Wessel Gansfort—“Vọjlado-Basitọ de Jẹnukọnna Ojlẹ Nuvọjlado Tọn”

Mẹhe plọnnu gando Nuvọjlado sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn he bẹjẹeji to 1517 go lẹpo wẹ jẹakọ hẹ yinkọ Luther, Tyndale po Calvin po tọn. Ṣigba, mẹsusu ma yọ́n mẹhe yin Wessel Gansfort. E ko yin yiylọ dọ “Vọjlado-Basitọ de jẹnukọnna ojlẹ Nuvọjlado tọn.” Be hiẹ na jlo nado yọ́n nususu dogọ gando dawe ehe go ya?

WESSEL yin jiji to 1419 to tòpẹvi Groningen tọn mẹ to Pays-Bas. To owhe kanweko 15tọ mẹ, omẹ vude poun wẹ nọ penugo nado yì wehọmẹ, ṣigba Wessel wàmọ. Dile etlẹ yindọ e sewé ganji, e to dandannu glọ nado jo wehọmẹ do to owhe ṣinẹnẹ mẹvi yinyin mẹ na mẹjitọ etọn lẹ yin hẹntọnọ klókló wutu. Ayajẹnu wẹ e yin na Wessel dọ, asuṣiọsi adọkunnọ de sè dogbọn wésise etọn dali bo ze ede jo nado sú wehọmẹ-kuẹ na ẹn. Enẹwutu, e penugo nado zindonukọn to wepinplọn etọn mẹ. To nukọn mẹ, e yí gbedewema titengbe wehọmẹ alavọ tọn de. E taidi dọ to godo mẹ, e sọ mọ tẹnmẹ-yinkọ de yí taidi wesetọ sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọn.

Wessel tindo ojlo vẹkuvẹku na oyọnẹn. Ṣigba, to ojlẹ etọn mẹ wesẹdotẹn lẹ ma sù sọmọ. Dile etlẹ yindọ maṣinu wezinzin tọn he nọ tò wekun dopodopo dopọ yin didetọn to gbẹwhenu etọn, suhugan owe lẹ tọn wẹ nọ yin kinkàn po alọ po bosọ vẹakuẹ. Wessel yin dopo to wesetọ he nọ zingbejizọnlin sọn wesẹdotẹn de jẹ devo podọ sọn opá yẹwhenọ lẹ tọn de mẹ jẹ devo mẹ nado dín alọnuwe-hihia he vẹawu mimọ lẹ po owe he ko yin jiwọn e go lẹ po mọ. Enẹgodo yé nọ má nuhe yé mọ plọn lẹ hẹ ode awetọ. Wessel bẹ oyọnẹn susu pli bo kàn hoyidọ lẹ sọn owe Glẹki hohowhenu tọn lẹ mẹ gọ́ kandai-wema etọn titi dopo. Sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ devo lẹ nọ saba tindo ayihaawe gando Wessel go na e yọ́n nususu he yé ma tlẹ ko sè pọ́n lẹ wutu. Wessel nọ yin yiylọ dọ Magister Contradictionis, kavi Agọjẹdonutọ Akonka.

“Naegbọn Hiẹ Ma do Deanana Mi Yì Klisti Dè?”

Nudi owhe 50 jẹnukọnna Nuvọjlado lọ, Wessel dukosọ hẹ Thomas à Kempis (gblagbla 1379-1471), he nọ yin pinpọnhlan to paa mẹ taidi mẹhe kàn owe diyin lọ De Imitatione Christi (Apajlẹ Klisti Tọn Hihodo). Thomas à Kempis yin dopo to Sinsẹ̀nnọ he nọ zan Gbẹzan Paa lẹ mẹ, yèdọ pipli de he zinnudeji dọ dandannu wẹ e yin nado nọ zan gbẹzan mẹdezejo tọn. Mẹhe basi kandai gbẹzan Wessel tọn de dọ dọ Thomas à Kempis na tuli Wessel whlasusu nado biọ alọgọ sọn Malia dè. Wessel gblọn na ẹn dọ: “Naegbọn hiẹ ma do deanana mi yì Klisti dè, mẹhe gbọn homẹdagbe dali basi oylọna mẹhe yè doagban pinpẹn na lẹpo nado wá e dè?”

Linlin lẹ dohia dọ Wessel ma jlo nado lẹzun yẹwhenọ. To whenuena e yin kinkanse nuhewutu e do gbẹ́ nuyiwa ahọ̀nhomẹ whiwhlẹ tọn he nọ do mẹde hia taidi dopo to sinsẹ̀ngán lẹ mẹ, e gblọn dọ emi ma dibu nado yin hùhù gbọn kandokọnamẹ dali dile e na dẹnsọ bọ emi na gbẹsọ tindo nugopipe nulẹnpọn tọn emitọn lẹpo. E taidi dọ nuhe dlẹnalọdo e te wẹ aṣa lọ he yindọ yẹwhenọ he yin dide lẹ ma sọgan yin hinhẹnwa owhẹ̀ nukọn, podọ e sọawuhia dọ ahọ̀nhomẹ whiwhlẹ ko whlẹn yẹwhenọ susu sọn kandokọnamẹ si! Wessel sọ jẹagọdo aṣa sinsẹ̀n tọn he gbayipe delẹ. Di apajlẹ, gbẹtọ lẹ nọ mọhodọdego dọ e gbẹ́ nado yí azọ́njiawu he yin zẹẹmẹ basina to owe lọ Dialogus Miraculorum he diyin to ojlẹ etọn mẹ lẹ sè. E na gblọndo dọmọ: “E na pọnte hugan nado hia Owe Wiwe.”

“Mí Na Yọnnuin Kiki Eyin Mí Nọ Kanhose”

Wessel plọn Heblugbe po Glẹkigbe po bo bẹ oyọnẹn susu pli gando kandai Nukọntọ dowhenu Ṣọṣi tọn lẹ tọn go. Owanyi etọn na ogbè dowhenu Biblu tọn lẹ jẹ na ayidego taun, na e nọgbẹ̀ jẹnukọnna Erasmus po Reuchlin po wutu.a Jẹnukọnna ojlẹ Nuvọjlado tọn, mẹsusu sọmọ ma sè Glẹkigbe. To Allemagne, wesetọ vude poun wẹ jẹakọ hẹ Glẹkigbe, podọ alọgọnamẹnu depope ma tin-to-aimẹ nado plọn ogbè lọ. To aijijẹ Constantinople tọn godo to 1453, e taidi dọ Wessel dukosọ hẹ yẹwhenọ pamẹnọtọ Glẹkinu he họ̀n wá Whèyihọ-waji lẹ, bo plọn Glẹkigbe dodonu tọn sọn yé dè. To ojlẹ enẹlẹ mẹ, dibla yindọ Ju lẹ kẹdẹ wẹ nọ dó Heblugbe, podọ e taidi dọ Wessel plọn Heblugbe dodonu tọn sọn Ju he lẹzun Klistiani lẹ dè.

Wessel yiwanna Biblu taun. E nọ pọ́n ẹn taidi owe de he yin gbigbọdo gbọn Jiwheyẹwhe dali bosọ yise dọ owe Biblu tọn lẹpo wẹ sọgbe hẹ yedelẹ mlẹnmlẹn. Na Wessel, tadena wefọ Biblu tọn lẹ tọn dona tin to kọndopọ mẹ hẹ lẹdo hodidọ tọn lọ bo masọ sọgan yin tasọdona. Zẹẹmẹ he yin tasọdona lẹpo dona yin pinpọnhlan taidi atẹṣiṣi. Dopo to wefọ Biblu tọn he e yiwanna hugan lẹ mẹ wẹ Matiu 7:7 he dọmọ: “Mì dín, mì na mọ.” To dodonu wefọ enẹ tọn ji, Wessel kudeji dọ alenu wẹ e yin nado kàn kanbiọ lẹ sè, bosọ nọ dọ dọ “mí na yọnnuin kiki eyin mí nọ kanhose.”

Obiọ Ayidego Tọn De

To 1473, Wessel yì dla Lomu pọ́n. To finẹ e tindo dotẹnmẹ hundote nado dọho hẹ Papa Sixte IV, he yin omẹ tintan to papa ṣidopo he walọ gblezọn yetọn wá dekọtọn do Nuvọjlado sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn mẹ to godo mẹ lẹ mẹ. Whenuho-kàntọ Barbara W. Tuchman zinnudeji dọ po Sixte IV po, ojlẹ de bẹjẹeji he mẹ “afọdidona ale mẹdetiti tọn po huhlọn tonudidọ tọn po to aliho egblemaku po winyan matindo po tọn mẹ to gbangba klòlò” gbayipe te. Mẹnukuntahihopọn etọn he to gbangba nọ hẹn gbẹtọ lẹ jọsi to paa mẹ. Whenuho-kàntọ de wlan dọ Sixte sọgan ko jlo nado hẹn ogántẹn papa tọn zun whẹho whẹndo tọn. Mẹhe na gboadọ bo gblewhẹdo walọ gblezọn enẹlẹ ma sù.

Ṣigba, Wessel Gansfort gbọnvo. To gbèdopo Sixte dọna ẹn dọ: “Ovi ṣie, biọ nudepope he jlo we, mí nasọ na we.” Wessel gblọn to afọdopolọji dọmọ: “Otọ́ wiwe, . . . to whenuena e yindọ mìwlẹ wẹ tin to otẹn yẹwhenọ po lẹngbọhọtọ he yiaga hugan po tọn mẹ to aigba ji, n’biọ . . . dọ mì ni hẹn azọngban gigonọ mìtọn di to aliho de mẹ bọ whenuena Lẹngbọhọtọ Daho lẹngbọ lẹ tọn . . . na wá, e ni penugo nado dọna mì dọ: ‘A wadagbe, hiẹ afanumẹ dagbe nugbonọ, biọ ayajẹ Klunọ towe tọn mẹ.’ ” Sixte gblọn dọ azọngban emitọn wẹ enẹ yin podọ dọ Wessel dona biọ nude na ede. Wessel dọmọ: “Eyin mọ wẹ, n’biọ dọ mì ni na mi Biblu Glẹkigbe po Heblugbe po tọn sọn Wesẹdotẹn Vatican tọn mẹ.” Papa lọ na ẹn nuhe e biọ bo dọ dọ nulunu wẹ e wà na e dona ko biọ nado yin dide taidi biṣọpu!

“Lalo po Nuṣiwa de Po”

Na Sixte tindo nuhudo akuẹ tọn taun nado gbá Sinsẹ̀nhọ Sistine tọn he diyin taun todin wutu, e yí tito akuẹ yíyí nado de yasanamẹ oṣiọ lẹ tọn pò tọn zan. Tito akuẹ yíyí tọn ehelẹ gbayipe taun. Owe lọ Vicars of Christ—The Dark Side of the Papacy ( Yẹwhenọ Klisti Tọn lẹ—Adà Ylankan Papa lẹ Tọn) dọmọ: “Asuṣiọsi po asiṣiọsu lẹ po, gọna mẹjitọ he to aluẹmẹ lẹ nọ zan akuẹ yetọn lẹpo nado tẹnpọn bo de mẹyiwanna yetọn lẹ sọn Lẹwezomẹ.” Gbẹtọ paa lẹ kẹalọyi tito akuẹ yíyí tọn lọ lẹ, na yé yise mlẹnmlẹn dọ papa sọgan na yé nujikudo dọ mẹyiwanna yetọn he kú lẹ na yì olọn mẹ.

Ṣigba, Wessel kudeji dọ Ṣọṣi Katoliki tọn, kakajẹ papa lọsu ji, ma tindo nugopipe lọ nado jona ylando lẹ gba. Wessel ylọ nuyiwa akuẹ yíyí nado de yasanamẹ oṣiọ lẹ tọn pò ehe dọ “lalo po nuṣiwa de po.” Mọjanwẹ e masọ yise dọ gbeyiyi na ylando lẹ to yẹwhenọ lẹ nukọn yin dandannu nado mọ jona ylando tọn yí do niyẹn.

Wessel sọ fọ́n ayihaawe dote gando pipé-yinyin papa tọn go, bo dọ dọ dodonu ṣọṣi lọ tọn lẹ ma na lodo eyin gbẹtọ lẹ nọ yin nukundo to whepoponu nado yí papa lẹ sè, na yelọsu nọ ṣinuwa. Wessel wlan dọmọ: “Eyin sinsẹ̀ngán lẹ hò gbedide Jiwheyẹwhe tọn lẹ do apadopo bo nọ de gbedide yetọn titi lẹ tọ́n, . . . nuhe yé dọ bosọ degbè etọn lẹpo wẹ yin ovọ́.”

Wessel Hùnali Nuvọjlado Tọn Dote

Wessel kú to 1489. Dile etlẹ yindọ e jẹagọdo nuṣiwa ṣọṣi lọ tọn delẹ, e gbọṣi sinsẹ̀n Katoliki tọn mẹ. Ṣogan, ṣọṣi lọ ma gblewhẹdo e pọ́n gbede taidi atẹṣitọ de. Ṣigba, to okú etọn godo, yẹwhenọ Katoliki pamẹnọtọ hẹngogonọ lẹ tẹnpọn nado hẹn kandai etọn lẹ gble na yé ma yí yé do mọ onú wiwe wutu. To ojlẹ Luther tọn mẹ, oyín Wessel tọn ko dibla yin winwọn, depope to kandai etọn lẹ mẹ ma ko yin zinzinjẹgbonu podọ alọnuwe-hihia etọn vude poun wẹ gbẹ́ pò to aimẹ. Zinjẹgbonu tintan owe Wessel tọn lẹ yin didetọn to godo mẹ to gblagbla 1520 jẹ 1522 tọn mẹ. E bẹ wekanhlanmẹ Luther tọn de hẹn, ehe mẹ e na ayinamẹ te nado hia kandai Wessel tọn lẹ.

Dile etlẹ yindọ Wessel ma yin Vọjlado-Basitọ de taidi Luther, e gblewhẹdo nuṣiwa delẹ to gbangba he wá dekọtọn do tito Nuvọjlado tọn mẹ. Na nugbo tọn, otanwe Cyclopedia McClintock po Strong po tọn dlẹnalọdo e taidi “omẹ tangan lọ to mẹhe wá sọn Whèyihọ-waji Europe tọn lẹ mẹ he gọalọ nado hùnali Nuvọjlado tọn dote.”

Luther nọ pọ́n Wessel hlan taidi godonọnamẹtọ de. Wekantọ C. Augustijn wlan dọmọ: “Luther yí ojlẹ etọn po nuwadotana etọn po jlẹdo Elija tọn go. Kẹdẹdile yẹwhegán lọ lẹndọ ewọ kẹdẹ wẹ pò bo to avùnho na Jiwheyẹwhe do, mọ wẹ Luther lọsu mọ dọ ewọ kẹdẹ wẹ pò bo to ahidi hẹ ṣọṣi lọ do niyẹn. Ṣigba to kandai Wessel tọn lẹ hihia godo, e mọ dọ Oklunọ ko whlẹn ‘pipotọ Islaeli tọn’ de gán.” “Luther tlẹ yì jẹ obá lọ mẹ bo dọmọ: ‘Eyin n’ko hia kandai etọn lẹ jẹnukọn wẹ, kẹntọ ṣie lẹ sọgan lẹndọ Wessel dè wẹ Luther plọn nulẹpo sọn, na nulẹnpọn etọn sọgbe hẹ ṣie taun wutu.’ ”b

“Mì Na Mọ”

To whenuena Nuvọjlado lọ wá aimẹ, e ma yin to ajijimẹ gba. E ko dẹn bọ linlẹn voovo he wá dekọtọn do Nuvọjlado lọ mẹ lẹ ko to tintọ́n. Wessel yọnẹn dọ walọ gblezọn papa lẹ tọn na wá tọ́nkọ do ojlo vọjlado tọn mẹ to godo mẹ. E dọna nuplọntọ de to gbèdopo dọmọ: “Visunnu vivẹnunọ, a na nọgbẹ̀ kaka bo na mọ azán he gbè nuplọnmẹ . . . sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ nudọ̀ntọ lẹ tọn lẹ na wá yin gbigbẹdai gbọn Klistiani nugbo wesetọ lẹpo dali.”

Dile etlẹ yindọ Wessel doayi nuṣiwa po walọ gblezọn azán etọn gbè tọn lẹ po go, e ma penugo nado de hinhọ́n nugbo Biblu tọn hia to gigọ́ mẹ gba. Etomọṣo, to nukun etọn mẹ Biblu yin owe de he dona yin hihia bosọ yin pinplọn. Sọgbe hẹ owe lọ A History of Christianity, Wessel “kudeji dọ, Biblu wẹ dona nọ na gbèta godo tọn to whẹho sinsẹ̀n tọn lẹ mẹ, na e yin gbigbọdo gbọn Gbigbọ Wiwe dali wutu.” To aihọn egbehe tọn mẹ, Klistiani nugbo lẹ yise dọ Biblu yin Ohó gbọdo Jiwheyẹwhe tọn. (2 Timoti 3:16) Nalete, nugbo Biblu tọn lẹ masọ dózin kavi vẹawu nado mọ ba. To egbehe hugan gbede pọ́n tọn, nugbo wẹ nunọwhinnusẹ́n Biblu tọn lọ he dọmọ: “Mì dín, mì na mọ.”—Matiu 7:7; Howhinwhẹn lẹ 2:1-6.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Apotin/Yẹdide to weda 14]

Wessel po Oyín Jiwheyẹwhe Tọn Po

To kandai Wessel tọn lẹ mẹ, oyín Jiwheyẹwhe tọn nọ saba yin lilẹdo “Johavah.” Ṣigba, Wessel yí hogbe lọ “Jehovah” zan e whè gbau whlaawe. To dogbigbapọnna pọndohlan Wessel tọn lẹ mẹ, wekantọ H. A. Oberman wá tadona kọ̀n dọ linlẹn Wessel tọn wẹ yindọ eyin Thomas d’Aquin po mẹdevo lẹ po ko sè Heblugbe wẹ, “yé na ko mọ dọ oyín Jiwheyẹwhe tọn he yin didehia Mose ma zẹẹmẹdo ‘Yẹn yin mẹhe yẹn yin’ gba, ṣigba ‘Yẹn na yin mẹhe yẹn na yin.’ ”c Biblu Traduction du monde nouveau basi zẹẹmẹ he sọgbe lọ dọ “Yẹn na yin nuhe yẹn na yin.”—Eksọdusi 3:13, 14.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

[Yẹdide to weda 15]

Wessel diọnukunsọ tito akuẹ yíyí nado de yasanamẹ ylando tọn pò he Papa Sixte IV kẹalọyi

[Asisa Yẹdide tọn to weda 14]

Manuscript: Universiteitsbibliotheek, Utrecht