Anazọ́n lọ Yọnwhanpẹ; Plọnnu Gando Mẹhe Wà Ẹ Go

MẸSUSU ko sèhó gando anazọ́nwatọ Italie-nu Michel-Ange go. Eyin hiẹ ko tindo lẹblanulọkẹyi lọ pọ́n nado mọ dopo to anazọ́n etọn lẹ mẹ, e yọnbasi taun dọ hiẹ na kọngbedopọ hẹ whenuho-kàntọ anazọnwiwa tọn he ylọ dawe Italie-nu ehe dọ “anazọ́nwatọ jiawu he nkọtọn ma tin.” Mí ma sọgan gbẹ́ dọ Michel-Ange tindo nunina jọwamọ tọn lẹ gba. Mẹnu wẹ na do pinpẹn-nutọn hia na anazọ́n Michel-Ange tọn ṣogan bo na gbẹ́ dọ ewọ yin anazọ́nwatọ ayidego tọn de?

Todin lẹnnupọndo nutogbẹ̀ gigẹdẹ jiawu voovo he lẹdo mí pé to aigba ji lẹ ji. Po gbesisọ po, linlinwe The New York Times dọ nuhe mẹplọntọ lẹnunnuyọnẹn nutogbẹ̀ lẹ tọn de dọ dọmọ: “Kunnudenu anazọnwiwa tọn yin mimọ hezeheze to adà lẹnunnuyọnẹn nutogbẹ̀ lẹ tọn mẹ.” E yidogọ dọmọ: “Anazọ́n he sọawuhia to nutogbẹ̀ lẹ mẹ nọ yinuwado mí ji taun.” Be e sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado yiwanna anazọ́n lọ ṣogan bo gbẹ́ dọ anazọ́nwatọ lọ tin ya?

Apọsteli Paulu he nọ yí sọwhiwhe do lẹnnupọndo nuhe lẹdo e pé lẹ ji dọhodo mẹhe “to sinsẹ̀n bosọ to taliaina nudida hugan Mẹdatọ” lẹ ji. (Lomunu lẹ 1:25) Mẹdelẹ he nuplọnmẹ nulẹ tin yededenu tọn yinuwado yé ji ko gbẹ́ kavi gboawupo nado yigbe dọ anazọ́n jọwamọ tọn lẹ dohia dọ anazọ́nwatọ de dona tin. Be tamẹnuplọnmẹ nulẹ tin yededenu tọn nọgodona lẹnunnuyọnẹn nugbo ya? Pọ́n tadona he kọ̀n Christoph Schönborn, yẹwhenọgan Katoliki Vienne tọn wá to linlinwe lọ The New York Times mẹ dọmọ: “Nuplọnmẹ depope he jẹagọdo kavi dín aliho lẹ nado dovọ́na kunnudenu sẹhundaga anazọ́n [jọwamọ tọn] he yin mimọ to nuplọnmẹ nutogbẹ̀ lẹ tọn mẹ yin hopàdọ de, e ma yin lẹnunnuyọnẹn” nugbo gba.

Be Nukọnyiyi Lẹnunnuyọnẹn Tọn Na Yin Aliglọnna Wẹ Ya?

Nalete, mẹdelẹ to budi dọ alọkikẹyi kunnudenu lọ dọ Mẹdatọ de tin na “hẹnalọdotena dodinnanu.” Hosọ de to linlinwe New Scientist mẹ do obu mọnkọtọn hia bo dọ dọ “nususu he na yin pinplọn to lẹnunnuyọnẹn-liho na yin alọhẹndotena gbọn aliglọnnamẹnu he ma sọgan yin didasa de dali, he yin ‘anazọ́nwatọ de basi i.’ ” Be obu enẹ sọgbe ya? Paali. Na nugbo tọn, adà awetọ lọ wẹ yin nugbo. Etẹwutu?

Alọkikẹyi dọ wẹkẹ lọ po ogbẹ̀ he tin to aigba ji po wá gbọn kosọ dali na yin nudopolọ po tintẹnpọn nado gbẹkọ zẹẹmẹ he sọgbe lẹpo po go. To alọ devo mẹ, alọkikẹyi dọ Mẹdatọ nuyọnẹntọ de wẹ dá nuhe mí nọ mọ lẹdo mí pé lẹ sọgan whàn mí nado dindona ogbẹ̀ po nuyọnẹn sisosiso etọn he sọawuhia to wẹkẹ mítọn mẹ po. Lẹnnupọndo ehe ji: Yinyọ́n anazọ́nwatọ nukundeji he wà anazọ́n tangan de ma ko hẹnalọdotena whenuho-kàntọ anazọnwiwa tọn lẹ nado dindona lehe e wazọ́n lọ do po azọ́nwanu he e yizan lẹ po gba. Mọdopolọ, alọkikẹyi dọ Anazọ́nwatọ de tin ma dona hẹnalọdotena mí nado dindona zẹẹmẹ gigọ́ lẹ gando lehe e wà anazọ́n kavi nudida whanpẹnọ etọn lẹ do go gba.

Kakati Biblu ni glọnalina dodinnanu bibasi yinukọn dogọ, e na tulimẹ nado dín gblọndo lẹ na kanbiọ lẹnunnuyọnẹn po gbigbọmẹ tọn lẹ po. Ahọlu Davidi hohowhenu tọn lẹnnupọndo aliho he mẹ agbasa jiawu etọn yin awuwlena do ji. Taidi kọdetọn de, e dọmọ: “Awujiji po nujiawu po mẹ wẹ yè dá mi: nujiawu wẹ azọ́n towe lẹ: enẹ wẹ ayiha ṣie yọnẹn hezeheze.” (Psalm 139:14) Na nugbo tọn, Biblu do Mẹdatọ lọ hia taidi mẹhe to hokanse Job dọmọ: “Hiẹ ko yọ́n [gbigblo] aigba tọn?” (Job 38:18) Na jide tọn, enẹ ma glọnalina dodinnanu bibasi to alọ depope mẹ gba. Kakatimọ, Anazọ́nwatọ Daho lọ to tulina mí nado dindona alọnuzọ́n etọn. Sọ lẹnnupọndo oylọ-basinamẹ he yin kinkàndai gbọn yẹwhegán Isaia dali ji. E biọ to mí si nado hẹn nukunnumọjẹnumẹ mítọn gando Mẹhe dá nuhe lẹdo mí pé lẹ go sudeji dọmọ: “[Mì] ze nukun mìtọn daga, bo pọ́n, mẹnu wẹ dá onú helẹ”? Enẹgodo, Isaia 40:26 zinnudo nugbo lọ ji dọ wẹkẹ lọ yin bibasi gbọn asisa huhlọn he hugan jọwamọ tọn de dali. Dodinnanu lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ nọgodona nugbo ehe.

Nugbo wẹ dọ gblọndo kanbiọ he gando nudida go lẹ tọn ma nọ saba yin mimọ po awubibọ po. To apadewhe, ehe yinmọ na nugopipe mítọn nado mọnukunnujẹnumẹ tindo dogbó podọ na mí ma yọ́n nususu gando aihọn he mẹ mí tin te go wutu. Job mọnukunnujẹ ehe mẹ. E pà Mẹdatọ lọ he plá aigba mítọn do agbágbá ji bo hẹn ẹn yọnbasi na aslọ osin tọn lẹ nado dlẹn ṣinyọ́n aigba lọ ji to aga. (Job 26:7-9) Ṣogan, Job mọdọ nujiawu mọnkọtọn lẹ yin vude poun ‘to aliho Mẹdatọ lọ tọn lẹ mẹ.’ (Job 26:14) Matin ayihaawe, Job jlo na plọn nususu dogọ gando nuhe lẹdo e lẹ go. Podọ Davidi yigbe dogbó etọn lẹ tọn bo wlan dọmọ: “Yinyọnẹn mọnkọtọn yin nujiawu na mi gbaugbau; e yin ehe yiaga, yẹn ma sọgan yọnẹn.”—Psalm 139:6.

Alọkikẹyi dọ Mẹdatọ de tin ma nọ hẹnalọdotena nukọnyiyi lẹnunnuyọnẹn tọn. Na nugbo tọn, oyọnẹn he gbloada gando onú agbasa po gbigbọ tọn lẹ po go dindin ma tindo dogbó podọ e ma na doalọte gbede. Ahọlu hohowhenu tọn de he diyin na nuyọnẹn etọn gbọn whiwhẹ dali wlan dọmọ: ‘E yí mavọmavọ do ayiha gbẹtọ tọn mẹ, mọ omẹ de ma sọgan mọdona azọ́n he Jiwheyẹwhe to wiwà sọn dòdó kakajẹ opodo.’—Yẹwhehodọtọ 3:11.

Be “Jiwheyẹwhe Nunọnutẹnmẹ Tọn” Wẹ Mẹdatọ lọ Yin Ya?

Mẹdelẹ dọ dọ Jiwheyẹwhe nọ yin alọkẹyi do mọmọ poun “taidi pọngbọ de” to whenuena kunnudenu lẹnunnuyọnẹn tọn dolido de ma tin. To hogbe devo mẹ, linlẹn lọ wẹ yindọ Jiwheyẹwhe Anazọ́nwatọ lọ nọ lẹzun “Jiwheyẹwhe nunọnutẹnmẹ tọn” to whedepopenu he gbẹtọ lẹ ma sọgan basi zẹẹmẹ onú lẹ tọn to lẹnunnuyọnẹn-liho. Ṣigba onú tẹlẹ wẹ? Be numadinu he mí ma mọnukunnujẹemẹ lẹ wẹ ya? Lala, yé yin nugbo dejidego he ma yin nùdego to nuplọnmẹ Darwin tọn mẹ lẹ. Yé yin adà tangan nuplọnmẹ nutogbẹ̀ lẹ tọn he tamẹnuplọnmẹ nulẹ tin yededenu tọn ma sọgan basi zẹẹmẹ yetọn. Na taun tọn, tamẹnuplọnmẹtọ he ganjẹ nuplọnmẹ he ma tindo dodonu depope lẹ go to nuplọnmẹ Darwin tọn yizan taidi nunọnutẹnmẹ na nuhe lẹnunnuyọnẹn ma sọgan na kunnudenu etọn lẹ.

Mẹdatọ he Biblu dọho etọn ma yin “Jiwheyẹwhe nunọnutẹnmẹ tọn” gba. Kakatimọ, nuwiwa etọn sọawuhia to ninọmẹ po adà nudida tọn lẹpo po mẹ. Psalm-kàntọ lọ zinnudo lehe azọ́n nudida Jehovah tọn gbloada do ji dọmọ: “Hiẹ wẹ asisa ogbẹ̀ lẹpo tọn, podọ mí nọ mọ hinhọ́n na hinhọ́n towe wutu.” (Psalm 36:9, Today’s English Version) Ewọ yin zẹẹmẹ basina po gbesisọ po taidi Omẹ lọ “he dá olọn, aigba, ohù, po onú he tin yé mẹ lẹ po.” (Owalọ lẹ 4:24; 14:15; 17:24) Abajọ, mẹplọntọ owhe kanweko tintan tọn de wlan dọ Jiwheyẹwhe wẹ “dá onú lẹpo.”—Efesunu lẹ 3:9.

To yidogọ mẹ, Jiwheyẹwhe wleawuna “aṣẹdai olọn lẹ tọn lẹ,” yèdọ osẹ́n he nọ deanana nugonu jọwamọ tọn po huhlọn jọwamọ tọn lẹ po he lẹnunnuyọnẹntọ lẹ gbẹ́ to nuplọn gandego. (Job 38:33) Anazọ́n he e wà sọgbe bo tindo lẹndai bosọ jẹ yanwle etọn kọ̀n nado basi aigba na nutogbẹ̀ voovo madosọha lẹ nido nọ̀ e ji.

Anazọ́n po Lẹnpọn Dagbe Po

To godo mẹ, mí dona gbadopọnna lehe whẹho lọ gọ́ na lẹnpọn dagbe do. To hodidọ do gbesisọ-yinyin nuplọnmẹ voovo lẹnunnuyọnẹn tọn lẹ tọn ji mẹ, John Horgan he yin wekantọ lẹnunnuyọnẹn tọn de dọmọ: “Eyin kunnudenu lọ ma họnwun, mí ma dona kuwinyan nado dike nugopipe nulẹnpọn tọn mítọn ni deanana mí gba.”

Na nugbo tọn, be e sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado sọalọakọ́n dọ ogbẹ̀ wá na ede poun kavi gbọn kosọ dali ya? Mahopọnna lehe tamẹnuplọnmẹ nulẹ tin yededenu tọn gbayipe sọ, nuyọnẹntọ susu he bẹ lẹnunnuyọnẹntọ lẹ hẹn, kudeji dọ Mẹdatọ nuyọnẹntọ de tin. Lẹnunnuyọnẹn plọnmẹtọ de doayi e go dọ suhugan gbẹtọ lẹ tọn to paa mẹ “gbọn lẹnpọn dagbe dali lẹndọ ogbẹ̀ yin awuwlena.” Etẹwutu? Mẹsusu na kọngbedopọ po awubibọ po hẹ apọsteli Paulu he dọmọ: “Mẹde dali wẹ yè gbọn do do ohọ̀ lẹ dopodopo.” (Heblu lẹ 3:4) Enẹgodo, Paulu wá tadona he sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe lọ kọ̀n dọmọ: “Mẹhe do onú popo wẹ Jiwheyẹwhe.” Sọgbe hẹ nuhe yin didọ to Biblu mẹ, e ma yin lẹnpọn dagbenu nado yigbe dọ mẹde wẹ dona ko basi yẹdide ohọ̀ de tọn bosọ yigbe dọ mẹde wẹ dona ko gbá ẹ podọ to ojlẹ dopolọ mẹ, sọalọakọ́n dọ nuvikun tiuntiun jiawu agbasa tọn lẹ wá gbọn kosọ dali.

Biblu dọ gando mẹhe gbẹ́ dọ Anazọ́nwatọ kavi Mẹdatọ de tin lẹ go dọmọ: “Oklenọ dọ to ayiha etọn mẹ, dọ, Jiwheyẹwhe de ma tin.” (Psalm 14:1) Tofi, psalm-kàntọ lọ gblewhẹdo mẹhe ma yise dọ Mẹdatọ de tin lẹ. Mẹde sọgan joawuna linlẹn edetiti tọn kakati nado dindonanu po ahundopo po. To alọ devo mẹ, nuyọnẹntọ he tindo zinzin nọ gbọn whiwhẹ dali yigbe dọ Mẹdatọ de tin.—Isaia 45:18.

To pọndohlan mẹhe yin nuyọnẹntọ lẹ tọn mẹ, kunnudenu he nọgodona nugbo lọ dọ Anazọ́nwatọ he klo hugan de tin họnwun hezeheze.

Hiẹ Sọgan Yọ́n Anazọ́nwatọ Lọ

Eyin anazọ́n de wẹ mí yin, naegbọn mí do yin bibasi? Etẹwẹ yin lẹndai ogbẹ̀ mítọn tọn? Lẹnunnuyọnẹn kẹdẹ ma sọgan na gblọndo pekọhẹnwanamẹ tọn na kanbiọ mọnkọtọn lẹ. Na nugbo tọn, whẹho titengbe ehelẹ biọ gblọndo he dutomẹji po pekọhẹnwanamẹ tọn lẹ po. Biblu sọgan gọalọ taun to whẹho ehe mẹ. E ma do Jehovah hia taidi Mẹdatọ lọ kẹdẹ gba, ṣigba taidi Lẹndainọ de he nọ tindo whẹwhinwhẹ́n dagbe na nuhe e wà lẹpo. Owe-wiwe do lẹndai Jiwheyẹwhe tọn na gbẹtọvi lẹ hia bo na mí todido sọgodo tọn.

Etomọṣo, mẹnu wẹ Jehovah? Jiwheyẹwhe nankọ wẹ e yin? Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ basi oylọna we nado plọnnu bo yọ́n Anazọ́nwatọ Daho mítọn taidi Mẹdatọ he tin nugbonugbo de. Hiẹ sọgan plọnnu gando oyín etọn, jẹhẹnu etọn lẹ, po nuyiwa etọn hẹ gbẹtọvi lẹ po go. Gbọn Ohó etọn Biblu pinplọn dali, hiẹ na mọ nuhewutu e ma ko pé nado pà whanpẹ anazọ́n dagbedagbe etọn lẹ tọn poun gba ṣigba nuhewutu mí sọ dona pagigona ẹn taidi Anazọ́nwatọ lọ.—Psalm 86:12; Osọhia 4:11.

[Yẹdide to weda 4]

Michel-Ange

[Yẹdide to weda 5]

Lẹnunnuyọnẹn nọgodona nugbo lọ dọ Anazọ́nwatọ de tin

[Yẹdide to weda 6]

Nutogbẹ̀ wunmẹwunmẹ he nọ diọada sọgbe hẹ lẹdo yetọn lẹ do anazọnwiwa nuyọnẹntọ de tọn hia

[Yẹdide to weda 7]

Anazọ́n dona tindo anazọ́nwatọ de