Ang Aton Makahalawhaw nga Uniberso—Nagtuhaw Lamang Bala?

ANG iban nga mga tawo nagasiling: ‘Huo, ang aton uniberso nagtuhaw lamang.’ Ang iban, ilabi na yadtong mga relihioso, wala nagaugyon. Ang iban naman indi gid sigurado. Ano ang ginapatihan mo?

Ano man ang imo pagtamod, walay duhaduha nga magaugyon ka nga ang aton uniberso isa ka kalatingalahan. Binagbinaga ang mga galaksiya. Ginabulubanta nga may mga 100 bilyones sini sa makita nga uniberso. Ang tagsa isa ka grupo halin sa kubos sa isa ka bilyon tubtob sa kapin sa isa ka trilyon ka bituon.

Ang kalabanan nga mga galaksiya nagahugponghugpong nga may halin sa pila ka dosena nga galaksiya tubtob sa linibo sini. Halimbawa, ang kaingod naton nga galaksiya nga Andromeda ginalaragway subong kapid sang aton Milky Way nga galaksiya. Ining duha ka daku kaayo nga sistema sang mga bituon wala nagabulagay bangod sang grabidad. Lakip sa diutay nga kadamuon sang iban pa nga kaingod nga mga galaksiya, nangin bahin sila sang isa ka hugpong.

Ang uniberso ginahuman sang di-maisip nga hugpong sang mga galaksiya. Ang iban nga mga hugpong wala nagabulag sa iban pa nga mga hugpong bangod sang grabidad, nga nagaporma sing dalagku gid nga mga hugpong. Apang kutob sa sina nga kadakuon padayon, wala na sing epekto ang grabidad. Natukiban sang mga sientipiko nga nagalayuay sa isa kag isa ang dalagku gid nga mga hugpong. Buot silingon, nagasangkad ang uniberso. Ginapakita sining makatilingala nga tukib nga sang ginsuguran ang uniberso mas magamay kag mas nagaginutok. Ang pagsugod sang uniberso masunson ginatawag subong big bang.

Nagaduhaduha gid ang pila ka sientipiko kon bala mahibaluan pa sang tawo kon paano nagsugod ang uniberso. Ang iban naghaumhaum kon paano nagluntad ang aton uniberso nga wala sing intelihente nga ginhalinan. Ang magasin nga Scientific American, sa Enero 1999 nga guwa sini, nagbinagbinag sang tema “Paano Nagsugod ang Uniberso?” Ang pila sang mga teoriya sang mga sientipiko nasapwan na nga indi makaalayaw. “Sing makapasubo,” siling sang magasin, “mahimo gid mabudlayan . . . ang mga astronomo sa pagtilaw sang bisan diin sini nga mga ideya.”

Nahuman ang ideya nga nagtuhaw lamang ang uniberso bangod sang pagpati sa ginalaragway sang mga sientipiko subong madamong “dibuenas nga aksidente” ukon “mga natabuan lamang.” Halimbawa, ang uniberso ginahuman sang madamong pinakasimple nga atomo—ang hidroheno kag ang helium. Apang, indi lamang hidroheno ang kinahanglan sa kabuhi kundi ang madamong mas masibod man nga atomo, ilabi na ang karbon kag oksiheno. Nagpalibog anay ang mga sientipiko kon diin naghalin ining hamili nga mga atomo.

Natabuan lamang bala nga ang masibod nga mga atomo nga kinahanglanon sa pagsakdag sang kabuhi ginapatubas sa sulod sang pila ka dalagku kaayo nga mga bituon? Kag natabuan lamang bala nga ang pila sining dalagku kaayo nga mga bituon nagawasaag subong mga supernova, nga nagabuga sang talagsahon nga mga atomo gikan sa ila talaguan? Si Sir Fred Hoyle, nga nakigbahin sa paghimo sini nga mga tukib, nagsiling: “Wala ako nagapati nga ang bisan sin-o nga sientipiko nga nag-usisa sang ebidensia indi magahinakop nga ang mga kasuguan sang nuklear nga pisika gindesinyo sing hungod.”

Kon amo, binagbinagon pa naton sing maayo ang butang nga gikan sini ginhimo ang aton uniberso.

[Kahon/Laragway sa pahina 4]

ANG TEORIYA SANG NAGASANGKAD NGA UNIBERSO

Nagapati ang pila ka sientipiko nga ang pila ka kinaiya sang una nga uniberso, subong sang sibu sini nga kadasigon sa pagsangkad, sarang mapaathag nga indi na kinahanglan ang isa ka intelihente nga ginhalinan. Ginapatuhuyan nila ang teoriya ukon mga teoriya nga ginatawag nga inflation (nagasangkad nga uniberso). Apang, ang teoriya sang nagasangkad nga uniberso wala nagalubad sang pamangkot tuhoy sa mga ginhalinan. Nagakinahanglan ini sang pagpati sa isa ka butang nga nagaluntad na nga daan nga gikan sini hinali nga nagsugod ang aton uniberso.

Suno sa teoriya sang nagasangkad nga uniberso, nagdaku ang uniberso halin sa kadakuon nga magamay pa sa atomo tubtob sa kadakuon nga daku pa sa aton galaksiya sa kubos sa isa ka segundo. Sugod kuno sadto, nagpadayon ang uniberso sa pagsangkad sa mahinay kag normal nga kadasigon. Sa karon, ang makita nga bahin sang aton uniberso ginakabig nga isa ka diutay nga bahin sang mas daku nga uniberso. Ang mga nagasakdag sa teoriya sang nagasangkad nga uniberso nagasiling nga natabuan lamang nga ang makita nga uniberso mahim-ong sa tanan nga direksion. Ang mas daku indi makita nga bahin, siling nila, mahimo nga tuhay, magamo pa gani. “Indi gid mahimo nga may yara makita nga pagtilaw sa nagasangkad nga uniberso,” siling sang astrophysicist nga si Geof­frey Bur­bidge. Sa pagkamatuod, ang teoriya sang nagsangkad nga uniberso nagasumpakil sa bag-o nga panghunahuna tuhoy sa makita nga ebidensia. Nakita karon nga kon husto ang teoriya, magakinahanglan ini sing mahaumhaumon nga bag-ong puwersa sang kontra-grabidad. Ang isa ka sientipiko, si Howard Georgi sang Harvard University, naglaragway sa teoriya sang nagasangkad nga uniberso subong “isa ka makatilingala nga sahi sang sientipiko nga mito, nga sa di-makubos subong kaayo sa iban pa nga mito tuhoy sa pagpanuga nga akon nabatian.”

[Laragway sa pahina 3]

Halos ang tagsa ka butang sa larawan sining Hubble Space Telescope isa ka galaksiya

[Kapsion]

Pahina 3 kag 4 (buron): Robert Williams kag ang Hubble Deep Field Team (STScI) kag NASA

[Mga laragway sa pahina 4]

“Ang mga kasuguan sang nuklear nga pisika gindesinyo sing hungod.”—Sir Fred Hoyle, may larawan kaupod sang supernova 1987A

Mga kapsion]

Dr. Christopher Burrows, ESA/STScI kag NASA

Ang retrato sa maayong kabubut-on ni N. C. Wickramasinghe