Paghalad sing Bata—Ngaa Makangilil-ad Gid?
“Kag ginpatindog nila ang mataas nga mga duog sang Tofet, nga yara sa nalupyakan sang anak ni Hinom, sa pagsunog sang ila mga anak nga lalaki kag sang ila mga anak nga babayi sa kalayo, nga wala ko pag-isugo ukon nag-abot sa akon painoino.”—Jeremias 7:31.
SANG mga adlaw sang Judeanong mga Hari Ahas kag Manases, ang pungsod sang Israel nahulog sa siod sang makatalamay nga pagsimba sang kaingod nga mga pungsod. Naglakip sini sing paghalad sang ila mga anak kay Molec. (2 Cronica 28:3; 33:6, 9) Bisan pa gindula sang ulihi ni Hari Josias ang madamo sang “makangilil-ad” nga mga buhat, “si Jehova wala magbiya gikan sa kapintas sang iya daku nga kasingkal, diin ang kaakig nagdabdab batok kay Juda, bangod sang tanan nga pag-akyat nga gin-akyat sa iya ni Manases.” (2 Hari 23:10, 26) Ngaa? Ano ang naghimo sang paglapas nga tuman ka “makangilil-ad” nga indi ini mapatawad?
“Ang paghalad sing bata isa ka kilala nga bahin sang pagsimba sa Fenicianhon nga si Malik-Baal-Kronos,” siling sang Jewish Encyclopedia nanday Funk kag Wagnalls. Ang mga taga-Fenicia amo ang orihinal nga nagapuyo sa naaminhan nga rehiyon sa baybayon sang Canaan. Bangod mahuyugon sa dagat nga mga tawo, nagtukod sila sing mga koloniya sa bug-os nga Mediterraneo, kag bisan diin sila magkadto gindala nila ang ila makangilil-ad nga rito sang paghalad sing bata. Ang arkeolohiko nga tukib kasan-o lang sa dumaan nga siudad sang mga Fenicianhon sa Carthage (karon amo ang duog sang Tunis sa Tunisia, Naaminhan nga Aprika) naghatag sing kapawa sa kadakuon sang kalautan sini nga buhat.
Ang duog una nga natukiban sang 1921. Apang sugod sang katuigan 1970, daku nga pagkutkot ang ginhimo bangod sang pagsangkad sang moderno nga siudad padulong sa sadto nga duog. Ang kinutkot isa gali ka daku nga lulubngan sang mga bata nga ginhalad. Ang magasin nga Biblical Archaeology Review nagreport:
“Kutob sang ikawalo nga siglo B.C. tubtob sang ikaduha nga siglo B.C., diri ginlubong sang mga iloy kag mga amay sang Carthage ang mga tul-an sang ila mga anak nga ginhalad sa dios nga si Ba’al Hammon kag sa diosa nga si Tanit. Sang ikap-at nga siglo B.C. ang Tofet [gikan sa Tofet sang Biblia] mahimo nga subong kadaku sa 64,800 kuadrado pie (6,000 kuadrado metro), nga may siam ka nibel sang lulubngan.”
Kaanggid man nga mga duog ang natukiban sa Sicily, sa Sardinia, kag sa iban nga bahin sang Tunisia. Sang isa ka tion, ang tanan koloniya sang mga Fenicianhon. Sa lulubngan sang Carthage, ang mga mananalawsaw nakasapo sing madamo nga bato nga tanda nga natigiban sing mga laragway sang diosa nga si Tanit, nga ginkilala upod sa diosa sang mga Canaanhon nga si Ashtoreth, ukon Astarte, ang asawa ni Baal. Sa ubos sang mga tanda makita ang daga nga mga suludlan sang abo, ang iban may masili nga mga dekorasyon, nga nagaunod sang nasunog nga mga tul-an sang ginhalad nga mga biktima.
Sa pagpakita sang kasangkaron sang buhat, ang report nagsiling: “Ginagamit ang kasangkaron sang suludlan sang abo sa amon ginkutkutan nga duog subong talaksan, ginabanta namon nga mga 20,000 ka suludlan sing abo ang mahimo gintago didto sa ulot sang 400 kag 200 B.C.” Ining daku nga kadakuon labi pa nga makapakibot kon dumdumon sang isa nga, sang ginabuhat ini, ang pumuluyo sang Carthage, suno sa artikulo, mga 250,000 lamang.
Ang mga inskripsion sa bato nga mga tanda nagapakita nga ang kabataan ginhalad sa pagtuman sang mga panumpa sang ila mga ginikanan kay Baal ukon kay Tanit subong baylo sa mga pabor. Ang mga ranggo kag mga titulo sa mga tanda nagapakita nga ang buhat labi na nga popular sa mataas nga mga klase, hayag nga sa tuyo nga pangayuon ang pagpakamaayo sang mga diosdios sa ila mga panikasog nga matigayon kag mahuptan ang ila manggad kag impluwensia. Ang iban nga suludlan sing abo nasapwan nga nagaunod sing bilin sang duha ukon tatlo ka kabataan, ayhan sa isa ka pamilya lamang, pasad sa pagkatuhay sang edad.
Kon ang buhat sang mga Fenicianhon makapakibot, nian dumduma nga “ginhaylo ni Manases ang Juda kag ang mga pumuluyo sang Jerusalem sa paghimo sing malaut nga labi pa sa ginhimo sang mga pungsod nga ginlaglag ni Jehova sa atubangan sang katawhan sang Israel.” (2 Cronica 33:9) Indi pagpahabok sang si Jehova nagsiling: “Ginpuno nila ining duog sing dugo sang mga walay sala.” (Jeremias 19:4) Sing nagakaigo, ang artikulo sa Review nagsiling: “Ang nagadugang nga pamatuod sang arkeolohiya kag epigrapiya nagapahangop nga ang mga manunulat sang klasika kag sang Biblia nakahibalo kon ano ang ila ginahambal.”
Sa amo, subong nga ‘ginlaglag’ ni Jehova ang idolatroso nga mga “pungsod” sang mga Canaanhon, wala niya pagluwasa ang dimatutom nga mga Israelinhon. Nabaton nila ang ila takus nga silot sa mga kamut sang mga Babilonianhon sang 607 B.C.E. Subong man, makighusay sia sa mga tawo karon nga, sing direkta ukon didirekta, nagapakigbahin sa pagpaagay sing dugo sang minilyonmilyon ka tawo paagi sa makangilil-ad nga mga butang subong sang inaway, pagpatay, kag aborsion.—Bugna 19:11-15.