Owhè po Planẹti He Lẹdo E lẹ po—Nawẹ Yé Wagbọn Do Tin?

KỌNDOPỌ onú susu tọn wẹ hẹn lẹdo he mẹ mí tin te to wẹkẹ lọ mẹ gbọnvo. Agblò owhè tọn mítọn tin to awe to adà bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn mítọn Voie lactée tọn lẹ ṣẹnṣẹn to lẹdo he mẹ sunwhlẹvu lẹ ma sù te. Diblayin sunwhlẹvu he mí sọgan mọ to zánmẹ lẹpo wẹ dẹn do mí sọmọ bọ yé nọ taidi yẹnvi-ta to whenuena yé yin pinpọn gbọ̀n zomọ numọdohlan olá tọn he dohuhlọn hugan lẹ mẹ. Be finẹ wẹ e dona tin te ya?

Eyin agblò owhè tọn mítọn sẹpọ ṣẹnṣẹn bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn mítọn gbau, mí na jiya nugandomẹgo ylankan lẹ tọn na aigba mítọn na tin to sunwhlẹvu he pití taun lẹ ṣẹnṣẹn. Di apajlẹ, aliho he mẹ aigba nọ lilẹ́ do owhè te sọgan yin tuklado, podọ enẹ na yinuwa taun do ogbẹ̀ mítọn ji. Dile e te do, agblò owhè tọn mítọn taidi nuhe tin to fihe sọgbe pẹpẹ lọ to bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn mẹ nado dapana owù ehe po devo lẹ po, taidi miyọ́n hùnhùn zẹjlẹgo to aslọ ozinọ lẹ mẹ gbingbọn whenu podọ yinyin hunhundonuvo hlan sunwhlẹvu he wú lẹ po asisa nugonu miyọnnọ he sọgan hẹn okú wá devo lẹ po.

Owhè yin wunmẹ sunwhlẹvu he mí tindo nuhudo etọn hugan tọn. Miyọ́n jiji etọn ma nọ depò kavi jẹeji, e ko tin-to-aimẹ dẹn, bo masọ klo kavi hùnmiyọ́n zẹjlẹgo. Suhugan sunwhlẹvu he tin to bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn mítọn mẹ wẹ whè taun hugan owhè bo masọ tindo miyọ́n wunmẹ he sọgbe lọ kavi yozò he sọgan hẹn ogbẹ̀ dote to planẹti he taidi aigba de ji. Humọ, suhugan sunwhlẹvu lẹ tọn wẹ yin biblá do sunwhlẹvu dopo kavi susu devo lẹ go gbọn huhlọn nudọnwado tọn dali bo nọ to lilẹdo yedelẹ. To vogbingbọn mẹ, owhè mítọn tin edeṣo. Vlavo wẹ planẹti he tin to agblò owhè tọn mítọn mẹ lẹ na gbẹ́ tin to titoji eyin huhlọn nudọnwado owhè awe kavi humọ lẹ tọn ko yinuwadeji.

Onú devo he hẹn agblò owhè tọn mítọn yin vonọtaun wẹ fihe planẹti daho blibata he dẹn bo nọ lilẹ́ do owhè lẹ tin te ṣogan bo ma nọ ze planẹti he taidi aigba bo sẹpọ owhè hugan lẹ do owù depope mẹ.a Kakatimọ, planẹti daho blibata ehelẹ nọ basi hihọ́na aigba gbọn aliginglọnna nugonu owùnọ lẹ kavi adadidiọ na yé dali. “Planẹti flinflin he taidi zannu lẹ po nugonu osinọ lẹ po nọ gbà do aigba go ṣigba yé ma nọ sù zẹjlẹgo na planẹti daho blibata ozinọ taidi Jupiter he dẹn do mí lẹ nọ glọnalina yé wutu,” wẹ lẹnunnuyọnẹntọ Peter D. Ward po Donald Brownlee po dọ to owe yetọn Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe mẹ. Agblò owhè tọn he taidi mítọn devo lẹ he tindo planẹti dahodaho lẹ ko yin mimọ. Ṣigba lilẹpe suhugan planẹti dahodaho enẹlẹ tọn sọgan hẹn awugble wá na planẹti pẹvi he taidi aigba de.

Azọngban Osun Tọn

Sọn hohowhenu, osun mítọn ko nọ yinuwado gbẹtọvi lẹ ji. E ko hẹn awuji ohó milomilo-kàntọ po hànsinọ lẹ po. Di dohia, ohó milomilo-kàntọ hohowhenu tọn he yin Heblu de basi zẹẹmẹ osun tọn taidi nuhe yè “hẹn li kakadoi . . . podọ di kunnudetọ nugbonọ to aga nukunmẹ.”—Psalm 89:37.

Aliho tangan dopo he mẹ osun nọ yinuwado ogbẹ̀ mítọn ji te wẹ yindọ huhlọn nudọnwado tọn etọn nọ hẹn osin ohù tọn nado fọ́n yiaga podọ nado yìdo. Dodinnanutọ lẹ lẹndọ ehe wẹ nọ hẹn asisa ohù tọn he nọ yinuwado ninọmẹ aimẹ tọn mítọn ji to aliho dagbe mẹ wá.

Azọ́n devo he osun nọ yiwà wẹ yindọ huhlọn nudọnwado tọn etọn nọ deanana didẹ́ aigba tọn na nuhe dù aliho he mẹ aigba nọ lilẹ́ do owhè te. Sọgbe hẹ linlinwe lẹnunnuyọnẹn tọn Nature, eyin osun tọn dẹ́n, didẹ́ aigba tọn na diọ na ojlẹ dindẹn sọn ‘nudi 0° jẹ 85°.’ Yí nukun homẹ tọn do pọ́n nuhe na jọ eyin bẹbẹnu aigba tọn ma dẹ́ paali! Mí ma na duvivi diọdo dagbe osaa lẹ tọn podọ jikun ma na ja sọmọ. Didẹ́ aigba tọn sọ nọ glọnalina yozò kavi fifá ma nado sù zẹjlẹgo na mí. “Ninọmẹ aimẹ tọn dagbe he mí tindo sinai do onú vonọtaun de ji: yèdọ Osun,” wẹ tadona he kọ̀n sunwhlẹvu-plọntọ Jacques Laskar wá. Nado hẹn azọngban enẹ di, osun mítọn klo vude hugan osun he planẹti daho blibata he dẹn do owhè lẹ tindo.

Onú devo he osun nọ wà, dile mẹhe kàn owe Biblu tọn he yin Gẹnẹsisi to hohowhenu dọ do, wẹ yindọ miyọ́n jọwamọ aigba tọn ehe nọ na hinhọ́n to zánmẹ.—Gẹnẹsisi 1:16.

Be Kosọ Wẹ Kavi Nudida Nuyọnẹntọ de Tọn?

Zẹẹmẹ tẹwẹ sọgan yin bibasi gando lehe onú voovo he nọ hẹn ogbẹ̀ yọnbasi to aigba ji bosọ nọ hẹn ẹn yin awuvivinu lẹ nọ jọ to ojlẹ dopolọ mẹ do go? E taidi dọ gblọndo awe wẹ sọgan yin nina. Tintan wẹ yindọ nujijọ ehe lẹpo wá aimẹ gbọn kosọ dali. Awetọ wẹ yindọ yé yin didá gbọn nuyọnẹntọ de dali.

Owhe fọtọ́n lẹ die wayi, Owe-wiwe dọ dọ wẹkẹ mítọn yin awuwlena bo yin bibasi gbọn Mẹde dali—yèdọ Jiwheyẹwhe Ganhunupotọ lọ. Eyin mọ wẹ, be ninọmẹ he sọawuhia to agblò owhè tọn mítọn mẹ lẹ ma wá aimẹ gbọn kosọ dali gba, ṣigba yin bibasi sọn ojlo mẹ wá. Mẹdatọ mítọn wleawuna kandai de he do afọdide he e ze nado hẹn ogbẹ̀ yọnbasi to aigba ji lẹ hia mí. Dile etlẹ yindọ kandai lọ ko tin sọn nudi owhe 3 500 die, e sọgan paṣa we nado yọnẹn dọ nujijọ whenuho wẹkẹ tọn he yin zẹẹmẹ basina to e mẹ lẹ sọgbe pẹpẹ hẹ nuhe lẹnunnuyọnẹntọ lẹ yise dọ e na ko jọ. Kandai ehe tin to owe Biblu tọn he yin Gẹnẹsisi mẹ. Lẹnnupọndo nuhe e dọ ji.

Kandai Nudida Tọn He Tin to Gẹnẹsisi Mẹ

“To whẹwhẹwhenu Jiwheyẹwhe dá olọn po aihọn po.” (Gẹnẹsisi 1:1) Homẹbibiọ Biblu tọn ehe dlẹnalọdo didá agblò owhè tọn mítọn, he bẹ planẹti mítọn, gọna sunwhlẹvu he tin to bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn liva susu he tin to wẹkẹ mítọn mẹ lẹ hẹn. Sọgbe hẹ nuhe Biblu dọ, to ojlẹ de mẹ wayi nukunmẹ aigba tọn “gbọgbé, bosọ jẹvọ́.” Ageklo po aigba dojó po ma tin. Ṣigba nuhe yin didọ bọdego do nuhe lẹnunnuyọnẹntọ lẹ dlẹnalọdo taidi nubiọtomẹsi titengbe hugan lọ na planẹti he sọgan hẹn ogbẹ̀ dote hia—yèdọ osin susugege. Gbigbọ Jiwheyẹwhe tọn “pavava to osin nukunta ji.”—Gẹnẹsisi 1:2.

Na osin nikaa hú, planẹti de dona tin to otẹn dagbe de mẹ dẹn do owhè. “Mars fá gbau, Venus hùnmiyọ́n gbau, Aigba wẹ sọgbe” na mí, wẹ lẹnunnuyọnẹntọ Andrew Ingersoll dọ. Mọdopolọ, ogbé lẹ tindo nuhudo hinhọ́n he pemẹnu tọn nado vùn. Podọ na taun tọn, kandai Biblu tọn dọ dọ to bẹjẹeji nudida tọn, Jiwheyẹwhe hẹn hinhọ́n owhè tọn nado lùn aslọ dózin azọ̀ osin he ṣinyọ́n ohù ji taidi “ajá” he yè do nọ blá ahọ́n ovi tọn tọ́n.—Job 38:4, 9; Gẹnẹsisi 1:3-5.

To wefọ Gẹnẹsisi tọn he bọdego lẹ mẹ, mí hia dọ Mẹdatọ lọ basi nuhe Biblu ylọ dọ “dovlomẹ.” (Gẹnẹsisi 1:6-8) Dovlomẹ ehe gọ́ na ozi he wleawuna agahomẹ mítọn.

Enẹgodo Biblu basi zẹẹmẹ dọ Jiwheyẹwhe diọ nukunmẹ aigba tọn he gbọgbé lọ zun aigba klo. (Gẹnẹsisi 1:9, 10) E họnwun dọ ewọ hẹn nukunmẹ aigba tọn nado dẹ́ bo sẹtẹn. Taidi kọdetọn de, agbàdo he siso lẹ sọgan ko yin awuwlena bo hẹn ageklo lẹ nado fọ́n sọn ohù mẹ.—Psalm 104:6-8.

To ojlẹ de mẹ to whenuho aigba tọn mẹ, Jiwheyẹwhe dá ogbé tiuntiun he nukun ma sọgan mọ lẹ do ohù mẹ. Gbọn huhlọn owhè tọn yiyizan dali, ogbé nuvikun doponọ he nọ ji yede ehelẹ nọ diọ jẹhọn ylankan zun núdùdù dile yé to jẹhọn dagbe lẹ detọ́n do ogbẹ̀ lọ mẹ. Mizọnmizọn yin didona nuyiwa jiawu ehe to ojlẹ atọ̀ntọ nudida tọn whenu gbọn ogbé he wá gọ́ aigba lọ ji lẹ didá dali. Gbọnmọ dali, jẹhọn dagbe he nọ yin gbingbọ́n do homẹ sudeji, ehe na hẹn ẹn yọnbasi na gbẹtọ po kanlin lẹ po nado gbọ bo hẹn ogbẹ̀ yetọn dote.—Gẹnẹsisi 1:11, 12.

Nado hẹn aigba lọ dojó, Mẹdatọ lọ dá nuvikun flinflin gbẹ̀te voovo lẹ do kọ́gudu aigba tọn mẹ. (Jẹlemia 51:15) Nudida flinflin ehelẹ nọ li nukúkú lẹ bo nọ diọ yé zun nugonu he nọ gọalọna ogbé nado whẹ́n. Nuvikun vonọtaun aigba tọn delẹ nọ dọ̀n ozi nitrogène sọn jẹhọn mẹ bo nọ hẹn nugonu tangan ehe tin-to-aimẹ na ogbé lẹ na yé nido sọgan whẹ́n. Lehe e jiawu do sọ nado yọnẹn dọ kọ́gudu dojó alọgogo dopo sọgan bẹ nuvikun flinflin liva ṣidopo hẹn!

Gẹnẹsisi 1:14-19 dọ lehe owhè, osun po sunwhlẹvu lẹ po wá aimẹ to ojlẹ nudida tọn ẹnẹtọ whenu do. Ehe sọgan taidi nuhe sọta zẹẹmẹ Owe-wiwe tọn he yin bibasi wayi lẹ. Ṣigba, flin dọ Mose he kàn owe Gẹnẹsisi tọn, basi kandai nudida tọn taidi dọ ewọ tin to aigba ji bo to nujijọ lọ lẹ mọ wẹ nkọ. E taidi dọ ojlẹ enẹ mẹ wẹ owhè, osun, po sunwhlẹvu lẹ po sọawuhia to agahomẹ.

Sọgbe hẹ kandai Gẹnẹsisi tọn, nudida ohù mẹ tọn lẹ sọawuhia to ojlẹ nudida tọn atọ́ntọ whenu bọ kanlin aigba ji tọn lẹ po gbẹtọ po sọawuhia to ojlẹ nudida tọn ṣidopotọ whenu.—Gẹnẹsisi 1:20-31.

Aigba Yin Didá Na Yè Nido Duvivi Etọn

Be hiẹ ma mọ dọ sọgbe hẹ zẹẹmẹ he yin bibasi to kandai Gẹnẹsisi tọn mẹ, mí yin didá nado duvivi ogbẹ̀ tọn to aigba ji ya? Be e ko jọ pọ́n bọ hiẹ fọ́n to owhè ṣádada mẹ bo gbọ́n jẹhọn dagbe do homẹ, bosọ jaya dọ hiẹ tin to ogbẹ̀ ya? Vlavo hiẹ disa gbọ̀n jipa de mẹ bo duvivi whanpẹ po owan gblingblin vounvoun lẹ tọn po. Kavi hiẹ sọgan ko disa gbọn ogle de mẹ bo gbẹ̀n atin sinsẹ́n he vivi delẹ. Hiẹ ma na ko duvivi onú mọnkọtọn lẹ tọn matin alọgọ nuhe bọdego helẹ tọn: (1) osin susu aigba tọn, (2) yozò po hinhọ́n owhè tọn he pemẹnu po, (3) agahomẹ mítọn he tindo ozi he sọgbe lẹ, podọ (4) aigba dojó.

Onú ehe lẹpo—he ma tin to Mars, Venus, po planẹti devo he tin to agblò owhè tọn mítọn mẹ lẹ po mẹ—ma wá aimẹ gbọn kosọ dali gba. Yé yin awuwlena ganji nado hẹn ogbẹ̀ vivi to aigba ji. Dile hosọ he bọdego na dohia do, Biblu sọ dọ dọ Mẹdatọ lọ wleawuna planẹti whanpẹnọ mítọn nado gbọṣi aimẹ kakadoi.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Box on page 6]

“Taidi lẹnunnuyọnẹntọ de, eyin yè biọ to asi e nado basi zẹẹmẹ kleun de do linlẹn he mí tindo todin gando bẹjẹeji aigba tọn po lehe ogbẹ̀ bẹ to e ji po go ji na gbẹtọ paa, lẹngbọ-yìntọ lẹ, taidi akọ̀ he Owe Gẹnẹsisi tọn yin kinkàn hlan lẹ, nuhe yẹn sọgan wà lẹpo wẹ nado hodo nuhe yin didọ to weta tintan Gẹnẹsisi tọn mẹ pẹpẹ.”—Lẹnunnuyọnẹntọ aigba tọn Wallace Pratt.

[Apotin to weda 7]

NỌTẸN HE SỌGBE HUGAN NADO DINDONA WẸKẸ

Eyin owhè tin to fidevo to bẹplidopọ sunwhlẹvu lẹ tọn mítọn mẹ wẹ, mí ma na penugo nado mọ sunwhlẹvu lẹ ganji dile mí nọ wà do. Owe dodinnanu tọn de basi zẹẹmẹ dọmọ: “Agblò Owhè tọn mítọn tin to . . . lẹdo he dẹn do afínfín bo ma tindo hinhọ́n susu zẹjlẹgo lẹ mẹ, ehe nọ hẹn ẹn yọnbasi nado mọ sunwhlẹvu he sẹpọ lẹ po fihe dẹn hugan to wẹkẹ lọ mẹ lẹ po ganji.”—The Privileged Planet.

Humọ, kiklo osun tọn po lehe e dẹn do aigba do po nọ hẹn ẹn penugo nado ṣinyọ́n owhè mlẹnmlẹn to nujijọ osun-wle-owhè tọn de whenu. Nujijọ jiawu he ma nọ saba wá aimẹ ehelẹ nọ hẹn sunwhlẹvu-plọntọ lẹ penugo nado dindona owhè. Dodinnanu mọnkọtọn lẹ ko gọalọna yé nado hùngona nususu he ma yin yinyọnẹn dai gando lehe sunwhlẹvu lẹ nọ na hinhọ́n do go.

[Yẹdide to weda 5]

Osun klo sọmọ bọ e nọ deanana didẹ́ bẹbẹnu aigba tọn

[Yẹdide to weda 7]

Etẹwẹ hẹn ogbẹ̀ yọnbasi to aigba ji? Osin susu, hinhọ́n po yozò he pemẹnu po, agahomẹ, po aigba dojó po

[Asisa Yẹdide tọn]

Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.