Otàn Gbẹzan Tọn

‘Ogbẹ̀ Dinvie Tọn’—Yẹn to Vivi Etọn Dù to Gigọ́mẹ!

DILE E YIN DIDỌ GBỌN TED BUCKINGHAM DALI

Osun ṣidopo to alọwle ṣie godo, to whenuena yẹn ko yí owhe ṣidopo zan to lizọnyizọn whenu-gigọ́ tọn mẹ, n’bẹ plibọzọ̀n to ajijimẹ. Enẹ jọ to 1950, podọ owhe 24 poun wẹ yẹn tindo to whenẹnu. Osun ṣinẹnẹ he n’yizan to dotowhé lẹ hùn dotẹnmẹ dote na mi taun nado lẹnnupọndo gbẹzan ṣie ji. Todin he yẹn ko lẹzun madogánnọ, etẹwẹ na yin sọgodo yẹn po asi ṣie, Joyce po tọn?

TO 1938 otọ́ ṣie, he ma yin sinsẹ̀nnọ, mọ vọkan owe Gouvernementa tọn de yí. Vlavo hunyanhunyan tonudidọ tọn po awhàn he to unklẹn po wẹ whàn ẹn nado yí owe lọ. Nuhe n’yọnẹn wẹ yindọ, e ma hia owe lọ gbede, ṣigba onọ̀ ṣie he yiwanna sinsẹ̀n taun wàmọ. Owẹ̀n he tin to owe lọ mẹ whàn ẹn nado yinuwa to afọdopolọji. E gbẹ́ Ṣọṣi Angleterre tọn dai podọ mahopọnna nukundiọsọmẹ otọ́ ṣie tọn, e lẹzun Kunnudetọ Jehovah tọn bo gbọṣi nugbonọ-yinyin mẹ kakajẹ okú to 1990.

Mama plan mi yì opli Klistiani tọn whla tintan to Plitẹnhọ Ahọluduta tọn de mẹ to Epsom, to hùwaji Londres tọn. Agun lọ nọ pli to agbànhọ hoho de mẹ, bọ mí nọ dotoaina togunmẹho yidokanji de he yin didọ gbọn J. F. Rutherford dali, mẹhe to nukunpedo azọ́n Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn go to whenẹnu. Ehe yinuwado ji e sisosiso.

Owù lẹ sudeji dile agahun lẹ jẹ bọmbu dahodaho lẹ dà do Londres ji. Enẹwutu to 1940 otọ́ ṣie basi dide nado sẹtẹn na whẹndo mítọn yì fie hihọ́ tin te hugan de—enẹ wẹ Maidenhead, tòpẹvi de he tin to kilomẹtlu 45 to whèyihọ-waji Londres tọn. Ehe hẹn ale wá, na hagbẹ 30 he tin to agun lẹdo lọ tọn mẹ lẹ lẹzun asisa dagbe tulinamẹ tọn na mí. Fred Smith, Klistiani nugopetọ de he yí baptẹm to 1917, penukundo go e ganji bo plọnazọn mi nado lẹzun yẹwhehodọtọ kọdetọn dagbenọ dogọ. N’gbẹ́ nọ dọnudo e kakajẹ egbé na apajlẹ etọn po alọgọ owanyinọ etọn po.

Sinsẹ̀nzọn Whenu-Gigọ́ Tọn mẹ Bibiọ

To 1941, to owhe 15 mẹvi-yinyin mẹ, yẹn yí baptẹm to tọ̀sisa Tamise mẹ to avivọ-zán osun mars tọn de gbè. To ojlẹ enẹ mẹ, mẹdaho ṣie sunnu, Jim, ko ze ede jo taidi wẹndagbe-jlatọ whenu-gigọ́ tọn. To egbehe, ewọ po asi etọn, Madge po, nọ nọ̀ Birmingham, to whenuena yé ko yí adà daho hugan gbẹzan yetọn tọn zan to sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn mẹ to azọ́ndenamẹ lẹdo po agbegbe tọn po mẹ lẹdo Grande-Bretagne pé godo. Mọdopolọ, nọviyọnnu ṣie, Robina, po asu etọn, Frank po, gbẹ́ to Jehovah sẹ̀n po nugbonọ-yinyin po.

Azọ́nwhé avọ̀-titọ̀ tọn de mẹ wẹ n’to azọ́nwa te to whenẹnu taidi akuẹ-lẹntọ́. To gbèdopo ogán lọ ylọ mi wá wekantẹn etọn bo ze dotẹnmẹ hundote azọ́n tọn dagbe de donukọnna mi nado nọ penukundo nuhihọ̀ azọ́nwhé lọ tọn lẹ go. Ṣigba, to whenuena e yindọ yẹn ko to nulẹnpọndo apajlẹ mẹdaho ṣie tọn hihodo ji, yẹn gbẹ́ nuzedonukọnnamẹ azọ́nmẹyimẹdotọ ṣie tọn dai po sisi po, bo dọ nuhe zọ́n na ẹn. E paṣa mi nado mọdọ ewọ pà mi po ahundopo po na ojlo he yẹn tindo nado doalọ to azọ́n dagbe Klistiani tọn mọnkọtọn mẹ. Enẹwutu to plidopọ agbegbe tọn de godo to Northampton to 1944, n’lẹzun wẹndagbe-jlatọ whenu-gigọ́ tọn.

Ofi tintan he azọ́n yin didena mi hlan wẹ yin Exeter, to agbegbe Devon tọn mẹ. To whenẹnu, ninọmẹ tòdaho ehe tọn ko jẹ tepọn ji vudevude to bọmbu awhàn whenu tọn lẹ godo. Yẹn nọ nọ̀ ohọ̀ dopolọ mẹ hẹ gbehosọnalitọ awe, Frank po Ruth Middleton po, he ko tin to finẹ dai, podọ yé do homẹdagbe hia mi taun. Owhe 18 poun wẹ yẹn tindo bo ma yọ́n nususu gando avọyinyan po nudida po go, ṣigba ninọmẹ lẹ wá pọnte dile n’jẹ azọ́nyọnẹn ji.

Irlande-nu Victor Gurd, owhe 50-mẹvi he ko to kunnude sọn owhe 1920 lẹ mẹ gbọ́n, wẹ yin azọ́nwatọgbẹ́ ṣie to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ. E plọn mi nado nọ basi tito na whenu ṣie ganji, nado wleawuna ojlo nujọnu tọn to Biblu hihia mẹ, podọ nado yọ́n nuhọakuẹ-yinyin lẹdogbedevomẹ Biblu tọn voovo lẹ tọn. To owhe azọ́npinplọn tọn enẹlẹ mẹ, apajlẹ tenọgligo-hinhẹn Victor tọn wẹ yin nuhe yẹn tindo nuhudo etọn pẹpẹ.

Nuhahun Kadaninọ Tọn

Awhàn lọ ko to sisẹpọ vivọnu, ṣigba aṣẹpatọ lẹ gbẹ́ to tintẹnpọn nado dọ̀n sunnu jọja lẹ biọ awhànzọ́n mẹ. Yẹn ko yì owhẹ̀ nukọn to 1943 to Maidenhead, fie n’basi obiọ te ma nado yì awhàn na yẹn yin lizọnyizọnwatọ Wẹndagbe tọn de wutu. Mahopọnna dọ obiọ ṣie yin gbigbẹdai, n’basi dide nado sẹtẹn yì Exeter bo bẹ lizọnyizọn ṣie jẹeji. Enẹwutu whẹdatẹn Exeter tọn wẹ yẹn wá yin yiylọ yì to godo mẹ. Whẹdatọ lọ dawhẹna mi nado wazọ́n sinsinyẹn to gànpamẹ na osun ṣidopo bosọ dọna mi dọ e vẹna emi dọ emi ma sọgan yidogọna ojlẹ he yẹn na yizan to gànpamẹ lọ. To osun ṣidopo enẹlẹ godo, yẹn sọ yin didohlan gànpamẹ nado wazọ́n na osun ẹnẹ dogọ.

Na yẹn kẹdẹ wẹ yin Kunnudetọ to ganpa lọ mẹ wutu, gàntọ-ṣọ́tọ lẹ nọ ylọ mi dọ Jehovah. Yẹn nọ whleawu nado siọ to whenuena yinkọ enẹ yin yiylọ, na yẹn dona wàmọ to yinkọ lẹ sislẹ whenu, ṣigba lẹblanulọkẹyi nankọtọn die nado sè yinkọ Jiwheyẹwhe tọn he nọ yin lilá egbesọegbesọ! Ehe zọ́n bọ gàntọ he pò lẹ yọnẹn dọ teninọ ahundopo tọn ṣie taidi Kunnudetọ Jehovah tọn wẹ hẹn mi wá ṣẹnṣẹn yetọn. To godo mẹ, Norman Castro yin didohlan ganpa dopolọ mẹ, bọ yinkọ lọ yin didiọ. Yé wá dó yinkọ na mí dọ Mose po Aalọn po.

Yẹn yin tẹnsẹna sọn Exeter yì Bristol podọ yì ganpa Winchester tọn mẹ to godo mẹ. Ninọmẹ lẹ ma nọ bọawu to whepoponu gba, ṣigba ehe gọalọna mi nado wleawuna gbigbọ aslan-yìnyìn tọn. Homẹ yẹn po Norman po tọn hùn nado basi hùnwhẹ Oflin tọn to pọmẹ to Winchester. Francis Cooke, he dla mí pọ́n to gànpamẹ, ze hodidọ dagbe de donukọnna mí.

Diọdo lẹ Wá Aimẹ to Awhàn Godo

To plidopọ Bristol tọn he yin bibasi to 1946, fie nuplọnmẹwe Biblu tọn lọ “Que Dieu soit reconnu pour vrai!” yin didetọ́n te, n’dukosọ hẹ awhli whanpẹnọ de, Joyce Moore, he yin gbehosọnalitọ to Devon ga. Mí wá yọ́n míde ganji, bo wlealọ to owhe ẹnẹ godo to Tiverton, fie yẹn ko tin te sọn 1947 gbọ́n. Mí nọ nọ̀ ohọ̀ de mẹ he mí nọ sú 15 shillings (nudi 600F CFA) na to osẹ dopo mẹ. Gbẹzan ayajẹnọ de wẹ enẹ yin!

To owhe tintan alọwle mítọn tọn mẹ, mí sọ sẹtẹn yì Brixham, tòpẹvi whanpẹnọ he tin to huto de fie aṣa lọ gbayipe te jẹnukọn nado nọ hù whèvi gbọn bato yíyí do dọ̀n odọ̀ gbọ̀n ohù mẹ dali. Ṣigba, mí ma ko nọ̀ finẹ dẹn to whenuena yẹn bẹ plibọzọ̀n dile mí to gbejizọnlinzin jei plidopọ de to Londres. N’ba dee mẹ pò to ajijimẹ. To godo mẹ n’wá tọ́nsọn dotowhé—yèdọ to osun ṣinẹnẹ godo, dile e ko yin nùdego do jẹnukọn. Adusilọ ṣie po afọ ṣie awe lẹ po yin nuyiwadeji taun, dile yé gbẹ́ te do kakajẹ din, bọ yẹn dona yí opò de zan nado zinzọnlin. Asi yiwanna ṣie nọ tin to apá ṣie to whepoponu bo nọ na mi tuli, titengbe dile ewọ to kanván nado zindonukọn to lizọnyizọn whenu-gigọ́ tọn lọ mẹ. Ṣigba etẹwẹ mí na wà todin? E wá họnwun na mi to madẹnmẹ dọ alọ Jehovah tọn ma nọ whete gbede.

To owhe he bọdego mẹ, mí yì plidopọ de to Wimbledon, Londres. To ojlẹ enẹ mẹ, n’masọ to opò yizan nado zinzọnlin ba. To plidopọ lọ ji mí mọ Pryce Hughes, he to nukunpedo azọ́n lọ go to Grande-Bretagne. To afọdopolọji e dọnudo mi bo dọmọ: “Pọ́n! Mí tindo nuhudo towe to azọ́n lẹdo tọn mẹ!” Tulinamẹ daho hugan he yẹn ko mọyi to gbẹzan ṣie mẹ niyẹn! Be agbasa ṣie ko ló sọmọ? Enẹ wẹ yin ahunmẹdunamẹnu yẹn po Joyce po tọn, ṣigba po azọ́nplọnmẹ osẹ dopo tọn po gọna jidide mlẹnmlẹn do Jehovah go, mí lẹkọwa hùwaji Angleterre tọn, fie yẹn yin didohlan nado sẹ̀n taidi nugopọntọ lẹdo tọn. Owhe 25 poun wẹ yẹn tindo to whenẹnu, ṣigba homẹ ṣie gbẹ́ nọ hùn nado flin homẹdagbe po homẹfa Kunnudetọ enẹlẹ tọn po he gọalọna mi taun.

To azọ́n yẹwhehọluduta tọn mítọn voovo lẹpo mẹ, yẹn po Joyce po mọdọ agun lẹ didlapọn dọ̀n mí sẹpọ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu mítọn lẹ po dogọ. To whenuena e yindọ mí ma tindo mọto, mí nọ zingbejizọnlin gbọ̀n pinpán kavi ahihun mẹ. Dile etlẹ yindọ yẹn gbẹ́ to pinplọn nado diọada sọgbe hẹ madogán he azọ̀n ṣie hẹnwa lẹ, mí duvivi lẹblanulọkẹyi mítọn lẹ tọn kakajẹ 1957. Gbẹzan ehe hẹn pekọ wá na mí taun, ṣigba to owhe enẹ mẹ mí sọ pannukọn avùnnukundiọsọmẹnu devo.

Sinsẹ̀nzọn Mẹdehlan Tọn

Ayajẹ mítọn gọfla to whenuena mí yin oylọ basina nado yì klasi 30tọ azọ́nplọnmẹ Giliadi tọn. Na yẹn ko to akọndona madogán ṣie ganji to whenẹnu wutu yẹn po Joyce po yí ayajẹ do kẹalọyi oylọ-basinamẹ lọ. Sọn numimọ mẹ, mí yọnẹn dọ Jehovah nọ namẹ huhlọn to whepoponu eyin mí to vivẹnudo nado wà ojlo etọn. Osun atọ́n nupinplọn sisosiso tọn lọ lẹ wayi bleun to Wehọmẹ Biblu Pinplọn Watchtower Giliadi tọn, he tin to South Lansing, New York, to États-Unis. Suhugan wehọmẹvi lọ lẹ tọn wẹ yin asu po asi po lẹ he to azọ́n tomẹyiyi tọn wà. To whenuena klasi lọ yin kinkanse eyin mẹdelẹ na jlo nado yì wazọ́n to tògodo taidi mẹdehlan, mí tin to mẹhe ze yede jo lẹ mẹ. Fie wẹ mí yin didohlan? Uganda, to Whèzẹtẹn-waji Aflika tọn!

Na azọ́n Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn tin to alọhẹndotenamẹ glọ to Uganda to whenẹnu wutu, ayinamẹ yin nina mi nado sawhé do otò lọ mẹ bo dín agbasazọ́n de. To whenuena mí ko zin gbejizọnlin gaa gbọ̀n pinpán po bato po mẹ godo, mí wá Kampala, to Uganda. Ahọluzọnwatọ he nọ penukundo jonọ lẹ go lẹ ma hùnhomẹ nado mọ mí, podọ osun vude poun wẹ yé na mí dotẹnmẹ nado yizan to otò lọ mẹ. Enẹgodo, mí yin gbedena nado yì. To anademẹ tatọ́-tẹnnọ tọn lẹ hihodo mẹ, mí zingbejizọnlin yì Agewaji Rhodésie tọn (he yin Zambie todin). Ayajẹ daho wẹ e yin na mí nado mọ klasigbẹ́ mítọn Giliadi tọn ẹnẹ to finẹ—Frank po Carrie Lewis po gọna Hayes po Harriet Hoskins po. To ojlẹ vude godo, mí yin azọ́ndena sọn finẹ yì Hùwaji Rhodésie tọn (he yin Zimbabwe todin).

Mí dó pinpán podọ whẹpo mí do jẹ Bulawayo, mí sọnukunmọ tọ̀sisa sọn osó ji Victoria tọn lẹ whla tintan to gbẹzan mítọn mẹ. Na ojlẹ vude mí nọpọ́ hẹ whẹndo McLuckie tọn, he yin dopo to Kunnudetọ tintan he sawhé do finẹ lẹ mẹ. Mí tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado jẹakọ hẹ yé ganji to owhe 16 he bọdego lẹ gblamẹ.

Adadidiọ Sọgbe hẹ Diọdo Lẹ

To azọ́npinplọn na osẹ awe nado jẹakọ hẹ aigba-denamẹ Aflika tọn godo, n’yin dide taidi nugopọntọ agbegbe tọn. Yẹwhehodidọ to gbétatò Aflika tọn lẹ mẹ nọ biọ dọ mí ni hẹn osin, núdùdù, adọ́zan, avọ̀, zomọ yẹdide didohia tọn, zomọ lẹtliki tọn, televiziọn daho de, po dandannu devo lẹ po. Ehe lẹpo nọ yin bibẹ do agbànbẹhun de mẹ he lodo ganji nado hẹn mí gbọ̀n aigba póde-dòde lọ ji.

Yẹn nọ wazọ́n hẹ nugopọntọ lẹdo tọn Aflikanu lẹ bọ Joyce nọ yí ayajẹ do gọalọna asi yetọn lẹ po ovi yetọn lẹ po he nọ zọnhẹ mí. Zọnlinzinzin to zùnkan Aflika tọn lẹ mẹ sọgan hẹn agbọ́pemẹ, titengbe to yozò whèmẹ tọn mẹ, ṣigba to madẹnmẹ n’wá mọdọ to ninọmẹ ehe mẹ, e bọawu hugan nado doakọnna madogán agbasa tọn ṣie lẹ, podọ n’dopẹ́ taun na enẹ.

To paa mẹ gbẹtọ lẹ nọ yin wamọnọ. Susu yetọn ko tlọ́ biọ aṣa po otangblo lẹ po mẹ bo nọ bẹ yọnnu pli; ṣogan yé nọ do sisi sisosiso hia hlan Biblu. To lẹdo delẹ mẹ, opli agun tọn lẹ nọ yin bibasi to yẹtẹn atin daho lẹ tọn glọ, bọ to whèjai lẹ, gomiyọngban he yin piplá do núgo lẹ nọ na hinhọ́n. Awú nọ ji mí whedepopenu he mí to Ohó Jiwheyẹwhe tọn plọn to sunwhlẹvu olọn tọn, he yin adà jiawu nudida etọn tọn lẹ glọ.

Numimọ devo he ma sọgan yin winwọn gbede wẹ nado do yẹdide-to-kanji Ogbẹ́ Watch Tower tọn lẹ hia to aigba Aflikanu lẹ tọn ji. Agun de sọgan bẹ Kunnudetọ 30 hẹn, ṣigba mí yọnẹn dọ to nujijọ enẹlẹ whenu, mí sọgan donukun dọ gbẹtọ 1 000 kavi humọ ni wá otẹn lọ mẹ!

Nugbo wẹ dọ to otò yozò tọn lẹ mẹ, azọ̀n sọgan nọ dotuklamẹ to whedelẹnu, ṣigba dandannu wẹ e yin nado hẹn pọndohlan dagbe go to whepoponu. Yẹn po Joyce po plọn nado doakọnnanu ganji—yẹn nọ diahi hẹ ovà-zọ̀n sọn ojlẹ de mẹ jẹ devo mẹ, podọ Joyce doakọnna azọ̀n he ovọ́n lẹ nọ hẹnwa.

To godo mẹ mí yin azọ́ndena hlan wekantẹn alahọ tọn to Salisbury (he yin Harare todin), fie mí tindo lẹblanulọkẹyi nado wazọ́n hẹ devizọnwatọ nugbonọ Jehovah tọn devo lẹ te, taidi Lester Davey gọna George po Ruby Bradley po. Ahọlu de mi nado nọ wlealọ na gbẹtọ lẹ, ehe hẹn mi penugo nado deanana alọwle mẹmẹsunnu Aflikanu lẹ tọn, bo gbọnmọ dali hẹn kanṣiṣa alọwle Klistiani tọn lodo to agun lẹ mẹ. To owhe vude godo, n’sọ mọ lẹblanulọkẹyi devo yí. Yẹn dona dla agun he ma nọ dó ogbè Bantou tọn lẹpo pọ́n to otò lọ mẹ. Na nuhe lán to owhe ao ji, homẹhun yẹn po Joyce po nado jẹakọ hẹ mẹmẹsunnu mítọn lẹ to aliho ehe mẹ, podọ mí jaya nado mọ nukọnyiyi gbigbọmẹ tọn yetọn. To ojlẹ enẹ mẹ mí sọ dla mẹmẹsunnu mítọn lẹ pọ́n to Bostwana po Mozambique po.

Tẹnsisẹ Whladopo Dogọ

To whenuena mí ko yí owhe ayajẹ tọn susu zan to hùwaji Aflika tọn godo, mí yin azọ́ndena to 1975 hlan Sierra Leone, to Whèyihọ-waji Aflika tọn. Mí sẹtẹn jẹ wekantẹn alahọ tọn mẹ nado duvivi azọ́ndenamẹ mítọn yọyọ lọ tọn, ṣigba e ma yin na ojlẹ dindẹn gba. N’bẹ ovà-zọ̀n sinsinyẹn de he de huhlọn pò na mi tlala, bọ to godo mẹ n’dona yin nukunpedego to Londres, fie ayinamẹ yin nina mi te ma nado lẹkọyi Aflika. Ehe vẹ́ na mí taun, ṣigba yẹn po Joyce po yin kuavọdona po zohunhun po to whẹndo Bẹtẹli Londres tọn mẹ. Na mẹmẹsunnu Aflikanu lẹ sù to agun Londres tọn susu mẹ wutu, mí tindo numọtolanmẹ lọ dọ lẹdo mítọn mẹ janwẹ mí gbẹ́ pò te. To whenuena n’jẹ gángán pẹẹde, mí diọada sọgbe hẹ ninọmẹ devo, bọ yẹn yin azọ́ndena nado nọ penukundo Azọ́nwatẹn Nuhihọ̀ tọn go. Ehe ko sọawuhia nado yin azọ́n ojlofọndotenamẹ tọn de na jideji he wá aimẹ to owhe he bọdego lẹ gblamẹ wutu.

To bẹjẹeji owhe 1990 lẹ tọn, asi yiwanna ṣie Joyce bẹ azọ̀n sinsinyẹn de bo damlọn to okú mẹ to 1994. E ko do ede hia taidi asi owanyinọ, dejidego podọ nugbonọ de, he nọ do ojlo hia to whepoponu nado diọada sọgbe hẹ diọdo ninọmẹ tọn he mí pehẹ to pọmẹ lẹ. Nado doakọnna nuhẹnbu mọnkọtọn, n’ko mọdọ nujọnu wẹ e yin nado hẹn pọndohlan gbigbọmẹ tọn dagbe de go bo nọ pọnnukọnhlan sọgodo. Dẹ̀hiho nado tẹdo tito yẹwhehọluduta tọn dagbe he bẹ yẹwhehodidọ hẹn go sọ gọalọna mi nado ze ayiha ṣie lẹpo do gbigbọnu lẹ ji.—Howhinwhẹn lẹ 3:5, 6.

Lẹblanulọkẹyi daho podọ aliho gbẹninọ tọn dagbe de wẹ nado wadevizọn to Bẹtẹli. E nọ hùn dotẹnmẹ dote nado wazọ́n hẹ jọja susu bo duvivi ayajẹ susu tọn. Dona de wẹ e yin nado mọ mẹsusu he nọ dla mí pọ́n tofi to Londres. To whedelẹnu n’nọ mọ họntọn vivẹ lẹ sọn aigba-denamẹ ṣie Aflika tọn lẹ mẹ, bo nọ gọ̀ nujijọ ayajẹ tọn susu flin. Ehe lẹpo nọ gọalọna mi nado to vivi ‘ogbẹ̀ dinvie tọn’ dù zọnmii bo yí jidide po todido po do nọtepọn ogbẹ̀ “he ja” lọ.—1 Timoti 4:8.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide to weda 25]

Hẹ onọ̀ ṣie to 1946

[Yẹdide to weda 26]

Yẹn po Joyce po to gbeegbe mí wlealọ, to 1950

[Yẹdide to weda 26]

To plidopọ Bristol tọn de ji to 1953

[Yẹdide to weda 27]

Devizọnwiwa to kándo de mẹ (to aga) podọ to agun de mẹ (to amiyọnwhé) to Hùwaji Rhodésie tọn, he yin Zimbabwe todin