Mga Gobierno​—⁠Ngaa Kinahanglanon?

BISAN diin ka man sa sini nga globo pareho ikaw sa tanan nga katawhan​—⁠sakop ikaw sang isa ka gobierno. Mahimu ugyon ikaw ukon indi sa mga pagsulundan sang imo gobierno, apang mahimu batunon mo nga ang gobierno kinahanglanon.

Apang ngaa? Ngaa ang mga gobierno nangin isa ka kinahanglanon nga bahin sang pagkabuhi sang tawo sa sulod sang linibo ka tuig? Ano ang nanuhaytuhay nga sahi sang gobierno? Ano ang kaayohan sini sa imo subong indibiduwal​—⁠bisan pa kon ikaw mahimu nga indi ugyon sa sini?

Labi na sang ang tawo sa una nga tion namat-od nga magpuyo sa mga siudad, ang pila ka porma sang politikal nga paggahom nangin kinahanglanon. Ang kabuhi sa siudad dapat gamhan para sa kaayohan sang tanan. Sa kamatuoran, ang aton tinaga sa Ingles nga “politics” ginkuha sa Griegong tinaga para sa “siudad,” polis, kag sa adjective nga politikos, “sang isa ka banwahanon.” Sa pagkamatuod, ang pagkakinahanglanon sang isa ka porma sang gobierno ginkilala sang mga katilingban nga nauna pa sa dumaan nga mga siudad-estado sang Griego. Linibo ka tuig sang una, ang Sumer, Egipto, Israel, kag ang Babilonia gin-organisar sa idalom sang nanuhaytuhay nga porma sang pagginahom.​—⁠Exodo 18:​13-27.

Apang, mahimu nga sa dumaan nga Gresya, sa masami ginatawag ang ginhalinan sang demokrasya, nga ang politikal nga pilosopiya mas maathag nga ginpabutyag kag ginpresentar ang bag-o nga mga ideya. Ang mga pilosopo, subong nanday Plato kag Ar­is­tot­le, nagpaathag sang mga kaayohan sang nanuhaytuhay nga mga sistema sang politika. Ang pagtamod ni Ar­is­tot­le amo nga ang politika siensya sang kolektibo nga kalipay. Sia nagpati nga ang hilikuton sang estado amo ang pag-organisar sing isa ka katilingban para sa daku nga kalipay sang kalabanan. Inang sadsaran nga ideya hayag sa pila ka kasangkaron sa kalabanan nga gobierno bangod nagaaman sila sing kinahanglanon nga mga pasilidad para sa kaayohan sang tanan nga banwahanon: mga dalan, edukasyon, mga imburnal, mga polis, kag hukmanan​—⁠sa pagsambit sing pila lamang.

Sa sulod sang linibo ka tuig naeksperimentohan sang tawo ang halos tanan nga porma sang gobierno kag politikal nga pilosopiya​—⁠halin sa mga monarkiya (karon ginbuslan sang republika) tubtob sa nanuhaytuhay nga sahi sang demokrasya, (sing maathag, paggahom sang mga tawo), kag nanuhaytuhay nga oligarkiya kag pagkadiktador. (Para sa kahulugan sang mga termino, tan-awa ang kahon sa pahina 4.) Kutob sang 1917 nakita naton ang pag-utwas sang komunismo, pasismo, kag sang pungsudnon nga sosyalismo (ang partido Nazi sa Alemanya).

“Ang Dag-on sang Nagasumpakilay nga mga Ideolohiya”

Ang eksperiensia sang ikabeinte nga siglo nagapakita nga ang taliambong sang paggahom mabaskog nga ginatilawan. Si Propesor ­Burns nagsulat sa iya libro nga ­Ideas in Con­flict: “Mahimu gid nga ang mga istoryador sang palaabuton magabalikid sa ikabeinte nga siglo subong isa sang pinakamabudlay sa mga rekord sang katawhan. Wala duhaduha nga sila magaimbento sing ngalan para sa sini, ayhan tawgon ini ang Dag-on sang Inaway sa Kalibutan, ang Dag-on sang Pag-alsa kag Kontra-pag-alsa, ang Dag-on sang Nagapaindisanay nga mga Ideolohiya, ukon, sing simple pa, ang Dag-on sang Pag-antos.”

Apang dapat batunon nga wala sing isa ka sistema ang nakapatubas sing gobierno nga nagapaayaw sa tagsa ka banwahanon. Tuman na bala ina sa pagsiling nga ang politikal nga mga sistema napaslawan? Indi gid man. Madamu nga tawo ang may makagud ukon limitado nga motibo nga ang ila lamang pilosopiya ang makapaayaw sa ila. Kag ina, nian, mahimu nga indi magpahamuot sa kalabanan. Gani paano gid naton matilawan agod makita kon ang isa ka porma sang gobierno ukon politikal nga pilosopiya amo ang matuod kag bug-os nga sabat sa mga kinahanglanon sang katawhan?

Si Jesucristo nagpahamtang sing talaksan nga maaplikar man naton sa politika: “Ang tagsa ka kahoy nga maayo nagapamunga sing maayo nga bunga, apang ang malain nga kahoy nagapamunga sing malain nga bunga . . . Sa pagkamatuod, nian, paagi sa ila mga bunga makilala ninyo sila nga mga tawo.” (Mateo 7:​17-20) Iaplikar naton ina nga talaksan sa politikal nga mga sistema sang aton ika-20 nga siglo sa tuyo nga subayon ang labing mapuslanon nga porma sang pagginahom para sa katawhan.

[Retrato sa pahina 4]

Politika​—⁠Ang Nanuhaytuhay nga Porma Sini

Ang masunod nga kahulugan ginkuha sa The Amer­ican Her­it­age Dic­tion­ary of the Eng­lish Lan­guage kag Web­ster’s New Col­le­giate Dic­tion­ary (1981 nga edisyon).

Anarkiya: Wala sing bisan ano nga porma sang politikal nga awtoridad; isa ka Utopianhon nga katilingban nga nahuman sing mga indibiduwal nga wala sing gobierno kag nagaagom sing bug-os nga kahilwayan.

Aristokrasya: Paggahom sang mga dungganon ukon may pribilehiyo nga minoridad ukon mataas nga klase sang mga tawo.

Awtokrasya: Paggahom sang isa ka tawo nga may yara wala sing limite nga gahom; pagkadiktador.

Kapitalismo: (Gikan sa “kapital,” ang bisan anong porma sang materyal nga manggad) Isa ka ekonomiko nga sistema nga nagahatag sing kahilwayan sa pagpaindisanay sa merkado, wala sing pagkontrol sang estado, kag may nagabaskog nga pagpanag-iya sang pribado kag korporasyon sa produksion kag pagbaligya.

Komunismo: Isa ka sosyal nga sistema nga wala sing mga klase-klase kag ang tanan nagapanag-iya sa produksion kag palangabuhian.

Demokrasya: Paggahom sang mga tawo, sing direkta ukon paagi sa pinili nga mga tiglawas.

Pasismo: Isa ka sistema sang gobierno nga nagasakdag ukon nagagamit sing pagkadiktador, paagi sa pagtingob sang estado kag negosyo, upod ang ideolohiya sang makiawayon nga nasyonalismo.

Puedalismo: Isa ka politikal kag ekonomiko nga sistema nga napasad sa duta nga ginakontrol sang isa ka sakop sa kondisyon nga magmatutom sia kag magserbisyo sa isa ka ginuo.

Monarkiya: Paggahom sang isa ka monarka ukon soberano, subong sang hari ukon emperador.

Nazismo: Nasyonal nga Sosyalismo. Ang pagsulundan nga pagkontrol sang estado sa ekonomiya, nasyonalismo, kag pag-uswag sang pungsod subong sang natabo anay sa Nasyonal nga Sosyalismo ni Hitler sa Alemanya (1933-45).

Oligarkiya: Paggahom sang pila lamang, labi na sang isa ka hubon sang mga tawo ukon mga pamilya.

Plutokrasya: Paggahom sang mga manggaranon.

Republika: Isa ka gobierno nga may pangulo sang estado nga indi isa ka monarka kag sa karon nga mga tion masami nga isa ka presidente.

Sosyalismo: Isa ka sosyal nga sistema nga sa diin ang mga manugpatubas nagapanag-iya sing politikal nga gahom kag sing mga paagi sa pagpatubas kag pagbaligya sang mga produkto. Sa Marx­ist-Len­in­ist nga teoriya, ang sosyalismo amo ang materyal nga sadsaran sang komunismo kag ang nagapatunga nga hugna sa ulot sang kapitalismo kag komunismo.

Teokrasya: Paggahom sang isa ka dios nga ginakabig subong amo ang nagagahom ukon sang mga pari ukon mga opisyales nga nagapangangkon nga may yara balaan nga pahanugot.

Totalitaryanismo: (a) Isa ka nasentralisar nga pagkontrol sang isa ka awtokratiko nga awtoridad; (b) ang politikal nga ideya nga ang banwahanon dapat bug-os nga sakop sang awtoridad sang estado.