Akọndidona Whlepọn Nọ Hẹn Pipà Wá Na Jehovah

‘Eyin, whenuena mì to dagbe wà, mì to yaji, bọ mì sọ doakọnna ẹn, ehe wẹ yin alọkẹyi to Jiwheyẹwhe dè.’—1 PITA 2:20.

1. To whenuena e yindọ Klistiani nugbo lẹ nọ jlo nado hẹn klandowiwe yetọn di, kanbiọ tẹwẹ dona yin dogbapọnna?

KLISTIANI LẸ ko klan yede do wiwe na Jehovah bo jlo na wà ojlo etọn. Nado hẹn klandowiwe yetọn di, yé nọ wà nuhe go yé pé lẹpo nado hodo afọ̀domẹ Jesu Klisti heyin Apajlẹnọ yetọn tọn, podọ nado dekunnu hlan nugbo lọ. (Matiu 16:24; Johanu 18:37; 1 Pita 2:21) Ṣigba, Jesu po nugbonọ devo lẹ po ze ogbẹ̀ yetọn jo bo kú okú yise tọn. Be ehe zẹẹmẹdo dọ Klistiani lẹpo dona donukun okú na yé yin yisenọ wutu wẹ ya?

2. Nukun tẹwẹ Klistiani lẹ nọ yí do pọ́n whlepọn po yajiji po?

² Taidi Klistiani lẹ, mí yin tudohomẹna nado yin nugbonọ jẹ okú, e mayin nado kú okú yise tọn dandan gba. (2 Timoti 4:7; Osọhia 2:10) Ehe zẹẹmẹdo dọ dile etlẹ yindọ mí nọ wleawufo nado jiya—podọ nado kú okú yise tọn eyin enẹ lẹzun dandan, mí ma yiwanna yajiji po okú po gba. Mí ma nọ mọ ayajẹ to yajiji mẹ podọ mí ma nọ mọ awuvivi depope sọn awufiẹsa kavi winyandomẹ mẹ gba. Ṣigba, to whenuena e yindọ mí ma sọgan dapana whlepọn po homẹkẹn po, mí dona yí sọwhiwhe do gbadopọnna lehe mí sọgan yinuwa do to whenuena mí pehẹ yé.

Nugbonọ to Whlepọn Glọ

3. Apajlẹ Biblu tọn gando lehe homẹkẹn sọgan yin pipehẹ go tẹlẹ wẹ hiẹ sọgan dọ? (Pọ́n apotin “Lehe Yé Pehẹ Homẹkẹn Do,” to weda he bọdego mẹ.)

³ Mí mọ kandai susu to Biblu mẹ he do lehe devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn lẹ yinuwa do to hohowhenu to whenuena yé pehẹ ninọmẹ he ze ogbẹ̀ yetọn do owù mẹ lẹ hia. Aliho voovo he mẹ yé yinuwa te na gọalọna Klistiani lẹ to egbehe eyin yé wá pehẹ avùnnukundiọsọmẹnu mọnkọtọn lẹ. Gbadopọnna kandai he tin to apotin lọ “Lehe Yé Pehẹ Homẹkẹn Do” mẹ, bo pọ́n nuhe hiẹ sọgan plọn sọn yé mẹ.

4. Nawẹ Jesu po devizọnwatọ nugbonọ devo lẹ po yinuwa to whlepọn glọ gbọn?

⁴ Dile etlẹ yindọ Jesu po devizọnwatọ Jiwheyẹwhe tọn nugbonọ devo lẹ po yinuwa to aliho voovo mẹ to homẹkẹn glọ sinai do ninọmẹ lọ lẹ ji, e họnwun dọ yé ma ze ogbẹ̀ yetọn do owù mẹ poun gba. Eyin yé mọ yedelẹ to ninọmẹ he gọ́ na owù lẹ mẹ, yé nọ gboadọ ṣogan bosọ nọ họ́ yedelẹ. (Matiu 10:16, 23) Yanwle yetọn wẹ nado to yẹwhehodọ zọnmii bo hẹn tenọgligo hlan Jehovah. Nuyiwa yetọn to ninọmẹ voovo glọ ze apajlẹ dai na Klistiani he nọ pehẹ whlepọn po homẹkẹn po to egbehe lẹ.

5. Homẹkẹn tẹwẹ fọ́n to Malawi to owhe 1960 lẹ mẹ, podọ nawẹ Kunnudetọ he tin to finẹ lẹ yinuwa gbọn?

⁵ To egbehe, omẹ Jehovah tọn lẹ ko nọ saba mọ yedelẹ to ninọmẹ he sinyẹnawu zẹjlẹgo po nuhudo sinsinyẹn lẹ po glọ na awhàn, alọhẹndotenamẹ, kavi homẹkẹn wutu. Di apajlẹ, to owhe 1960 tọn lẹ mẹ, Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ to Malawi yin homẹkẹndo sinsinyẹn. Plitẹnhọ Ahọluduta tọn yetọn lẹ, owhé, ogle, po agbasazọ́n yetọn po—diblayin nuhe yé tindo lẹpo—wẹ yin vivasudo. Yé yin hihò bosọ jiya yasanamẹ devo lẹ tọn. Nawẹ mẹmẹsunnu lọ lẹ yinuwa gbọn? Fọtọ́n susu dona họ̀n sọn gbétatò yetọn lẹ mẹ. Mẹsusu dín fibẹtado to zùnkan mẹ, bọ mẹdevo lẹ họnyi Mozambique he tin to yakẹ na ojlẹ gli de. Dile etlẹ yindọ nugbonọ susu hẹn ogbẹ̀ yetọn bú, mẹdevo lẹ basi dide nado họ̀n sọn lẹdo owùnọ lọ mẹ, ehe yin afọdide nuyọnẹn tọn to ninọmẹ mọnkọtọn lẹ glọ. To mọwiwa mẹ, mẹmẹsunnu lọ lẹ hodo apajlẹ heyin zizedai gbọn Jesu po Paulu po dali.

6. Etẹ go wẹ Kunnudetọ Malawi tọn lẹ ma gbẹkọ mahopọnna homẹkẹn sinsinyẹn?

⁶ Dile etlẹ yindọ mẹmẹsunnu Malawi tọn lẹ dona họ̀njẹgbé kavi whla yedelẹ, yé dín anademẹ yẹwhehọluduta tọn lẹ bo hodo yé bosọ zindonukọn to nuwiwa Klistiani tọn yetọn lẹ mẹ to nuglọ dile e yọnbasi do. Etẹwẹ yin kọdetọn lọ? Agayiyi wẹnlatọ Ahọluduta tọn 18 519 lẹ tọn ko yin mimọ tlolo jẹnukọnna alọhẹndotenamẹ lọ to 1967. Dile etlẹ yindọ azọ́n yetọn gbẹ́ yin alọhẹndotena bọ mẹsusu ko họnyi Mozambique, agayiyi yọyọ wẹnlatọ 23 398 lẹ tọn wẹ yin linlin etọn na to 1972. Madozẹnzẹn ganmẹ yetọn tọn to lizọnyizọn lọ mẹ to osun dopodopo mẹ hugan 16. Na jide tọn, nuwiwa yetọn lẹ hẹn pipà wá na Jehovah, podọ dona Jehovah tọn tin to mẹmẹsunnu nugbonọ enẹlẹ ji to ojlẹ ayimajai hugan tọn enẹ whenu.a

7, 8. Whẹwhinwhẹ́n tẹlẹ wutu wẹ mẹdelẹ basi dide ma nado sẹtẹn dile etlẹ yindọ nukundiọsọmẹ to nuhahun lẹ hẹnwa?

⁷ To alọ devo mẹ, to otò he mẹ nukundiọsọmẹ to nuhahun hẹnwa te lẹ mẹ, mẹmẹsunnu delẹ sọgan basi dide ma nado sẹtẹn, eyin yé tlẹ sọgan wàmọ. Tẹnsisẹ sọgan didẹ nuhahun delẹ, ṣigba e yọnbasi dọ e ni fọ́n devo lẹ dote. Di dohia, be yé na penugo nado hẹn kanṣiṣa go hẹ mẹmẹsunnu Klistiani lẹ bo ma na jẹla to gbigbọ-liho ya? Be yé na penugo nado hẹn nuwiwa gbigbọmẹ tọn yetọn lẹ go dile yé to kanván nado vọ́ aisin ganji, vlavo to otò adọkunnọ hugan de mẹ kavi to otò he hùn dotẹnmẹ susu dote nado doafọna agbasanu lẹ de mẹ ya?—1 Timoti 6:9.

⁸ Mẹdelẹ basi dide ma nado sẹtẹn na dagbemẹ-ninọ gbigbọmẹ mẹmẹsunnu yetọn lẹ tọn to ahunmẹduna yé wutu. Yé de nado gbọṣi aimẹ bo doakọnna ninọmẹ lọ nado sọgan to yẹwhehodọ zọnmii to otò yetọn mẹ podọ nado yin asisa tulinamẹ tọn na sinsẹ̀n-basitọ hatọ lẹ. (Filippinu lẹ 1:14) Gbọn dide mọnkọtọn bibasi dali, mẹdelẹ ko tlẹ sọ penugo nado tindo mahẹ to awhàngbigba lẹ hinhẹn yọnbasi to osẹ́n-liho mẹ to otò yetọn mẹ.b

9. Etẹlẹ ji wẹ mẹde dona lẹnnupọndo to nudide bibasi whenu nado gbọṣi aimẹ kavi nado sẹtẹn na homẹkẹn wutu?

⁹ Na nugbo tọn, nudide mẹdetiti tọn wẹ e yin nado gbọṣi aimẹ kavi nado sẹtẹn. Ṣigba nudide mọnkọtọn lẹ dona yin bibasi to anademẹ Jehovah tọn dindin to odẹ̀ mẹ godo. Nalete, mahopọnna nudide mítọn, mí dona hẹn hogbe apọsteli Paulu tọn lẹ do ayiha mẹ dọmọ: “Dopodopo mítọn wẹ na dọho ede tọn hlan Jiwheyẹwhe.” (Lomunu lẹ 14:12) Dile mí ko mọ do wayi, nuhe Jehovah to bibiọ wẹ yindọ dopodopo devizọnwatọ etọn lẹ tọn ni yin nugbonọ to ninọmẹ lẹpo glọ. Delẹ to devizọnwatọ etọn lẹ mẹ to pipehẹ whlepọn po homẹkẹn po todin; devo lẹ sọgan wàmọ to sọgodo. Mímẹpo wẹ na yin whiwhlepọn to aliho de kavi devo mẹ, podọ mẹde ma dona lẹndọ whẹho lọ ma dù emi gba. (Johanu 15:19, 20) Taidi devizọnwatọ Jehovah tọn he ko basi klandowiwe lẹ, mí ma sọgan dapana whẹho wẹkẹ tọn lọ he bẹ klandowiwe oyín Jehovah tọn po whẹsuna nupojipetọ-yinyin etọn po hẹn gba.—Ezekiẹli 38:23; Matiu 6:9, 10.

“Mì Yí Oylan Do Yiahọsu Oylan Tọn to Omẹ de go Blo”

10. Apajlẹ titengbe tẹwẹ Jesu po apọsteli lẹ po zedai na mí to whenuena yé pehẹ kọgbidinamẹnu lẹ po nukundiọsọmẹ po?

¹⁰ Nunọwhinnusẹ́n titengbe devo he mí sọgan plọn sọn aliho he mẹ Jesu po apọsteli lẹ po yinuwa te to kọgbidinamẹ glọ wẹ yindọ mí ma dona víhlọ̀n homẹkẹndomẹtọ mítọn lẹ gbede. Mí ma mọ to fide to Biblu mẹ dọ Jesu kavi hodotọ etọn lẹ ṣán yedelẹ pli nado fọ́ngu kavi sinadán nado sọgan hẹnalọdotena homẹkẹndomẹtọ yetọn lẹ gba. Kakatimọ, apọsteli Paulu na ayinamẹ Klistiani lẹ dọmọ: “Mì yí oylan do yiahọsu oylan tọn to omẹ de go blo. . . . Mẹvivẹ ṣie emi, mì yiahọsu mìde tọn blo, ṣigba mì kúkú gbọ bo jotẹn hlan homẹgble: na yè wlan ẹn dọ, Ahọsuyi wẹ ṣie; yẹn na suahọ, wẹ Oklunọ dọ.” Humọ, “a dike yè yí oylan do hugan we blo, ṣigba yí dagbe do hugan oylan.”—Lomunu lẹ 12:17-21; Psalm 37:1-4; Howhinwhẹn lẹ 20:22.

11. Etẹwẹ whenuho-kàntọ dopo dọ gando walọ Klistiani dowhenu tọn lẹ tọn dohlan Tohọluduta go?

¹¹ Klistiani dowhenu tọn lẹ yí ayinamẹ enẹ do yizan mẹ. To owe etọn Ṣọṣi Dowhenu Tọn po Aihọn Po (Glẹnsigbe) mẹ, whenuho-kàntọ Cecil J. Cadoux basi zẹẹmẹ walọ he Klistiani lẹ tindo dohlan Tohọluduta to ojlẹ owhe 30-70 W.M. tọn mẹ. E wlan dọmọ: “Mí ma tindo kunnudenu tlọlọ depope dọ Klistiani ojlẹ ehe mẹ tọn lẹ dovivẹnu pọ́n nado nọavunte sọta homẹkẹn gba. Afọdide he sinyẹn hugan he yé na ze wẹ nado gblewhẹdo gandutọ yetọn lẹ sinsinyẹn kavi nado họ̀n bo hẹn yé biọ bẹwlu mẹ. Nalete, nuyiwa Klistiani lẹ tọn dohlan homẹkẹn to paa mẹ ma hugan nado gbẹ́ po yẹyi po ṣogan to aliho nujikudo tọn mẹ nado setonuna gbedide gandudu tọn he sọta Klisti tọn lẹ.”

12. Naegbọn e pọnte hugan nado doakọnna yajiji kakati nado víhlọ̀n?

¹² Be nuyiwa taliliai tọn mọnkọtọn sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nugbo ya? Be mẹdepope he yinuwa to aliho enẹ mẹ ma na jẹ omọ̀ mẹhe magbe nado sukúndona yé lẹ tọn mẹ po awubibọ po ya? Be e ma na yin nuyọnẹnnu nado yiavunlọ ya? Sọn pọndohlan gbẹtọvi tọn mẹ, enẹ sọgan taidi nuhe sọgbe nado wà. Ṣigba, taidi devizọnwatọ Jehovah tọn lẹ, mí deji dọ anademẹ Jehovah tọn hihodo to whẹho lẹpo mẹ wẹ afọdide he sọgbe hugan lọ. Mí flin ohó Pita tọn lẹ dọ: ‘Eyin, whenuena mì to dagbe wà, mì to yaji, bọ mì sọ doakọnna ẹn, ehe wẹ yin alọkẹyi to Jiwheyẹwhe dè.’ (1 Pita 2:20) Mí deji dọ Jehovah yọ́n ninọmẹ lọ lẹ ganji bo ma na dike yé ni zindonukọn domọ tẹgbẹ̀. Nawẹ mí sọgan tindo nujikudo enẹ tọn gbọn? Jehovah dọna omẹ etọn he tin to kanlinmọgbenu to Babilọni lẹ dọmọ: “Ewọ he doalọ mì go doalọ azin nukun [ṣie] tọn go.” (Zekalia 2:8) Nawẹ mẹde na yigbe dọ alọ ni tin to azin nukun etọn tọn ji dẹnsọ? Na nugbo tọn, Jehovah na hẹn kọgbọ wá to ojlẹ sisọ mẹ. Ayihaawe depope matin gando enẹ go gba.—2 Tẹsalonikanu lẹ 1:5-8.

13. Naegbọn Jesu jo ede na kẹntọ etọn lẹ nado wle e?

¹³ Gando ehe go, mí sọgan hodo apajlẹ Jesu tọn. To whenuena e jo ede na kẹntọ etọn lẹ nado wle e to jipa Gẹtsemani tọn mẹ, e ma yindọ na e ma sọgan yiavunlọna ede wutu wẹ gba. Na nugbo tọn, e dọna devi etọn lẹ dọmọ: ‘Be mì lẹndọ yẹn ma sọgan vẹ̀ Otọ́ ṣie, bọ e na do hú awhànpa angẹli lẹ tọn wiawe hlan mi wẹ? Whenẹnu, nawẹ Owe-wiwe lẹ na di do, dọ le wẹ e mananọma yin?’ (Matiu 26:53, 54) Ojlo Jehovah tọn hinhẹndi wẹ yin onú titengbe hugan na Jesu, eyin e tlẹ zẹẹmẹdo dọ e dona jiya. E tindo jidide gigọ́ to ohó dọdai psalm Davidi tọn lẹ mẹ dọmọ: “Hiẹ ma na jo ayiha ṣie dai do kutomẹ; mọ hiẹ ma to na dike mẹwiwe towe ni mọ gbigble.” (Psalm 16:10) Owhe susu godo, apọsteli Paulu dọ gando Jesu go dọmọ: “Na ayajẹ he yè ze do nukọn etọn wutu e doakọnna [yatin] lọ, ma hò winyan lọ pọ́n, bosọ sinai to adusilọ ofìn Jiwheyẹwhe tọn ji.”—Heblu lẹ 12:2.

Ayajẹ lọ Nado Klan Oyín Jehovah Tọn Do Wiwe

14. Ayajẹ nankọtọn wẹ gọalọna Jesu nado doakọnna whlepọn etọn lẹpo?

¹⁴ Ayajẹ nankọtọn wẹ gọalọna Jesu nado doakọnna whlepọn he sinyẹn hugan nuhe ji gbẹtọ sọgan lẹnnupọndo? To devizọnwatọ Jehovah tọn lẹpo mẹ, Jesu, heyin Visunnu yiwanna Jiwheyẹwhe tọn, wẹ Satani to dindin jẹnukọn. Enẹwutu tenọgligo hinhẹn Jesu tọn to whlepọn glọ na yin gbeyiyi vonọtaun lọ hlan vlẹko Satani tọn sọta Jehovah. (Howhinwhẹn lẹ 27:11) Be hiẹ sọgan yí nukun homẹ tọn do pọ́n ayajẹ po pekọ he Jesu dona ko tindo po to fọnsọnku etọn godo ya? Lehe e dona ko jaya do sọ, to yinyọnẹn dọ e ko hẹn azọngban heyin nina ẹn taidi gbẹtọ pipé de to whẹsuna nupojipetọ-yinyin Jehovah tọn po klandowiwe oyín Etọn tọn po mẹ di! Podọ ayihaawe depope matin dọ aisinsin ‘to adusilọ ofìn Jiwheyẹwhe tọn mẹ’ yin gbégbò jiawu po asisa ayajẹ daho hugan tọn po na Jesu.—Psalm 110:1, 2; 1 Timoti 6:15, 16.

15, 16. Homẹkẹn kanlinjọmẹ tọn tẹwẹ Kunnudetọ lẹ doakọnna to Sachsenhausen, podọ etẹwẹ na yé huhlọn nado wàmọ?

¹⁵ Mọdopolọ, na Klistiani lẹ, ayajẹnu de wẹ e yin nado tindo mahẹ to oyín Jehovah tọn kinklandowiwe mẹ gbọn akọndidona whlepọn po homẹkẹn po dali, to apajlẹ Jesu tọn hihodo mẹ. Dopo to apajlẹ mọnkọtọn lẹ mẹ wẹ numimọ Kunnudetọ he jiya to osla yasanamẹ diyin Sachsenhausen tọn mẹ lẹ tọn bo lùn zọnlinzinzin apọṣimẹ mẹhusudo tọn yetọn tọ́n to vivọnu Wẹkẹ Whàn II tọn. To zọnlinzinzin lọ whenu, gàntọ fọtọ́n susu wẹ kú na ninọmẹ aimẹ tọn ylankan, azọ̀n, po huvẹ po wutu kavi yin hùhù po kanyinylan po to ali ji gbọn ponọ Nazi tọn lẹ dali. Kunnudetọ lọ lẹpo, he sọha yetọn yin 230, wẹ luntọ́n gbọn titẹdo ode awetọ go pẹkipẹki po ogbẹ̀ yedelẹ tọn zizedo owù mẹ nado gọalọna ode awetọ yetọn po dali.

¹⁶ Etẹwẹ na huhlọn Kunnudetọ ehelẹ nado doakọnna homẹkẹn kanlinjọmẹ tọn mọnkọtọn? Tlolo he yé mọ tundote yí, yé do ayajẹ po pẹdido yetọn po hia na Jehovah to alọnuwe de mẹ he hosọ etọn yin “Gbemima Kunnudetọ Jehovah tọn 230 lẹ tọn sọn otò voovo ṣidopo mẹ, he pli to zungbo de mẹ sẹpọ Schwerin to Mecklenburg.” To alọnuwe lọ mẹ, yé dọmọ: “Ojlẹ sinsinyẹn whlepọn tọn de ko juwayi podọ mẹhe ko yin whiwhla dogbẹ̀ lẹ, he yin dindọ̀n sọn zòhọ miyọ́n jiji de tọn mẹ to yẹhiadonu-liho, ma tlẹ whẹ́nwán miyọ́n tọn gba. (Pọ́n Daniẹli 3:27.) Kakatimọ, yé gọ́ na huhlọn sọn Jehovah dè bo yí jejejininọ do to tenọpọn gbedide yọyọ lẹ sọn Ahọlu lọ dè nado do mizọnmizọn na dagbenu Yẹwhehọluduta tọn lẹ.”c

17. Whlepọn nankọtọn lẹ wẹ omẹ Jiwheyẹwhe tọn lẹ to pipehẹ todin?

¹⁷ Taidi nugbonọ 230 enẹlẹ, yise mítọn lọsu sọgan yin whiwhlepọn, dile etlẹ yindọ mí ma ‘ko nọavunte jẹ ogbẹ̀ mítọn hinhẹnbu kọ̀n.’ (Heblu lẹ 12:4) Ṣigba whlepọn wunmẹwunmẹ wẹ tin. E sọgan yin mẹṣanko gbọn klasigbẹ́ lẹ dali, kavi kọgbidinamẹ hagbẹ lẹ tọn nado doalọ to fẹnnuwiwa kavi walọ ylankan devo lẹ mẹ. Humọ, gbemima lọ nado dapana ohùn, nado wlealọ to Oklunọ mẹ kẹdẹ, kavi nado pọ́n ovi lẹ go whẹ́n to yise mẹ to whédo kinklan de mẹ sọgan dekọtọn do kọgbidinamẹnu po whlepọn sinsinyẹn lẹ po mẹ to whedelẹnu.—Owalọ lẹ 15:29; 1 Kọlintinu lẹ 7:39; Efesunu lẹ 6:4; 1 Pita 3:1, 2.

18. Mẹhẹndeji tẹwẹ mí tindo dọ mí sọgan doakọnna whlepọn he tlẹ sẹhundaga hugan?

¹⁸ Ṣigba, mahopọnna whlepọn he sọgan wá mí ji, mí yọnẹn dọ mí to yaji na mí ze Jehovah po Ahọluduta etọn po do otẹn tintan mẹ wutu, podọ mí nọ doawagun bo nọ jaya to mọwiwa mẹ. Ohó mẹhẹndeji Pita tọn lẹ nọ na tuli mí dọmọ: ‘Eyin yè to mì vlẹ na oyín Klisti tọn wutu, ayajẹnọ wẹ mì: na gbigbọ gigo tọn, yèdọ gbigbọ Jiwheyẹwhe tọn, tin to mì ji wutu.’ (1 Pita 4:14) To huhlọn gbigbọ Jehovah tọn mẹ, mí tindo huhlọn lọ nado doakọnna whlepọn he tlẹ sinyẹn hugan lẹ, popolẹpo hlan gigo po pipà etọn po.—2 Kọlintinu lẹ 4:7; Efesunu lẹ 3:16; Filippinu lẹ 4:13.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

Be Hiẹ Sọgan Basi Zẹẹmẹ Ya?

• Nukun tẹwẹ Klistiani lẹ nọ yí do pọ́n yajiji po homẹkẹn po?

• Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn aliho he mẹ Jesu po nugbonọ devo lẹ po yinuwa to whlepọn glọ te?

• Naegbọn e yin nuyọnẹnnu ma nado víhlọ̀n to whenuena mí yin homẹkẹndo?

• Ayajẹ nankọtọn wẹ gọalọna Jesu nado doakọnna whlepọn etọn lẹ, podọ etẹwẹ mí sọgan plọn sọn ehe mẹ?

[Apotin/Yẹdide to weda 15]

Lehe Yé Pehẹ Homẹkẹn Do

• Whẹpo awhànfuntọ Hẹlodi tọn lẹ wá Bẹtlẹhẹm nado hù ovivu sunnu he tindo owhe awe wá odò lẹpo, Josẹfu po Malia po ze ovivu lọ Jesu bo họnyi Egipti to anademẹ angẹli tọn glọ.—Matiu 2:13-16.

• Whlasusu to lizọnyizọn Jesu tọn whenu, kẹntọ etọn lẹ dín nado hù i na kunnudide huhlọnnọ etọn wutu. Jesu dapana yé to dopodopo nujijọ lọ lẹ tọn mẹ.—Matiu 21:45, 46; Luku 4:28-30; Johanu 8:57-59.

• To whenuena awhànfuntọ po awhàngán lẹ po wá jipa Gẹtsemani tọn mẹ nado wle Jesu, e do ede hia tlọlọ, bo dọna yé whla awe dọmọ: “Yẹn wẹ ewọ.” E tlẹ gbẹ́ na hodotọ etọn lẹ ma nado yiavunlọ na ẹn bosọ ze ede jo na gbẹtọgun lọ nado plan ẹn sọyi.—Johanu 18:3-12.

• To Jelusalẹm, Pita po mẹdevo lẹ po yin wiwle, yin hihò, bo yin gbedena ma nado dọho Jesu tọn ba. Ṣogan, to tundote yetọn godo tlolo yé “yì . . . , podọ egbesọegbesọ to tẹmpli mẹ podọ to owhé dopodopo gbè, yé ma nọ omẹ ma plọn, yé masọ nọ yẹwheho Jesu Klisti tọn ma dọ.”—Owalọ lẹ 5:40-42.

• To whenuena Saulu, he lẹzun apọsteli Paulu to godo mẹ, se sébibla Ju he tin to Damasku lẹ tọn nado hù i, mẹmẹsunnu lẹ ze e do ohà mẹ bo zlọ́n ẹn dai gbọn dokọ adó tòdaho lọ tọn ji to zánmẹ, bọ e họnyi.—Owalọ lẹ 9:22-25.

• To owhe susu godo, Paulu basi dide nado vọ́ owhẹ̀ ylọ to Sesali nukọn, dile etlẹ yindọ Gandutọ Festu po Ahọlu Aglipa po ma mọ “nuhe jẹna okú, kavi na ogàn” to ewọ mẹ.—Owalọ lẹ 25:10-12, 24-27; 26:30-32.

[Yẹdide to weda 16]

Dile etlẹ yindọ homẹkẹn sinsinyẹn hẹn fọtọ́n susu Kunnudetọ Malawi tọn lẹ nado họ̀n, yé yí ayajẹ do zindonukọn to sinsẹ̀nzọn Ahọluduta tọn mẹ

[Yẹdide to weda 17]

Ayajẹ lọ nado klan oyín Jehovah tọn do wiwe hẹn nugbonọ ehelẹ dote to zọnlinzinzin mẹhusudo Nazi tọn whenu podọ to osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ

[Asisa Yẹdide tọn]

Zọnlinzinzin okú tọn: KZ-Gedenkstätte Dachau, courtesy of the USHMM Photo Archives

[Yẹdide to weda 18]

Whlepọn po kọgbidinamẹnu voovo po wẹ tin