‘Tọjihun Kitimi Tọn lẹ’ Nọ Gbọ̀n Ohù ji Whẹwhẹ

AWHÀN tọji tọn susu ko yin fùnfùn to whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn. Tẹnpọn bo yí nukun homẹ tọn do pọ́n dehe yin fùnfùn to owhe 500 J.W.M. Tọjihun azẹ̀ ohù atọ̀nnọ to adà dopodopo ji he bọawu kùnkùn taun de to agbówhẹn lẹ zlẹ́ po huhlọn po. Nudi azẹ̀-kùntọ 170 he sinai do oján ayúnọ lẹ ji debọdo-dego do ohù atọ̀n ji to huhlọn yetọn yí do to azẹ̀ lọ kùn hlan godo po nukọn po.

Tọjihun lọ to wezunhọ̀n na kilomẹtlu 13 jẹ 17 to ganhiho dopo gblamẹ, bo zlẹ́ agbówhẹn lẹ po awuyiya po pànta tọjihun kẹntọ lẹ tọn.Tọjihun he yàn yé te lọ tẹnpọn nado họnyi. To ojlẹ sinsinyẹn ehe mẹ, tọjihun lọ to bibli bọ adà mẹ etọn dopo hùndonuvo hlan mẹhe to yé yàn lẹ. Nuhe taidi azò tlọ́ntlọ́n he tin to awhàn-hún lọ nukọn to odò tọ́n adà mẹ na tọjihun he yàn yé te. Owhlẹ he fẹ́n lẹ po nudidọ ohù-sin he wọ̀ gbọ̀n nùvo lọ mẹ po dobuna kẹntọ lọ lẹ. Awhànpa kleun he sọawhànnu taun lẹ họ̀nwezun sọn awhàn-hún lọ mẹ gbọ̀n ṣẹnṣẹn nado tọ́nawhàn tọjihun he gbà lọ. Mọwẹ, tọjihun hohowhenu tọn delẹ dohuhlọn taun!

Biblu plọntọ lẹ ko tindo ojlo sisosiso to wefọ he dlẹnalọdo kavi he dọdọdai gando “Kitimi” po ‘tọjihun Kitimi tọn lẹ’ po go lẹ mẹ. (Osọha lẹ 24:24; Daniẹli 11:30; Isaia 23:1) Fie wẹ Kitimi tin te taun? Etẹwẹ mí yọnẹn gando tọjihun etọn lẹ go? Podọ naegbọn hiẹ dona tindo ojlo na gblọndo lọ lẹ?

Whenuho-kàntọ Juvi Josèphe dlẹnalọdo Kitimi taidi “Chéthima,” bo kọ̀n ẹn dopọ hẹ lopo Kiplu tọn. Tòdaho Kition (kavi, Citium) tọn he tin to adà hùwaji-whèzẹtẹn lopo lọ tọn sọ kọ̀n Kitimi dopọ hẹ Kiplu. Na yinyin didoai do aliklantẹn ali ajọwiwa hohowhenu tọn lẹ tọn wutu, Kiplu tin to fihe yọ́n taun na e sẹpọ bato-glintẹn whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn lẹ. Gbọnmọ dali, e nọ saba tin to dandannu glọ nado nọgodona dopo to akọta he to awhànfun lẹ mẹ. Enẹwutu Kiplu nọ lẹzun alọgọnamẹtọ huhlọnnọ de kavi aliglọnnamẹtọ sinsinyẹn de.

Kiplu-Nu lẹ po Ohù Po

Kunnudenu whenuho-kinkàn dòkunkun tọn he yin mimọ to otọ̀glọ po yọdò lẹ po mẹ, gọna kandai hohowhenu tọn lẹ po yẹdide he tin to zẹ́nkla go lẹ po gọalọna mí nado yọ́n tọjihun Kiplu tọn lẹ. Kiplu-nu hohowhenu tọn lẹ yọ́n azọ́n tọjihun jinján tọn taun. Zungbo titli lẹ tin to lopo yetọn ji, podọ yé tindo ofi dagbe he yé sọgan glin-hún do lẹ. Gbọnvona dọ atin nọ yin gbigbò nado ján tọjihun lẹ, e sọ nọ yin yiyizan nado yọ́ gànvẹẹ—yèdọ adọkunnu jọwamọ tọn he hẹn Kiplu diyin to hohowhenu.

Ajọ́ daho Kiplu-nu lẹ tọn nado bẹ agbàn yì tògodo ma gọ̀n ma yin ayidego gbọn Phénicie-nu lẹ, he sawhé do ali ajọwiwa tọn yetọn lẹ ji dali gba. Nọtẹn mọnkọtọn dopo wẹ Kition, to Kiplu.—Isaia 23:10-12.

To aijijẹ Tile tọn godo, kunnudenu dohia dọ tòmẹnu etọn delẹ dín fibẹtado to Kitimi. E yọnbasi dọ Phénicie-nu he tindo numimọ ohù-zọ́n tọn lẹ yidogọna azọ́n nuyọnẹn wintinwintin tọji tọn Kiplu-nu lẹ tọn taun. Nọtẹn dagbe he mẹ Kitimi yin didoai do sọ yin hihọ́ dagbe de na tọjihun Phénicie-nu lẹ tọn.

Yin Yinyọnẹn Na Ajọwiwa Akọjọpli Tọn

Ajọwiwa hohowhenu tọn whèzẹtẹn-waji Méditerranée tọn to ojlẹ enẹ mẹ vẹawu taun. Ajọnu họakuẹ Kiplu tọn lẹ nọ yin bibẹ do tọjihun mẹ yì Klete, Sardaigne, Sicile, po lopo ohù Égée tọn lẹ po ji. Tọ̀zẹ́n po okòzẹ́n Kiplu tọn lẹ po ko yin mimọ to nọtẹn mọnkọtọn lẹ mẹ, podọ zẹ́nkla dagbedagbe Glẹkinu lẹ tọn susugege ko yin mimọ to Kiplu. Weyọnẹntọ lẹ dindona nuyizan gànvẹẹ tọn he yin mimọ to Sardaigne lẹ bo dọ dọ Kiplu wẹ yé wá sọn.

To 1982, bato he gbà to vivọnu owhe kanweko 14tọ J.W.M. de yin mimọ sẹpọ huto hùwaji Turquie tọn. Nuhe yin kùnkùn sọn otọ̀glọ lẹ do adọkunnu voovo he yin mimọ lẹ hia—yèdọ nuyizan gànvẹẹ tọn he yè yise dọ e wá sọn Kiplu lẹ, nuyizan aṣọ́donu tọn de, tọ̀zẹ́n Kenaninu lẹ tọn, atin ẹboni, ajinnakú-dú lẹ, bẹplidopọ aṣọ́donu sika po fataka Kenaninu lẹ tọn po, gọna nuyizan devo lẹ sọn Egipti. Gbọn dogbigbapọnna okò he yè yí do basi zẹ́nkla he yin mimọ to bato lọ mẹ dali, mẹdelẹ dọ dọ Kiplu wẹ e na ko wá sọn.

Ojlofọndotenamẹnu wẹ e yin nado yọnẹn dọ Balaami dlẹnalọdo tọjihun he wá sọn Kitimi lẹ to “oló” etọn mẹ to gblagbla ojlẹ he mẹ yè lẹndọ bato ehe gbà te. (Osọha lẹ 24:15, 24) E họnwun dọ tọjihun Kiplu tọn lẹ yin yinyọnẹn taun to otò he lẹdo akọta Islaeli tọn lẹ mẹ. Nawẹ tọjihun ehelẹ te do?

Tọjihun Ajọwiwa Tọn Lẹ

Susu anazọ́n he yè yí okò do basi taidi tọjihun ko yin mimọ to yọwhé lẹ mẹ to tòdaho hohowhenu Amathus tọn to Kiplu. Ehelẹ na nudọnamẹ họakuẹ susu gando tọjihun Kiplu tọn lẹ go podọ delẹ tin to onú hoho-sẹdotẹn lẹ mẹ.

Anazọ́n lọ lẹ dohia hezeheze dọ tọjihun dowhenu tọn lẹ nọ yin yiyizan na ajọwiwa jijọho tọn. Omẹ 20 wẹ nọ saba kùn tọjihun pẹvipẹvi lẹ. Tọjihun he gblo bo siso sọn homẹ lẹ yin bibasi nado bẹ agbàn po gbẹtọ lẹ po yì fihe ma dẹn gbọ̀n huto Kiplu tọn. Pline Mẹho donù e go dọ Kiplu-nu lẹ basi tọjihun pẹvi, he ma pẹn sọmọ de, he nọ yin kùnkùn po azẹ̀ po bo sọgan hẹn agbàn tọnu 90.

Enẹgodo tọjihun ajọwiwa tọn he gblo taun lẹ tin ga taidi dehe yin mimọ sẹpọ huto Turquie tọn. Delẹ sọgan hẹn agbàn yì tọnu 450 gbọ̀n ohù ji. Tọjihun daho lẹ sọgan tindo azẹ̀-kùntọ 50, omẹ 25 to adà dopodopo ji, podọ yé nọ dite sọ mẹtlu 30 po opò alà-kikẹ̀ tọn he dite sọ mẹtlu 10 po.

Awhàn-Hún “Kitimi” Tọn lẹ to Dọdai Biblu Tọn Mẹ

Ohó ehelẹ yin didọ gbọn gbigbọ Jehovah tọn dali dọmọ: “Ohún lẹ na sọn huto Kitimi tọn lọ wá, yé na bianukunna [Assilia].” (Osọha lẹ 24:2, 24) Be dọdai ehe mọ hẹndi ya? Nawẹ tọjihun Kiplu tọn lẹ gando dọdai ehe go gbọn? ‘Ohún he sọn huto Kitimi tọn’ enẹlẹ ma yin tọjihun ajọwiwa jijọho tọn he nọ gbọ̀n Ohù Méditerranée tọn ji whẹwhẹ lẹ gba. Awhàn-hún he nọ bianukunna gbẹtọ lẹ wẹ yé yin.

To whenuena awhànfunfun doalọte, tọjihun he yin bibasi jẹnukọn lẹ yin didiọ do dehe nọ họ̀nwezun bosọ tindo huhlọn taun lẹ. E yọnbasi dọ awhàn-hún dowhenu Kiplu tọn lẹ na ko tin taidi yẹdide he yin mimọ to Amathus. Yẹdide lọ do tọjihun gaa he ma gblo de hia he godo etọn jlọ yiaga bo há wá odò, taidi awhàn-hún Phénicie tọn nkọ. E tindo awọ̀yinu loboto he taidi agbò to godo po nukọn po.

Tọjihun azẹ̀ ohù awenọ to adà dopodopo ji yin bibasi to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M. to Grèce. Tọjihun ehelẹ dite sọ mẹtlu 24 bo gblo sọ mẹtlu 3. To tintan whenu, tọjihun lọ lẹ nọ yin yíyí do bẹ awhànfuntọ he na funawhàn to agé ji lẹ. To ojlẹ vude godo, e yin ayidego dọ e na yin alenu nado yí azẹ̀ ohù atọ̀ntọ gọna nuhe taidi azò tlọ́ntlọ́n de to tọjihun lọ nukọn to odò dogọ. Tọjihun yọyọ lọ wá yin yinyọnẹn taidi ohún azẹ̀ ohù atọ̀nnọ to adà dopodopo ji dile e yin nùdego do to bẹjẹeji hosọ ehe tọn mẹ. Tọjihun wunmẹ ehe diyin taun to awhàn he yin fùnfùn to Salami whenu to (480 J.W.M.) whenuena Glẹkinu lẹ gbawhàn awhànfuntọ tọji Pẹlsianu lẹ tọn.

To nukọn mẹ, na Alẹkzandlé Daho lọ tindo ojlo zogbe nado paṣẹ gbọ̀n filẹpo wutu, e deanana pipli awhàn-hún etọn lẹ tọn pànta whèzẹtẹn-waji. Tọjihun mọnkọtọn lẹ yin bibasi na awhàn, e ma yin na gbejizọnlin gaa ohù ji tọn lẹ gba, to whenuena e yindọ yé ma tindo tẹnmẹ sọmọ nado hẹn agbàn. Enẹwutu, yé dona nọte to lopo Égée tọn lẹ ji nado basi tito onú kleunkleun delẹ tọn bo vọ́ onú lẹ jlado to ohún lọ go. Yanwle Alẹkzandlé tọn lẹpo wẹ nado và awhàn-hún Pẹlsianu lẹ tọn sudo. Ṣigba, nado jẹ yanwle ehe kọ̀n, e dona gbawhàn lopo Tile tọn he taidi figángán daho de whẹ́. Kiplu yin gbọjẹtẹn de na tomẹyitọ lẹ.

Kiplu-nu lẹ nọgodona Alẹkzandlé Daho lọ to osla dido lẹdo Tile whenu to (332 J.W.M.), bo wleawuna awhàn-hún 120. Ahọlu Kiplu tọn atọ̀n deanana awhàn-hún lọ lẹ nado kọnawudopọ hẹ Alẹkzandlé. Yé dosla lẹdo Tile to pọmẹ na nudi osun ṣinawe. Tile jai bọ dọdai Biblu tọn mọ hẹndi. (Ezekiẹli 26:3, 4; Zekalia 9:3, 4) Nado do pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn etọn hia, Alẹkzandlé naṣẹ vonọtaun de ahọlu Kiplu tọn lẹ.

Hẹndi Ayidego Tọn De

Strabo, whenuho-kàntọ owhe kanweko tintan whenu tọn dọ dọ Alẹkzandlé biọ alọgọ tọjihun Kiplu po Phénicie po tọn lẹ na nujijla etọn biọ Alabia. Tọjihun ehelẹ fua bosọ sọgan yin dide do voovo po awubibọ po, enẹwutu yé jẹ Thapsacus (Tiphsah) to agewaji Silia tọn to azán ṣinawe poun gblamẹ. (1 Ahọlu lẹ 4:24) Sọn finẹ, e bọawu nado zingbejizọnlin yì Babilọni.

Gbọnmọ dali, hogbe Biblu tọn he taidi nuhe dózin wá mọ hẹndi ayidego tọn yí to owhe kanweko ao delẹ godo! To kọndopọ mẹ hẹ hogbe Osọha lẹ 24:24 tọn lẹ, awhànpa huhlọnnọ Alẹkzandlé Daho lọ tọn lẹ deawhànfọ egblemaku tọn dedo whèzẹtẹn-waji sọn Makedonia bo hò aigba Assilia tọn yí bosọ gbawhàn Ahọluigba huhlọnnọ Mẹdo-Pẹlsia tọn.

Matin ayihaawe nudọnamẹ vude he mí tindo do ‘tọjihun Kitimi tọn lẹ’ ji dlẹnalọdo hẹndi ojlofọndotenamẹ tọn de gando dọdai Biblu tọn de go. Kunnudenu whenuho tọn mọnkọtọn lẹ hẹn mí tindo nujikudo dogọ dọ dọdai he tin to Biblu mẹ lẹ sọgan yin jide-dego. Susu dọdai mọnkọtọn lẹ tọn gando sọgodo mítọn go, enẹwutu mí dona yí nukun nujọnu tọn do pọ́n yé.

[Yẹdide otò tọn to weda 16, 17]

ITALIE

Sardaigne

Sicile

Ohù Égée

GRÈCE

Klete

LIBIE

TURQUIE

KIPLU

Kition

Tile

EGIPTI

[Yẹdide to weda 16]

Wunmẹ awhàn-hún Glẹki tọn, azẹ̀ ohù atọ̀nnọ to adà dopodopo ji

[Asisa Yẹdide tọn]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Yẹdide to weda 17]

Wunmẹ awhàn-hún Phénicie tọn, azẹ̀ ohù awenọ to adà dopodopo ji

[Asisa Yẹdide tọn]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Yẹdide to weda 17]

Okòzẹ́n he do tọjihun Kiplu-nu lẹ tọn hia

[Asisa Yẹdide]

Published by permission of the Director of Antiquities and the Cyprus Museum

[Yẹdide to weda 18]

Tọjihun hohowhenu tọn he nọ bẹ agbàn lẹ, taidi dehe yin nùdego to Isaia 60:9 mẹ lẹ