnkọtọn nado gọalọna yé nado doakọnna nuhe ja jijọ gbé to sọgodo lẹ po adọgbigbo po.

Sadidi Owùnọ Lẹ

To Bẹtẹli Magdebourg tọn súsú godo, Julius Riffel he nọ wazọ́n to Bẹtẹli dai, lẹkọwa Lörrach heyin otò etọn, nado basi tito na azọ́n yẹwhehodidọ nuglọ tọn. Papa do ojlo hia to afọdopolọji nado gọalọ. E ze yẹn po Mama po sinai bo basi zẹẹmẹ na mí dọ emi ko yigbe nado gọalọ to owe sinai do Biblu ji lẹ bibẹ sọn Suisse wá Allemagne mẹ. E dọna mí dọ e na yin owùnu taun podọ emi sọgan yin wiwle to whedepopenu. E ma jlo dọ mí ni tindo numọtolanmẹ dọ ewọ to hinhẹn mí gánnugánnu nado do mahẹ to e mẹ, na e sọgan yin owùnu de na mílọsu ga. To afọdopolọji Mama dọmọ, “n’na yì hẹ we.” Yé omẹ awe lẹ pannukọn mi, bọ n’dọmọ, “yẹn lọsu na yì hẹ mì ga!”

Mama lọ̀n saki alọmẹ tọn he sọgbe hẹ gbigblo linlinnamẹwe Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn tọn de. E nọ sisẹ owe lọ do apò saki lọ tọn dopo mẹ bo nọ lọ̀n nùvo apò lọ tọn sú do e. E tọ̀ apò nuglọ tọn delẹ do avọ̀ Papa tọn lẹ mẹ po apòjákẹn awe po he mẹ yẹn po e po sọgan sẹ owe sinai do Biblu ji lẹ do. Whedepopenu he mí penugo nado hẹn adọkunnu he mí to zizewhla lọ lẹ wá whégbè, mí nọ vò to ayiha mẹ, bo nọ dopẹ́ na Jehovah. Mí nọ bẹ owe lọ lẹ sẹdo do ozà mítọn ji.

To bẹjẹeji, Nazi lẹ ma vẹnudo mí gba. Yé ma kanhose mí kavi keje owhé mítọn gbè pọ́n gba. Ṣogan, mí de ohia de he mí sọgan yí do na avase mẹmẹsunnu mítọn lẹ eyin nuhahun de tin—4711, heyin yinkọ nuwhẹ́nwan he diyin de tọn. Eyin e na yin owùnu nado wá owhé mítọn gbè, mí na na yé avase—gbọn sọha enẹ yiyizan dali. Papa sọ dọna yé dọ yé ni nọ pọ́n fleṣe agbàji tọn mítọn lẹ hlan whẹpo do nọ biọ ohọ̀ lọ mẹ. Eyin fleṣe amiyọnwhé tọn to nùvo, e zẹẹmẹdo dọ nuhahun de tin bọ yé dona nọla.

To 1936 po 1937 po gblamẹ, ponọ Gestapo lẹ wle mẹsusu lẹ bo bẹ Kunnudetọ fọtọ́n susu dlan ganpamẹ kavi opá yasanamẹ tọn lẹ mẹ, fie yé jiya nuyiwahẹmẹ kanyinylan po danuwiwa kanlinjọmẹ hugan gbede pọ́n tọn te. Wekantẹn alahọ Berne tọn, to Suisse, jẹ linlin nuhe to jijọ to opá lọ lẹ mẹ tọn bẹpli ji ehe bẹ linlin he nọ tọ́n sọn opá lọ lẹ mẹ gbọn nuglọ lẹ hẹn nado de owe lọ Kreuzzug gegen das Christentum (Awhàn-Wiwe Sọta Sinsẹ̀n Klistiani tọn) tọ́njẹgbonu nado de sẹ́nhẹngba Nazi lẹ tọn gbà. Mí bẹ azọngban owùnọ lọ jẹeji, nado nọ bẹ linlin aṣli tọn enẹlẹ dasá dogbó yì Bâle. Eyin Nazi lẹ wle mí po wema he gbà osẹ́n enẹlẹ po wẹ, mí na ko yin bibẹ do ganpamẹ to afọdopolọji. Yẹn viavi to whenuena n’hia oyà he mẹmẹsunnu mítọn lẹ to jiji. Ṣogan, n’ma dibu gba. N’deji dọ Jehovah po mẹjitọ ṣie lẹ po, heyin họntọn vivẹ ṣie lẹ, na penukundo go e.

Yẹn yí gbedewema wehọmẹ tọn to whenuena n’do owhe 14 bo mọ azọ́n do nusatẹn de he nọ sà núzinzan whégbè tọn lẹ. Sibigbe whèmẹ kavi Sẹgbe lẹ, he yin azán he ji Papa ma nọ yì azọ́n etọn mẹ, wẹ mí nọ saba basi gbejizọnlin nado yì bẹ owe lẹ. Diblayin osẹ awe lẹpo gblamẹ wẹ mí nọ basi gbejizọnlin lọ. Mí nọ taidi whẹndo devo lẹ he tọ́nwhẹ̀n na sadidi sẹfifo tọn de, podọ na owhe dopodopo ẹnẹ, dogbó-ṣọ́tọ lẹ ma do mí te kavi keje mí pọ́n gba—kakajẹ gbèdopo to février 1938.

Mí Yin Wiwle!

Yẹn ma sọgan wọn numọtolanmẹ he sọawuhia to nukunji na otọ́ ṣie to whenuena mí wá fie mí nọ bẹ owe lẹ te sẹpọ Bâle, bo mọ owe susugege he to tepọn mí. Na dopo to whẹndo he nọ yì bẹ owe lẹ mẹ ko yin wiwle wutu, mí dona bẹ owe he lán to aimẹ lẹ. To whenuena mí jẹ dogbó ji, ponọ dopo pọ́n mí po nuvẹdomẹ po bo degbè dọ mí ni yin kikejepọn. To whenuena e mọ owe lọ lẹ, e ze osò do mí ji bo plan mí biọ mọto ponọ tọn he to ote lẹ mẹ. Dile ponọ lẹ to kùnkùn mí jei, Papa finyọ́n alọ ṣie bo depá dọmọ: “Ma yin mẹdehiatọ blo. Ma de mẹdepope hia blo!” “N’ma na de mẹde hia,” wẹ n’gblọn na ẹn po jidide po. Whenuena mí lẹkọwa Lörrach, yé ze otọ́ yiwanna ṣie yì. Yẹn mọ ẹn whla godotọ to whenuena họngbo ganpa lọ tọn lẹ sú.

Na ganhiho ẹnẹ, ponọ sunnu Gestapo ẹnẹ kanhose mi, bo biọ dọ ma na yé yinkọ po adlẹsi Kunnudetọ devo lẹ tọn po. To whenuena n’gbẹ́, dopo to ponọ lọ lẹ mẹ gblehomẹ tlala bo dobuna mi dọ, “Aliho devo lẹ tin nado hẹn we dọho!” Yẹn ma dọ nudepope na yé gba. Enẹgodo yé ze yẹn po Mama po wá owhé mítọn gbè, bo keje owhé lọ pọ́n whla tintan. Yé wle onọ̀ ṣie yì bo ze mi yì owhé nafẹ ṣie tọn gbè, podọ yé ze mi do nukunpedomẹgo nafẹ ṣie tọn glọ, to mayọnẹnmẹ dọ ewọ lọsu yin Kunnudetọ de. Dile etlẹ yindọ yé na mi dotẹnmẹ nado nọ yì azọ́n mẹ, ponọ sunnu Gestapo ẹnẹ nọ sinai do mọto he yin ginglin do owhé lọ nukọn de mẹ nado deanana yìyì po gigọ̀ ṣie po to whenuena ponọ de nọ to yìgọ-yìgọ basi to afọgbọntẹn lọ ji.

Azán vude godo to núdùdù whèmẹ tọn whenu, n’tọ́n sọn họmẹ bo mọ mẹmẹyọnnu jọja de to kẹkẹ afọ tọn de kùn ja dè e. Dile e to dindọnsẹpọ mi, n’mọdọ e jlo na yìn wema pẹvi de hlan mi wẹ. Tlolo he n’wle wema lọ, n’lẹkọ bo pọ́n eyin Gestapo lọ lẹ ma mọ nuhe n’ko basi. E paṣa mi tlala dọ, to ojlẹ enẹlọ pẹpẹ mẹ, yemẹpo wẹ dẹ́ ota do godo bo to nuko!

Wema mẹmẹyọnnu lọ tọn to didohia mi nado yì mẹjitọ etọn lẹ dè to ogàn wiawe mẹ whèmẹ. Ṣigba, po Gestapo he to ṣiṣọ́ mi po, nawẹ n’sọgan ze mẹjitọ etọn lẹ do owù mẹ gbọn? N’pọ́n ponọ Gestapo ẹnẹ he to mọto mẹ lọ lẹ po ponọ he to yìyì bo to gigọ̀ to alihogbó lọ ji po. Yẹn ma yọ́n nuhe n’na basi, enẹwutu n’hodẹ̀ vẹkuvẹku hlan Jehovah na alọgọ. To ajijimẹ, ponọ lọ wá mọto Gestapo tọn lọ kọ̀n bo dọho na sunnu lọ lẹ. Enẹgodo e biọ mọto yetọn mẹ, bọ yé súnhún bo yì!

Tlolo to enẹgodo, nafẹ ṣie to zọnlinzin bo ja. Ogàn wiawe whèmẹ tọn ko dín to whenẹnu. E hia wema lọ bo dọ dọ mí dona yì owhé lọ gbè dile eyin didohia do, na ewọ lẹndọ mẹmẹsunnu lẹ ko basi tito nado plan mi yì Suisse. Whenuena mí jẹ finẹ, whẹndo lọ do mi hia sunnu de he yẹn ma yọnẹn dai, Heinrich Reiff. E dọ na mi dọ homẹ emitọn hùn dọ yẹn họ̀ngán awuyẹyẹ-afọyẹyẹ, podọ emi wá nado gọalọna mi nado họnyi Suisse. E na mi nukunwhiwhe 30 nkọtọn nado yì pé e to zungbo de mẹ.

Gbẹninọ to Gbéji

N’yì pé mẹmẹsunnu Reiff po dasin po to nukun ṣie lẹ mẹ, na e biọ lanmẹ na mi taun dọ n’to mẹjitọ ṣie lẹ jodo. Onú ehe lẹpo jọ to niyaniya mẹ. To ojlẹ ayimajai tọn delẹ godo, mí biọ pipli tomẹyitọ saditọ lẹ tọn de mẹ bo dasá dogbó Suisse tọn awuyẹyẹ-afọyẹyẹ.

Whenuena n’jẹ wekantẹn alahọ tọn he to Berne, n’sè dọ mẹmẹsunnu he tin to finẹ lẹ wẹ basi tito hinhọ̀n ṣie tọn. Gbọn homẹdagbe dali yé na mi nọtẹn de. N’wazọ́n to nudatẹn, ehe vivi na mi taun. Ṣigba lehe e vẹawu do sọ nado nọ̀ gbéji, dile yẹn ma yọ́n nuhe na jọ do mẹjitọ ṣie lẹ go, yé omẹ awe lẹ ko yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe awe! To whedelẹnu, awubla po ayimajai po nọ dotukla mi, bọ n’nọ sú dee do awulẹpa mẹ bo nọ viavi. Ṣigba n’penugo nado nọ dọho hẹ mẹjitọ ṣie lẹ to gbesisọmẹ gbọn wekanhlanmẹ dali, bọ yé na mi tuli nado hẹn nugbonọ-yinyin ṣie go.

Apajlẹ yise mẹjitọ ṣie lẹ tọn whàn mi nado basi klandowiwe hlan Jehovah bo yí baptẹm to 25 juillet 1938. To owhe dopo yiyizan to Bẹtẹli godo, n’yì wazọ́n to Chanélaz heyin ogle he alahọ Suisse tọn họ̀ nado wleawu núdùdù tọn na whẹndo Bẹtẹli tọn po nọtẹn de po na mẹmẹsunnu he to hinhọ̀n na homẹkẹn lẹ.

Whenuena mẹjitọ ṣie lẹ sẹ̀ngàn fó to 1940, Nazi lẹ na yé dotẹnmẹ nado tọ́n eyin yé jogbe. Yé hẹn tenọgli yetọn go, podọ enẹgodo yé yin bibẹ yì opá yasanamẹ tọn lẹ mẹ, Papa yì Dachau bọ Mama yì Ravensbrück. To awéwe 1941 tọn whenu, onọ̀ ṣie po yọnnu Kunnudetọ devo lẹ po gbẹ́ nado wazọ́n na awhànfuntọ lẹ. Taidi yasanamẹ de, yé hẹn yé nado nọte to avivọ mẹ na okle atọ̀n po ozán atọ̀n po, enẹgodo yé sú yé do ganpa he dozinvlu lẹ mẹ, bo do yé huvẹ bo ma nọ na yé núdùdù to gbesisọmẹ na azán 40. Enẹgodo yé hò yé. Osẹ atọ̀n to mẹhihò kanlinjọmẹ tọn de godo, Mama kú to 31 janvier 1942.

Papa yin tẹndiọna sọn Dachau yì Mauthausen to Autriche. To opá enẹ mẹ, Nazi lẹ nọ hù gàntọ lẹ debọdo-dego gbọn huvẹ po huhlọnzọ́n wiwà hugan po dali. Ṣigba osun ṣidopo to okú Mama tọn godo, Nazi lẹ hù otọ́ ṣie gbọn aliho devo yiyizan dali—gbọn nutintẹnpọn doto tọn lẹ dali. Kẹdẹdile yè nọ basi do na kanlin lẹ, doto opá lọ tọn lẹ nọ dó pẹ́nwe do lanmẹ na gbẹtọ lẹ sọn ojlo mẹ wá. To godo mẹ, yé nọ dó oyẹ́n he nọ hùmẹ do ahun mẹ na gàntọ lọ lẹ. Kandai sọgbe hẹ osẹ́n lọ dọ dọ Papa kú na “madogán ahun tọn de” wutu. Owhe 43 wẹ e tindo. Osun lẹ ko wayi whẹpo n’do wá sè gando mẹhuhu kanyinylan tọn enẹlẹ go. Oflin mẹjitọ yiwanna ṣie lẹ tọn gbẹ́ nọ hẹn dasin wá nukun ṣie lẹ mẹ. Ṣogan, to whenẹnu podọ todin, e nọ miọnhomẹna mi nado yọnẹn dọ Mama po Papa po, he tindo todido gbẹninọ olọn mẹ tọn, tin to hihọ́ mẹ to alọ Jehovah tọn mẹ.

To Wẹkẹ-whàn II godo, n’tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado yì klasi 11tọ Wehọmẹ Biblu Pinplọn Watchtower Giliadi tọn to New York. Ayajẹ nankọtọn die nado hẹn alọnu ján to Owe-wiwe lẹ pinplọn mẹ na osun atọ́n! To gbedewema-yíyí whenu to 1948, n’yin didohlan Suisse taidi mẹdehlan de. To ojlẹ vude godo, n’dukosọ hẹ James L. Turpin, mẹmẹsunnu nugbonọ de he yí gbedewema klasi atọ́ntọ Giliadi tọn. To whenuena wekantẹn alahọ tọn tintan yin didoai to Turquie, e wadevizọn to finẹ taidi nugopọntọ alahọ lọ tọn. Mí wlealọ to mars 1951, podọ to ojlẹ kleun de godo mí mọdọ mí na lẹzun mẹjitọ lẹ to madẹnmẹ! Mí sẹtẹn yì États-Unis bo dokuavọna viyọnnu mítọn, Marlene, to décembre.

To owhe lẹ gblamẹ, yẹn po Jim po ko mọ ayajẹ daho to sinsẹ̀nzọn Ahọluduta tọn mítọn mẹ. N’flin Biblu plọntọ dopo ganji, yọnnu jọja Chine-nu de he nọ yin Penny, he yiwanna Biblu pinplọn taun. E yí baptẹm podọ to godo mẹ e dà Guy Pierce, he to devizọnwa taidi dopo to Hagbẹ Anademẹtọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn mẹ todin. Mẹyiwanna mọnkọtọn lẹ gọalọ nado sú odò he ko yin kùnkùn gbọn mẹjitọ ṣie lẹ hinhẹnbu dali.

To bẹjẹeji 2004 tọn, mẹmẹsunnu lẹ to Lörrach, heyin otò mẹjitọ ṣie lẹ tọn, gbá Plitẹnhọ Ahọluduta tọn yọyọ de do tòhomẹ-liho Stich tọn ji. Nado do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn hia na nuhe Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ ko wà, pipli nukọntọ tòdaho lọ tọn diọ oyín tòhomẹ-liho lọ tọn zun Denzstraße (Tòhomẹ-liho Denz tọn) to oflin mẹjitọ ṣie lẹ tọn mẹ. Linlinwe otò lọ tọn Badische Zeitung, dọ to hosọ lọ “To Oflin mẹ na Asu po Asi po Denz Heyin Hùhù: Tòhomẹ-liho Yinkọ Yọyọ” glọ, dọ mẹjitọ ṣie lẹ “yin hùhù to opá yasanamẹ tọn de mẹ to Reich Atọ̀ntọ whenu na yise yetọn wutu.” Na yẹn tọn, nuyiwa pipli nukọntọ otò lọ tọn enẹ yin diọdo nujijọ tọn madonukun de ṣigba he miọnhomẹna mi tlala.

Papa nọ saba dọ dọ mí dona nọ basi tito hlan nukọn taidi dọ Amagẹdọni ma na wá to gbẹwhenu mítọn nkọtọn ṣigba mí dona nọ zan gbẹzan mítọn taidi dọ e na wá to osọ—ehe yin ayinamẹ họakuẹ he n’tẹnpọn nado yizan to whepoponu. Nado tindo jlẹkajininọ to homẹfa po nukundido vẹkuvẹku po ṣẹnṣẹn ma nọ bọawu to whepoponu, titengbe sọn whenue yọnhowhe ko glọn mi do whégbè. Ṣogan, yẹn ma ko tindo ayihaawe gando opagbe Jehovah tọn hlan devizọnwatọ nugbonọ etọn lẹ go gbede: “Yí ayiha towe do dotudo [Jehovah] go . . . Yọ́n ẹn to aliho towe lẹpo ji, ewọ nasọ jlọ omọ́ towe.”—Howhinwhẹn lẹ 3:5, 6.

[Apotin/Yẹdide to weda 29]

HOGBE HỌAKUẸ LẸ SỌN MẸJITỌ ṢIE LẸ DÈ

Nawe de sọn gbetatò dindẹn de mẹ dla Lörrach pọ́n to 1980 lẹ gblamẹ. To ojlẹ enẹ mẹ, mẹhe nọ nọ̀ otò lọ mẹ lẹ to bibẹ nutindo yetọn he yé ma jlo na zan ba lẹ tọ́n do gbangba to fihe mẹdevo lẹ sọgan pọ́n bo yí dehe jlo yé lẹ te. Nawe ehe mọ apotin he mẹ azọ́nwanu avọ̀-titọ̀ tọn lẹ nọ nọ̀ de bo ze e yì whé. To nukọn mẹ, e mọ fọto yọnnu jọja de tọn lẹ po wekanhlanmẹ delẹ po heyin kinkàn do wema opá yasanamẹ tọn lẹ ji to apotin lọ mẹ. Wekanhlanmẹ lọ lẹ fọnjlodotena nawe lọ taun bọ e nọ paṣa ẹ mẹhe viyọnnu pẹvi he blá oda enẹ yin.

Gbèdopo to 2000, nawe lọ mọ hosọ linlinwe de tọn gando nudohia whenuho tọn de heyin bibasi to Lörrach go. Hosọ lọ basi zẹẹmẹ otàn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to owhe Nazi lẹ tọn gblamẹ, ehe bẹ whẹndo mítọn hẹn. Fọto whenue yẹn to aflanmẹ tọn delẹ tin to hosọ ehe mẹ. Dile e mọ lehe fọto lọ lẹ di yedelẹ do, nawe lọ dín linlin-kantọ lọ mọ bo dọna ẹn gando wekanhlanmẹ lọ lẹ go—wekanhlanmẹ 42 wẹ popolẹpo! Osẹ vude godo, n’mọ wekanhlanmẹ lọ lẹpo yí. Wekanhlanmẹ lọ lẹ, heyin kinkàn po alọ mẹjitọ ṣie lẹ lọsu titi tọn po, bẹ kanbiọ gbọzangbọzan yetọn lẹ hlan nafẹ ṣie gando go e hẹn. Owanyi yetọn hlan mi ma doalọte pọ́n gbede. Nujiawu de wẹ e yin dọ wekanhlanmẹ enẹlẹ dọ́jì sọmọ bo wá sọawuhia to hugan owhe 60 godo!

[Yẹdide to weda 25]

Whẹndo ayajẹnọ mítọn yin kinklan to whenuena Hitler dugán

[Asisa Yẹdide tọn]

Hitler: U.S. Army photo

[Yẹdide lẹ to weda 26]

1. Bẹtẹli Magdebourg tọn

2. Ponọ Gestapo lẹ wle Kunnudetọ fọtọ́n susu lẹ

[Yẹdide to weda 28]

Yẹn po Jim po mọ ayajẹ daho to sinsẹ̀nzọn Ahọluduta tọn mítọn mẹ