Otàn Gbẹzan Tọn
To Aliji Jei Aihọn Yọyọ Jiwheyẹwhe Tọn Mẹ
Dile e yin didọ gbọn Jack Pramberg dali
Alahọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn he bẹ mẹdezejotọ hugan 80 hẹn de tin to gbonu Arboga tọn, yèdọ tòpẹvi whanpẹnọ de to ṣẹnṣẹn Suède tọn. Finẹ wẹ yẹn po asi ṣie Karin po nọ nọ̀ bosọ nọ wazọ́n te. Nawẹ mí wá mọ míde to finẹ gbọn?
SẸPỌ vivọnu owhe 1800 lẹ tọn, awhli Suède-nu owhe 15 mẹvi de sẹtẹn yì États-Unis. To azọ́nwatẹn he nọ penukundo jonọ lẹ go to Tòdaho New York tọn mẹ, e dukosọ hẹ hùzọ́nwatọ Suède-nu de. Finẹ wẹ yé jẹ wanyina yede ji te bo wá wlealọ to godo mẹ bọ yẹn yin jiji. Lẹdo Bronx tọn mẹ wẹ yẹn yin jiji te to New York, États-Unis to 1916 to Wẹkẹ-Whàn I whenu.
Ojlẹ vude to enẹgodo, mí sẹtẹn yì Brooklyn, he ma dẹn do Brooklyn Heights. Papa dọna mi dọ, to whenue n’to ovu, emi kùn mi gbọ̀n ohù ji pọ́n to bato pẹvi de mẹ sẹpọ Aná Brooklyn tọn he sọgan yin mimọ sọn tatọ́-tẹnnọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn. N’ma tlẹ sọgan lẹn to whenẹnu dọ azọ́n he nọ yin wiwà to finẹ na wá yinuwado gbẹzan ṣie ji taun.
Wẹkẹ-Whàn I wá vivọnu to 1918, podọ na ojlẹ de, mẹhuhu do okà ji doalọte to Europe. Awhànfuntọ lẹ lẹkọyi whé bo yì pé nuhahun devo— azọ́nmamọwà po ohẹ́n po. Papa mọdọ e na yọ́n hugan nado lẹkọyi Suède podọ mí wàmọ to 1923. Mí jẹ Erikstad to godo mẹ, yèdọ gbétatò pẹvi he sẹpọ pinpán-glintẹn de to lẹdo Dalsland tọn mẹ. To finẹ, Papa hùn azọ́nwhé zomọ vivọjlado tọn de, podọ finẹ wẹ n’whẹ́n bo yì wehọmẹ te.
Okún de Yin Didó
Azọ́n Papa tọn ma yì sọmọ. Enẹwutu, to bẹjẹeji owhe 1930 lẹ tọn, e gọ̀ ohù-zọ́n etọn bẹ. E wá pò yẹn po Mama po kẹdẹ bọ ewọ nọ to nuhà poun podọ yẹn wẹ gbọ bo nọ penukundo azọ́nwhé lọ go. To gbèdopo, Mama yì dla asu mẹdaho etọn de tọn pọ́n, he nọ yin Johan. Na ninọmẹ aihọn mẹ tọn to ahunmẹduna Mama tlala wutu, e kanse e dọmọ: “Be mọjanwẹ aihọn ehe na nọ̀ kakadoi ya?”
“Lala, Ruth,” wẹ e dọ. E zindonukọn nado basi zẹẹmẹ na ẹn gando opagbe Jiwheyẹwhe tọn go nado hẹn kanyinylan wá vivọnu bo hẹn gandudu dodo tọn wá aigba ji gbọn Ahọluduta he Jesu Klisti yin Ahọlu etọn gblamẹ. (Isaia 9:6, 7; Daniẹli 2:44) E basi zẹẹmẹ dọ Ahọluduta he Jesu plọn mí nado nọ hodẹ̀ na lọ, wẹ gandudu dodo tọn lọ he na diọ aigba zun paladisi.—Matiu 6:9, 10; Osọhia 21:3, 4.
Opagbe Biblu tọn ehelẹ yinuwado Mama ji sisosiso bọ e to pẹdona Jiwheyẹwhe kaka do lẹkọwa whé. Ṣigba homẹ yẹn po Papa po tọn ma hùn dọ Mama jlo na lẹzun sinsẹ̀nnọ. To ojlẹ enẹ mẹ, to gblagbla owhe 1930 lẹ tọn mẹ, n’sẹtẹn yì Trollhättan to whèyihọ-waji Suède tọn, fie n’mọ azọ́n te to azọ́nwhé daho de. To madẹnmẹ, Papa jo ohù-zọ́n do, bọ ewọ po Mama po sẹtẹn wá fie n’te. Gbọnmọ dali, whẹndo mítọn yin kinkọndopọ whladopo dogọ.
Nado sọgan hẹn pekọwana ojlo etọn nado plọn Biblu, Mama dín Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mọ to lẹdo lọ mẹ. To ojlẹ enẹ mẹ, yé nọ pli to owhé ode awetọ tọn gbè taidi Klistiani dowhenu tọn lẹ. (Filemọni 1, 2) Azán wá pé gbèdopo bọ owhé Mama tọn gbè wẹ yé na basi opli lọ te. Po obu po, e kanse Papa eyin e sọgan ylọ họntọn etọn lẹ wá whégbè. Papa gblọn dọmọ: “Mẹhe yin họntọn towe lẹ, họntọn ṣie wẹ yé.”
Gbọnmọ dali, owhé mítọn hùndonuvo na opli lẹ. Dile gbẹtọ lẹ jẹ whégbè biọ ji, n’họ̀n tọ́n. Ṣigba, to ojlẹ kleun de godo, n’masọ nọ họ̀n tọ́n ba. Awuyadomẹ Kunnudetọ lẹ tọn gọna lẹnpọn dagbe po jlẹkajininọ yetọn po de linlẹn agọ̀ lẹpo sẹ̀ sọn ayiha ṣie mẹ. Okún de jẹ whinwhẹ́n ji to ahun ṣie mẹ—enẹ wẹ todido de na sọgodo.
Ohù Ji Yìyì
E taidi dọ n’dugu ohù-zọ́nwiwà tọn sọn otọ̀ ṣie dè, na yẹnlọsu wá jẹ ohù-zọ́n wà ji. Nuhudo gbigbọmẹ tọn ṣie sọ jẹ ahunmẹduna mi ji dogọ. Eyin mí glin bato do huto fide, n’nọ tẹnpọn nado dín Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mọ janwẹ. To Amsterdam, Hollande (he yin Pays-Bas todin), n’yì posu nado kàn fie n’sọgan mọ yé te sè. To hodọdopọ kleun de godo, n’mọ adlẹsi de yí, bo dedo filọ to afọdopolọji. Viyọnnu owhe ao mẹvi de wẹ hùnhọ̀n na mi po awuyadomẹ po. Mahopọnna dọ jonọ de wẹ n’yin, viyọnnu lọ po whẹndo etọn po yí mi po alọ awe lẹpo po—ehe hẹn mi tindo numimọ owanyi jiawu he tin to mẹmẹsunnu lẹ ṣẹnṣẹn lẹdo aihọn pé tọn!
Dile mí ma tlẹ nọ do ogbè dopolọ, whenuena whẹndo lọ de sunzanhiawe de po tito pinpán dido tọn po tọ́n bo jẹ yẹdide alidohiamẹ tọn de basi ji, n’mọnukunnujẹemẹ dọ plidopọ de na yin bibasi to tòpẹvi Haarlem tọn he ma dẹn do finẹ mẹ. N’yì plidopọ lọ bosọ duvivi etọn taun mahopọnna dọ n’ma sè nudepope to nuhe yé dọ to finẹ lẹ mẹ. Whenue n’mọ Kunnudetọ lẹ to oylọ-basinamẹwe lẹ má gando hodidọ na mẹlẹpo dimanche tọn go, n’yin whinwhàn nado doalọ to nujijla lọ mẹ. Enẹwutu, n’nọ ṣinyan oylọ-basinamẹwe he gbẹtọ lẹ zedlan lẹ bo nọ gọ̀ yé má.
To gbèdopo, mí glinhún do Buenos Aires, Argentine, podọ n’mọ alahọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn to finẹ. Alahọ lọ tindo wekantẹn po agbànhọ de po. N’mọ nawe de sinai to tafo kọ̀n bo to avọ̀ lọ̀n, podọ viyọnnu pẹvi de, vlavo ovi nawe lọ tọn, to aihunda po bèbi de po. Ozán ko kú taun to whenẹnu, podọ dawe de to owe delẹ desọn wesẹdotẹn, ehe mẹ owe Création to Suède-gbè mẹ tin te. To whenuena n’mọ ayajẹ yetọn, ojlo lọ fọndote to ayiha ṣie mẹ nado lẹzun dopo to yé mẹ.
Dile mí lẹkọja whé, mí mọ awhànfuntọ Canadanu delẹ he agahun yetọn gbà do huto Terre-Neuve tọn bọ bato mítọn bẹ yé. To azán vude godo, mí sẹpọ Ecosse, fie bato awhàn tọn Glẹnsinu lẹ tọn de wle mí te. Yé bẹ mí yì Kirkwall to Lopo Orcade lẹ tọn ji na dodinnanu. Wẹkẹ-Whàn II ko bẹjẹeji, bọ awhànpa Nazi Hitler tọn lẹ ko tọ́nawhàn Pologne to septembre 1939. To azán vude godo, yé jo mí bọ mí lẹkọwa Suède awuyẹyẹ-afọyẹyẹ.
E ma yindọ n’lẹkọwa whé to jijọho mẹ kẹdẹ wẹ gba, ṣigba n’sọ tindo dotẹnmẹ hundote lọ todin nado lẹnnupọndo ninọmẹ gbigbọmẹ tọn ṣie ji. Todin, yẹn magbe nado yin dopo to omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ mẹ bo masọ jlo nado gbẹkọ pipli to pọmẹ hẹ yé go ba. (Heblu lẹ 10:24, 25) Homẹ ṣie nọ hùn nado flindọ, taidi hùzọ́nwatọ de, yẹn nọ dekunnuna hùzọ́nwatọ devo lẹ to whepoponu, podọ n’yọnẹn dọ dopo to yé mẹ wá lẹzun Kunnudetọ ga.
Sinsẹ̀nzọn Vonọtaun De
To bẹjẹeji 1940 tọn, n’dla alahọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn pọ́n to Stockholm. Johan H. Eneroth, he to anadena azọ́n yẹwhehodidọ tọn to Suède to whenẹnu yí mi ganji. To whenuena n’dọna ẹn dọ n’jlo nado tindo mahẹ to azọ́n yẹwhehodidọ whenu-gigọ́ tọn mẹ taidi gbehosọnalitọ, e pọ́n mi tlintlin bo kanse dọmọ, “Be a yise dọ titobasinanu Jiwheyẹwhe tọn wẹ ehe ya?”
N’yigbe dọ, “mọwẹ.” Lehe yẹn yí baptẹm gbọn niyẹn to 22 juin 1940, podọ n’jẹ devizọnwa ji to alahọ mẹ to lẹdo he dọnmẹdogo enẹ mẹ po azọnwatọgbẹ́ dagbe lẹ po. Mí nọ yí sẹfifo mítọn lẹ zan to lizọnyizọn lọ mẹ. To alunlun whenu lẹ, mí nọ saba kùn kẹkẹ yì aigba-denamẹ dindẹn lẹ ji bo nọ yí sẹfifo lọ blebu do dọyẹwheho bosọ nọ dọ́ ogbé he yin biblá gọnu-gọnu lẹ ji to zánmẹ.
Ṣigba, mí nọ saba dọyẹwheho sọn whédegbè jẹ whédegbè to Stockholm podọ to fie lẹdo e lẹ. To gbèdopo, n’mọ dawe de to owhé etọn gbè he to azọ́nwa klinkán-klinkán po nukunbibia po nado sú gàngbá he nọ da osin míawu etọn. Enẹwutu, n’há awù ṣie bo gọalọna ẹn. To whenuena fie to kùnkùn lọ yin súsú godo, dawe lọ pọ́n mi po pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn po bo dọmọ: “N’lẹndọ nudevo gbé wẹ a tọ́n. Enẹwutu, gbọ mí ni yì klọ́ alọ to aga bo nù kafe kọfo dopo de.” Mí wàmọ, podọ to kafe lọ nùnù whenu, n’dekunnuna ẹn. To godo mẹ, e lẹzun Klistiani hatọ de.
Mahopọnna kadaninọ Suède tọn to awhàn lọ whenu, awhàn lọ yinuwado gbẹtọ lẹ ji. Mẹsusu wẹ to yinyin yiylọ biọ awhànzọ́n mẹ, kakajẹ yẹnlọsu ji. Whenuena yẹn gbẹ́ nado doalọ to nuwiwa awhànzọ́n pinplọn tọn lẹ mẹ, yé wle mi sú na ojlẹ gli de. To nukọn mẹ, yè dawhẹna mi nado sẹ̀ngàn. Jọja Kunnudetọ lẹ nọ saba yin hinhẹn yì owhẹ̀ nukọn, bọ mí nọ penugo nado dekunnu gando Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn go. Ehe hẹn dọdai Jesu tọn di dọmọ: “Yè na hẹn mì yì togán lẹ po ahọlu lẹ po nukọn na yẹn wutu, na okunnu de do yé po Kosi lẹ po go.”—Matiu 10:18.
Gbẹzan Ṣie Diọ
To 1945, awhàn doalọte to Europe. Jei vivọnu owhe lọ tọn, Nathan H. Knorr, he to anadena azọ́n lẹdo aihọn pé tọn to whenẹnu, dla mí pọ́n sọn Brooklyn, to pọmẹ hẹ wekantọ etọn Milton Henschel. Dlapọn yetọn zọ́n bọ diọdo titengbe lẹ yin bibasi to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ to Suède, podọ e yinuwado yẹnlọsu ji taun. To whenuena n’sè gando dotẹnmẹ hundote lọ nado yì Wehọmẹ Biblu Pinplọn Watchtower Giliadi tọn go, n’ze yinkọ dai to afọdopolọji.
To owhe he bọdego mẹ, n’yin oylọ-basina wá wehọ lọ mẹ, he sẹpọ South Lansing, New York to whenẹnu. To nuplọnmẹ osun atọ́n tọn lọ whenu, n’mọ azọ́nplọnmẹ he hẹn pinpẹn-nutọn-yinyọnẹn ṣie na Biblu po titobasinanu Jiwheyẹwhe tọn po siso deji de yí. N’mọdọ mẹhe to anadena azọ́n yẹwhehodidọ lẹdo aihọn pé tọn lẹ nọ yọ́n dọnsẹpọ bosọ nọ hò mẹtọn pọ́n. Yé nọ wazọ́n sinsinyẹn to pọmẹ hẹ mí mẹhe pò lẹ. (Matiu 24:14) Nugbo wẹ dọ ehe ma paṣa mi, ṣigba homẹ ṣie hùn nado yí nukun ṣie titi lẹ do mọ.
To madẹnmẹ, ojlẹ lọ wá na klasi ṣinatọ̀ntọ Wehọmẹ Giliadi tọn nado yí gbedewema to 9 février 1947. Mẹmẹsunnu Knorr lá otò he mẹ wehọmẹvi lẹ na yin didohlan lẹ. To whenuena e jẹ yẹn ji, e dọmọ: “Mẹmẹsunnu Pramberg na lẹkọyi Suède nado yì wadevizọn na mẹmẹsunnu etọn lẹ to dọ́n.” Nado dọ hójọhó, homẹ ṣie ma hùn sọmọ dọ n’lẹkọ jei whé.
N’Pehẹ Avùnnukundiọsọmẹ Daho De
Whenuena n’lẹkọwa Suède, n’sè dogbọn azọ́ndenamẹ yọyọ de dali he bẹjẹeji to otò susu mẹ—yèdọ azọ́n nugopọntọ agbegbe tọn. Yẹn wẹ yin dide taidi nugopọntọ agbegbe tọn tintan to Suède, podọ azọ́ndenamẹ ṣie bẹ otò lọ blebu hẹn. N’basi tito bosọ deanana plidopọ he wá yin yinyọnẹn todin taidi plidopọ lẹdo tọn lẹ gbọn tòdaho po tòpẹvi Suède tọn lẹ po mẹ lẹdo pé. To whenuena e yindọ nuyọyọ pete wẹ tito enẹ, anademẹ vude poun wẹ n’mọyi. Yẹn po mẹmẹsunnu Eneroth po sinai bo wleawuna tito-to-whinnu de dile mí sọgan basi do. Azọ́ndenamẹ lọ dobuna mi, ṣigba n’dọnsẹpọ Jehovah to odẹ̀ mẹ whlasusu. N’tindo lẹblanulọkẹyi lọ nado sẹ̀n taidi nugopọntọ agbegbe tọn na owhe 15.
To ojlẹ enẹlẹ mẹ, e nọ vẹawu nado mọ fie na yọ́n na plidopọ lẹ. Mí dona nọ dowéna wedutẹn lẹ po ofi mọnkọtọn devo lẹ po he ma nọ saba hla yozò kavi yin nukunpedego sọmọ. Apajlẹ dopo wẹ yin plidopọ de he yin bibasi to Rökiö, Finlande. Tòpligbasa hoho de wẹ yin ohọ̀ lọ ehe yè ko dovọ́na na ojlẹ dindẹn. Osin-agó to jijà, podọ aimẹ fá taun, yèdọ kakajẹ -20°C. Enẹwutu, mí flọ miyọ́n do adògbẹ́ daho awe he mí yí gàngbá amì tọn lẹ do wleawuna mẹ. Ṣigba mí ma yọnẹn dọ ohẹ̀ lẹ ko do adọ́ do sú fie azọ̀ nọ gbọn tọ́n to ohọ̀ lọ go gba. Azọ̀ blá mímẹpo to ohọ̀ lọ mẹ! Etomọṣo, mímẹpo wẹ gbọṣi aisinnu mítọn lẹ ji to awugbó mítọn lẹ mẹ dile nukun mítọn lẹ to fifiẹ. Ehe zọ́n bọ mí ma sọgan wọnji plidopọ enẹ go gbede.
Dopo to anademẹ he yin nina nado basi titona plidopọ lẹdo tọn azán atọ̀n tọn ehelẹ mẹ wẹ nado wleawu núdùdù tọn na plidopọwatọ lẹ. To bẹjẹeji, mí ma tindo nuyizan depope kavi numimọ de to azọ́n mọnkọtọn wiwà mẹ. Ṣigba mí tindo mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu ojlo dagbenọ lẹ po he kẹalọyi azọ́n sinsinyẹn enẹ po ayajẹ po. To azán he jẹnukọnna plidopọ lọ gbè, hiẹ sọgan mọ yé to fifẹ̀ to basia kọ̀n dile yé to wẹli pà bo to numimọ lẹ dọ bosọ to ayajẹ to pọmẹ. To ojlẹ azọ́n sinsinyẹn wiwà dopọ tọn enẹlẹ whenu, mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu susu po wẹ gbọnmọ dali lẹzun họntọn vivẹ lẹ.
Adà azọ́n mítọn tọn devo to whenẹnu wẹ nado basi nujijla na plidopọ lẹdo tọn ehelẹ gbọn nukinkan lẹ zizepé dali. Mí nọ zinzọnlin to pọmẹ gbọ̀n tòhò kavi gbétatò lẹ mẹ, bo nọ to oylọ-basina gbẹtọ lẹ nado wá sè togunmẹho lọ. To paa mẹ, gbẹtọ lẹ nọ saba jọmẹ bo nọ do sisi hia. To gbèdopo, to tòpẹvi Finspång tọn mẹ, azọ́nwatọ delẹ he to tintọ́nsọn azọ́nwhé de gọ́ aliho ji. To ajijimẹ, dopo to yé mẹ dawhá dọmọ: “Dẹpẹ lẹ, mì pọ́n, pipli he Hitler ma penugo nado sukúndona lọ die!”
Nujijọ Ayidego Tọn de to Gbẹzan Ṣie Mẹ
Yẹn dukosọ hẹ awhli vonọtaun de he nọ yin Karin; enẹ na hẹn gbẹzan ṣie taidi nugopọntọ tomẹyitọ diọ to madẹnmẹ. Mí omẹ awe lẹ yin oylọ-basina nado yì plidopọ akọjọpli Yankee Stadium tọn to Tòdaho New York tọn mẹ to juillet 1953. To finẹ, Milton Henschel wlealọ na mí to lundi 20 juillet, to gbọjẹ whèmẹ tọn whenu. Nuhe ma nọ yawu jọ de wẹ e yin nado wlealọ to bọlugbatẹn he diyin daho ehe. To sinsẹ̀nzọnwiwa to azọ́n nugopọntọ tomẹyitọ tọn mẹ to pọmẹ hẹ asi ṣie kakajẹ 1962, yẹn po Karin po yin oylọ-basina nado kọnawudopọ hẹ whẹndo bẹtẹli tọn to Suède. To tintan whenu, n’wazọ́n to Azọ́nwatẹn Linlinnamẹwe tọn. Enẹgodo, na n’tindo numimọ zomọ jijlado tọn wutu, n’yin azọ́ndena nado nọ penukundo zomọ wezintẹn tọn lẹ po maṣinu devo lẹ po go. Karin wazọ́n na owhe susu to fie avọ̀ nọ yin yinyan te. Ṣigba na owhe susu todin, e ko yin azọ́ndena nado nọ vọ́ owe lẹ hia to Azọ́nwatẹn Lẹdogbedevomẹ tọn.
Lehe gbẹzan mítọn tindo lẹndai bo gọ́ na ayajẹ po nujijọ awuvivi tọn lẹ po to owhe 54 he mí yizan to sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn mẹ taidi asu po asi po de do sọ! Na nugbo tọn, Jehovah ko dona titobasinanu etọn he bẹ devizọnwatọ he nọ do owanyi hia bosọ nọ wazọ́n sinsinyẹn lẹ hẹn. Eyin n’pọ́n godo hlan yì whenue n’bẹ sinsẹ̀nzọn jẹeji to alahọ mẹ to 1940, Kunnudetọ 1 500 poun wẹ tin to Suède. Ṣigba todin, mí ko hugan 22 000. Jideji lọ tlẹ ko yiaga hú mọ to fidevo lẹ to aihọn mẹ, sọmọ bọ mí ko hugan livi ṣidopo daa lẹdo aihọn pé todin.
Gbigbọ Jehovah tọn to godona azọ́n mítọn bo to huhlọnna mí whepoponu. Po nukun yise tọn po, mí nọ pọ́n aihọn bẹwlu tọn he taidi ohù ehe hlan, ṣigba mí ma nọ hanú. Mí nọ to aihọn yọyọ Jiwheyẹwhe tọn pọnhlan hezeheze taidi dọ e tin to nukọn mítọn. Yẹn po Karin po nọ dopẹna Jiwheyẹwhe na dagbe he e wà na mí lẹpo bo nọ hodẹ̀ egbesọegbesọ nado mọ huhlọn he na gọalọna mí nado hẹn tenọgli mítọn go bo jẹ yanwle mítọn kọ̀n to godo mẹ, enẹ wẹ nukundagbe Jiwheyẹwhe tọn po ogbẹ̀ madopodo po!—Matiu 24:13.
[Yẹdide to weda 12]
To akọ̀n onọ̀ ṣie tọn
[Yẹdide to weda 13]
Fie yẹn po Papa po kùn bato pẹvi de gbọ̀n to bẹjẹeji 1920 lẹ tọn
[Yẹdide to weda 15]
Po Herman Henschel (otọ́ Milton tọn) po to Giliadi to 1946
[Yẹdide to weda 16]
Mí wlealọ to Yankee Stadium to 20 juillet 1953