Martin Luther—Dawe lọ po Nuyiwadomẹji Etọn Po

“E YIN didọ dọ owe susu wẹ ko yin kinkàn gando [Martin Luther] go hugan mẹdevo depope to whenuho mẹ adavo oklunọ etọn, Jesu Klisti” wẹ linlinwe Time dọ. Ohó po nuyiwa Luther tọn lẹ po yí adà tangan de wà to Vọjlado sinsẹ̀n tọn bibẹjẹeji mẹ—yèdọ nuyiwa sinsẹ̀n tọn de heyin zẹẹmẹ basina taidi “gufinfọn heyin ayidego hugan to whenuho gbẹtọvi tọn mẹ.” Gbọnmọ dali, e gọalọ nado diọ nujinọtedo sinsẹ̀n tọn to Europe bo hẹn nuyiwa ojlẹ daglamẹ tọn lẹ (owhe 1100 W.M. po 1500 W.M. po ṣẹnṣẹn) wá vivọnu to lẹdo enẹ mẹ. Luther sọ ze dodonu lọ dai nado hẹn Allemagne-gbè he nọ yin kinkàn lọ sọgbe. Matin ayihaawe, lẹdogbedevomẹ Biblu tọn etọn wẹ gbayipe hugan to Allemagne-gbè mẹ.

Gbẹtọ nankọtọn wẹ Martin Luther yin? Nawẹ e wagbọn bo wá tindo nuyiwadomẹji mọnkọtọn do whẹho Europe tọn lẹ ji?

Luther Lẹzun Weyọnẹntọ De

Martin Luther yin jiji to Eisleben, Allemagne, to novembre 1483. Dile etlẹ yindọ gànvẹẹ wẹ otọ́ etọn nọ kùn, e tẹnpọn bo mọ akuẹ he pé nado hẹn ẹn diun dọ Martin yì wehọmẹ ganji. To 1501, Martin ko tin to Wehọmẹ Alavọ Erfurt tọn mẹ. E hia Biblu whla tintan to wesẹdotẹn wehọ lọ tọn mẹ. “Yẹn yiwanna owe lọ zẹjlẹgo,” wẹ e dọ, “podọ yẹn lẹndọ yẹn na tindo nukundagbe nado tindo owe ehe to gbèdopo.”

To owhe 22 mẹvi mẹ, Luther biọ opá yẹwhenọ Augustine tọn mẹ to Erfurt. Enẹgodo, e yì Wehọmẹ Alavọ Wittenberg tọn, bo mọ gbedewema sinsẹ̀n-nuplọnmẹ tọn yí. Luther lẹndọ emi ma jẹna nukundagbe Jiwheyẹwhe tọn bo tlẹ nọ hẹn todido bu to whedelẹnu na ayihadawhẹnamẹnu he hoapa wutu. Ṣigba Biblu pinplọn, odẹ̀, po ayihamẹlẹnpọn po gọalọna ẹn nado tindo nukunnumọjẹnumẹ dagbe do nukun he Jiwheyẹwhe nọ yí do pọ́n ylandonọ lẹ ji. Luther yọnẹn dọ nukundagbe Jiwheyẹwhe tọn ma sọgan yin mimọ taidi ahọsumẹ de gba. Kakatimọ, e nọ yin nina mẹhe yí yise zan lẹ gbọn lẹblanu majẹhẹ dali.—Lomunu lẹ 1:16; 3:23, 24, 28.

Nawẹ Luther wá tadona lọ kọ̀n dọ nukunnumọjẹnumẹ yọyọ etọn sọgbe gbọn? Kurt Aland, mẹplọntọ whenuho ṣọṣi fliflimẹ tọn po dodinnanu nukinkan Alẹnu Yọyọ tọn po, wlan dọmọ: “E lẹnayihamẹpọn do Biblu lọ blebu ji nado sọgan yọnẹn eyin oyọnẹn yọyọ ehe sọgan yin jijlẹdo hodidọ devo lẹ go to Biblu mẹ, podọ e mọdọ e yin godonọna to filẹpo.” Nuplọnmẹ whẹsunamẹ gbọn yise dali e mayin gbọn azọ́n dali tọn gbẹsọ yin adà tangan nuplọnmẹ Luther tọn lẹ tọn.

E Jẹagọdo Akuẹ Yíyí Nado de Yasanamẹ Ylando Tọn Pò

Nukunnumọjẹnumẹ Luther tọn do nukun he Jiwheyẹwhe nọ yí do pọ́n ylandonọ lẹ ji hẹn ẹn nado jẹagọdo Ṣọṣi Katoliki tọn. To ojlẹ lọ mẹ, nuyise lọ gbayipe dọ to okú godo, ylandonọ lẹ dona yin yasana na ojlẹ de. Ṣigba, e yin didọ dọ ojlẹ yasanamẹ tọn ehe sọgan yin didepo gbọn akuẹ heyin bibiọ to aṣẹpipa papa tọn glọ de súsú dali. Ajọwatọ lẹ taidi Johann Tetzel, he yinuwa taidi afọzedaitọ na Yẹwhenọgan Albert Mainz tọn, to ajọ́ wà zọnmii po kọdetọn dagbe po gbọn akuẹ yíyí to gbẹtọ paa lẹ si nado de yasanamẹ ylando tọn yetọn lẹ pò dali. Mẹsusu nọ pọ́n nuyiwa ehe hlan taidi aliho de nado ṣinyọnnudo ylando sọgodo tọn lẹ.

Nuyiwa ehe hẹn homẹgble Luther tlala. E yọnẹn dọ gbẹtọ ma sọgan gbọn akuẹ dali dekanpona ojlo Jiwheyẹwhe tọn. To afò-whenu 1517 tọn, e wlan nukinkan diyin 95 etọn lẹ, bo gblewhẹdo ṣọṣi lọ na gbẹtọ lẹ titafú to akuẹzinzan, nuplọnmẹ, po sinsẹ̀n po liho. Nado na tuli vọjlado sinsẹ̀n tọn, e mayin atẹṣiṣi gba, Luther do vọkan nukinkan etọn tọn lẹ hlan Yẹwhenọgan Albert Mainz tọn podọ hlan weyọnẹntọ susu devo lẹ. Whenuho-kàntọ susu dlẹnalọdo owhe 1517 tọn kavi sẹpọ ojlẹ enẹ taidi bẹjẹeji Vọjlado Sinsẹ̀n tọn.

E mayin Luther kẹdẹ wẹ gblewhẹdo ylanwiwa ṣọṣi lọ tọn lẹ gba. Owhe kanweko jẹnukọn, vọjlado-basitọ sinsẹ̀n tọn Jan Hus heyin tchèque-nù de ko jẹagọdo nuyiwa akuẹ yíyí nado de yasanamẹ ylando tọn pò lọ. Jẹnukọnna Hus lọsu, John Wycliffe Angleterre tọn ko zinnudeji dọ aṣa delẹ he tin to ṣọṣi Katoliki tọn mẹ ma sọgbe hẹ Owe-wiwe gba. Mẹhe nọgbẹ̀ to ojlẹ dopolọ mẹ hẹ Luther lẹ, yèdọ Érasme Rotterdam tọn po Tyndale Angleterre tọn po nọgodona vọjlado sinsẹ̀n tọn. Ṣigba po alọgọ zomọ wezinzin tọn he Johannes Gutenberg doai to Allemagne tọn po, owẹ̀n Luther tọn tindo nuyiwadomẹji sisosiso bosọ gbayipe tlala hú vọjlado-basitọ devo lẹ tọn.

Zomọ wezinzin Gutenberg tọn to Mainz bẹ azọ́n jẹeji to 1455. To bẹjẹeji owhe 1500 tọn lẹ mẹ, zomọ lọ ko tin to tòpẹvi Allemagne tọn 60 mẹ podọ to aigba Europe tọn 12 devo ji. Whla tintan niyẹn to whenuho mẹ, he whẹho he fọnjlodotenamẹ lẹ sọgan yawu jẹ otó tòvi lẹ tọn mẹ. Nukinkan 95 Luther tọn lẹ sọgan ko yin zinzinjẹgbonu bo yin hinhẹn gbayipe to godo etọn. Whẹho vọjlado sinsẹ̀n tọn ma yin whẹho lẹdo dopo kẹdẹ tọn ba. E lẹzun nudindọn he gbayipe de, bọ Martin Luther wá lẹzun dawe he diyin hugan to Allemagne.

“Owhè po Osun po” Yinuwa

Na owhe kanweko susu, Europe ko tin to aṣẹpipa nuzedai huhlọnnọ awe tọn glọ: yèdọ Ahọluigba Wiwe Lomu tọn po Ṣọṣi Katoliki Lomu tọn po. “Ahọluigbagán po papa po kọnawudopọ taidi owhè po osun po,” wẹ Hanns Lilje, heyin azinponọ dai tọn Fédération luthérienne mondiale tọn dọ. Ṣigba, ayihaawe susu tin gando mẹhe yin owhè po mẹhe yin osun to yé mẹ po go. Nuzedai awe lọ lẹ ko zẹ̀ agayiyi huhlọn yetọn tọn go to bẹjẹeji owhe kanweko 16tọ tọn mẹ. Ninọmẹ diọdo de tọn to unklẹn.

Papa Leo X yinuwa hlan nukinkan 95 lọ lẹ gbọn obu didona Luther dali dọ e na yin yinyan sọn ṣọṣi mẹ adavo e jogbe. Po adọgbigbo po, Luther mẹ̀n wekanhlanmẹ papa tọn he bẹ budonamẹ lọ hẹn to gbangba bo zín owe devo lẹ jẹgbonu he na tuli azọngbannọ lẹ nado basi vọjlado na ṣọṣi lọ eyin papa ma tlẹ kọngbedopọ hẹ yé. To 1521, Papa Leo X yàn Luther sọn ṣọṣi mẹ. To whenuena Luther vọ́ owhẹ̀ ylọ dọ emi ko yin whẹgbledo to aliho he ma sọgbe mẹ, Ahọluigbagán Charles V ylọ ẹ nado sọawuhia to opli aṣẹpatọ lẹ tọn nukọn to Worms. Gbejizọnlin azán 15 tọn he Luther basi sọn Wittenberg yì Worms to avril 1521 tin taidi gbejizọnlin awhàngbigba tọn de. Gbẹtọgun lẹ nọgodona pọndohlan etọn, bọ gbẹtọ lẹ to filẹpo jlo nado mọ ẹn.

To Worms, Luther nọte to ahọluigbagán, ahọvi lẹ, po papa yiaga hugan lọ po nukọn. Jan Hus ko sọawuhia to pipli mọnkọtọn de nukọn to Constance to 1415 bo ko sọ yin mimẹ̀ to pòtin ji. Dile nukọntọ ṣọṣi tọn po ahọluigba lọ tọn lẹ po zín nukun yetọn lẹ do e ji, Luther gbẹ́ nado jogbe adavo agọjẹdomẹtọ etọn lẹ na kunnudenu sọn Biblu mẹ dọ pọndohlan etọn ma sọgbe. Ṣigba mẹdepope ma sọgan dọnnu hẹ ẹ to Owe-wiwe mẹ gba. Osẹ́nwema he yè ylọ dọ Gbedide Worms tọn dọ kọdetọn opli lọ tọn. E lá dọ Luther yin sẹ́nhẹngbatọ bọ nukinkan etọn lẹ yin gbigbẹdai. Todin he papa ko yàn ẹn sọn ṣọṣi mẹ bọ ahọluigbagán ko lá ẹ taidi sẹ́nhẹngbatọ, ogbẹ̀ etọn tin to owù mẹ.

Diọdo nujijọ lẹ tọn he sẹhundaga de wá to ajijimẹ. To gbejizọnlin kọlilẹ etọn tọn jei Wittenberg whenu, Frederick dagbewatọ lọ sọn Saxe basi tito bọ Luther yin fìnfìn sọyi to aliho ji. Ehe basi hihọ́na Luther sọn kẹntọ etọn lẹ si. Luther yin fìnfìn sọyi atọ̀họ̀ Wartburg tọn he whla de mẹ, fie ogbì etọn wú te bọ e wá tindo awusọhia devo—yèdọ awusọhia mẹjọmẹ he nọ yin yiylọdọ Junker Jörg tọn.

Mẹsusu Biọ Biblu Septembre Tọn

Na osun ao he bọdego lẹ, Luther nọ̀ atọ̀họ̀ Wartburg tọn mẹ taidi fibẹtado-dintọ nado họ̀ngán sọn ahọluigbagán lọ po papa po si. Owe lọ Welterbe Wartburg basi zẹẹmẹ dọ “ojlẹ he e yizan to Wartburg tin to ojlẹ he e wazọ́n bo de owe susu tọ́n hugan to gbẹzan etọn mẹ lẹ mẹ.” Dopo to nuwadotana daho hugan etọn lẹ mẹ, yèdọ lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Glẹki Erasmus tọn do Allemagne-gbè mẹ, yin tadona to finẹ. Lẹdogbedevomẹ ehe yin yinyọnẹn taidi Biblu septembre tọn na e yin zinzinjẹgbonu to septembre 1522 bọ yinkọ Luther tọn masọ yin kinkàn do e mẹ taidi lẹdogbedevomẹ-basitọ lọ wutu. Akuẹ Biblu lọ tọn dibla yin nudopolọ po azọ́nkuẹ owhe dopo tọn po na whégbè-zọ́n wàtọ de. Etomọṣo obiọ lọ na Biblu septembre tọn sù taun. To osun 12 gblamẹ, vọkan 6 000 ko yin zinzinjẹgbonu to lẹdogbedevomẹ 2 mẹ, bọ nudi lẹdogbedevomẹ 69 nkọ yin zinzinjẹgbonu to owhe 12 he bọdego lẹ mẹ.

To 1525, Martin Luther wlealọ hẹ Katharina von Bora, yẹwhenọ-yọnnu dai tọn de. Katharina tindo nugopipe lọ nado penukundo whégbè-zọ́n lẹ go bosọ pegan na azọ́n he alọtutlu asu etọn tọn nọ biọ to e si lẹ. Gbọnvona asi po ovi ṣidopo Luther tọn lẹ po, whédo etọn sọ bẹ họntọn lẹ, weyọnẹntọ lẹ, po fibẹtado-dintọ lẹ po hẹn. To yọnhowhe etọn mẹ, Luther lẹzun ayinamẹtọ he diyin de sọmọ bọ weyọnẹntọ jonọ he e yí do whégbè lẹ nọ tindo wekantin po wema po to alọmẹ nado kàn ayidonugo etọn lẹ dai. Kandai ehelẹ yin bibẹpli dopọ to owe de mẹ he hosọ etọn yin Luthers Tischreden (Hodidọ Paa Luther Tọn Lẹ). Na ojlẹ de, owe ehe disa to Allemagne-gbè mẹ bọdo Biblu lọ go.

E Tindo Nunina Lẹdogbedevomẹ Bibasi Tọn Bosọ Yin Wekantọ Alọyatọ

To 1534, Luther ko dotana lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Heblu tọn. E tindo nugopipe lọ nado hẹn aliho nukinkan tọn, awuyiya, po yizan hogbe lẹ tọn po do jlẹkaji. Taidi kọdetọn de, gbẹtọ paa lẹ mọnukunnujẹ Biblu lọ mẹ. To zẹẹmẹ bibasi do lehe lẹdogbedevomẹ etọn nọ yin bibasi do ji mẹ, Luther wlan dọmọ: “Mí dona dọho hẹ onọ̀ de to owhé etọn gbè, ovi lẹ to tòhomẹ-liho ji podọ gbẹtọ paa lẹ to ahimẹ, podọ to enẹgodo dotoaina hodidọ yetọn po sọwhiwhe po bo basi lẹdogbedevomẹ sọgbe hẹ ẹ.” Biblu Luther tọn gọalọ nado ze dodonu dai na ogbè kinkàn he sọgbe de he wá yin alọkẹyi to Allemagne blebu mẹ.

Nunina lẹdogbedevomẹ bibasi tọn he Luther tindo yin kinkọndopọ hẹ nugopipe etọn taidi wekantọ de. E ko yin alọdlẹndo nado nọ kàn hosọ de to osẹ awe lẹpo mẹ to ojlẹ he e do wazọ́n to gbẹwhenu etọn blebu mẹ. Delẹ to nukinkan ehelẹ mẹ fọ́n nudindọn dote dile dowatọ yetọn wà do. Aliho wekinkan Luther tọn lẹ sinyẹn to bẹjẹeji, podọ yọnhowhe ma dekanpona yé gba. Owe he e kàn gbọngodo lẹ tlẹ sọ sinyẹn tlala. Sọgbe hẹ Lexikon für Theologie und Kirche azọ́n Luther tọn lẹ do “homẹgble etọn hia zẹjlẹgo” podọ “whiwhẹ po owanyi po matindo,” gọna “ojlo sinsinyẹn nado hẹn azọ́ndenamẹ etọn di.”

To whenuena Awhàn Gbetanu lẹ tọn gbajẹgbonu bọ ahọvi susu yin hùhù, Luther yin hokanse nado dọ linlẹn etọn do nujijọ lọ ji. Be owhẹ̀ gbetanu lọ lẹ tọn whẹ́n nado fọ́ngu do gandutọ yetọn lẹ ji ya? Luther ma tẹnpọn nado dín godonọnamẹ gbẹtọ lẹ tọn gbọn nuhe suhugan gbẹtọ lẹ tọn na yiwanna didọ dali gba. E yise dọ devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ dona setonuna aṣẹpatọ lẹ. (Lomunu lẹ 13:1) To linlẹn etọn didọ madoadúdẹji mẹ, Luther dọ dọ gufinfọn lọ dona yin alọhẹndotena po huhlọn po. “Mẹdepope he penugo ni sọ́ ohí mẹhe fọ́ngu bo hù i,” wẹ e dọ. Hanns Lilje dọ dọ gblọndo ehe zọ́n bọ Luther “hẹn yindidi vonọtaun he e tindo kakajẹ din to gbẹtọ lẹ ṣẹnṣẹn bu.” Humọ, owe godo tọn he Luther wlan do Ju he gbẹ́ nado diọ do sinsẹ̀n Klistiani tọn mẹ lẹ ji, titengbe owe lọ On the Jews and Their Lies, ko hẹn mẹsusu nado dohiagona ẹn taidi mẹhe jẹagọdo Ju lẹ.

Nuyiwadomẹji Luther Tọn

Vọjlado sinsẹ̀n tọn, heyin finfọndote gbọn sunnu lẹ taidi Luther, Calvin, po Zwingli po dali, dekọtọn do sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn didoai mẹ. Nuyiwadomẹji titengbe he Luther tindo do sinsẹ̀n Plọtẹstant ji wẹ nuplọnmẹ vonọtaun etọn heyin whẹsunamẹ gbọn yise dali. Ahọvi Allemagne tọn lẹ dopodopo nọgodona vlavo sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn kavi Katoliki tọn. Sinsẹ̀n Plọtẹstant tọn gbayipe bọ gbẹtọ susu nọgodona ẹn to Scandinavie, Suisse, Angleterre, po Pays-Bas po. To egbehe e tindo hagbẹ sinsẹ̀nnọ livi kanweko susu.

Mẹsusu he ma kọngbedopọ hẹ nuyise Luther tọn lẹpo gbẹsọ tindo sisi na ẹn tlala. République démocratique allemande dai tọn, he bẹ Eisleben, Erfurt, Wittenberg, po Wartburg po to dogbó etọn lẹ mẹ hẹn, basi hùnwhẹ owhe 500tọ jijizan Luther tọn tọn to 1983. Akọta Socialiste tọn ehe yigbe dọ omẹ vonọtaun de wẹ e yin to whenuho po aṣa Allemagne tọn po mẹ. Humọ, sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Katoliki tọn de to owhe 1980 lẹ mẹ basi bladopọ nuyiwadomẹji Luther tọn bo dọmọ: “Mẹdepope he wá to Luther godo ma sọgan sọzẹn hẹ ẹ gba.” Mẹplọntọ Aland wlan dọmọ: “To whemẹwhemẹ, nudi owe yọyọ 500 wẹ nọ yin awuwlena do Martin Luther po Vọjlado Sinsẹ̀n tọn po ji—podọ ehelẹ nọ dibla yin to ogbè tangan aihọn tọn lẹpo mẹ.”

Martin Luther tindo nuyọnẹn susu, apọ̀n he jiawu, oyọnẹn he siso hogbe lẹ tọn, bosọ yin azọ́n sinsinyẹnwatọ. E sọ yin mẹde he ma nọ whesọ bo nọ ṣanmẹko, podọ e nọ yinuwa po nujikudo po sọta nuhe e pọnhlan nado yin yẹnuwiwa. To whenuena e tin to okú-zan etọn ji to Eisleben to février 1546, họntọn lẹ kanse Luther eyin e gbọṣi tenọglinọ yinyin mẹ na nuyise he e ko plọn mẹdevo lẹ. E yigbe dọ “mọwẹ.” Luther ko kú, ṣigba mẹsusu gbẹ́ tẹdo nuyise enẹlẹ go.

[Yẹdide to weda 27]

Luther jẹagọdo akuẹ yíyí nado de yasanamẹ ylando tọn pò

[Asisa Yẹdide tọn]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Yẹdide to wedae 28]

Luther gbẹ́ nado jogbe adavo agọjẹdomẹtọ etọn lẹ na kunnudenu sọn Biblu mẹ dọ pọndohlan etọn ma sọgbe

[Asisa Yẹdide tọn]

Sọn owe lọ The Story of Liberty, 1878 mẹ

[Yẹdide to weda 29]

Abò Luther tọn to Atọ̀họ̀ Wartburg tọn mẹ, fie e basi lẹdogbedevomẹ Biblu tọn te

[Asisa Yẹdide tọn]

Yẹdide awe lẹpo: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Yẹdide/Asisa Yẹdide tọn to weda 26]

Sọn owe lọ Martin Luther The Reformer, Vọkan 3tọ mẹ, heyin zinzinjẹgbonu gbọn Toronto Willard Tract Depository, Toronto, Ontario dali

[Yẹdide/Asisa Yẹdide tọn to weda 30]

Sọn owe lọ The History of Protestantism (Vol. I) mẹ