May Kaayohan Bala ang Krimen?

“Wala sing bisan sin-o ang nagaguwa kag nagahimo sing krimen bangod gutom sila karon,” siling ni Mayor Koch sang Nueva York. “Gani ngaa ginadaug ang mga tawo sa paghimo sing krimen?” Sia nagpadayon: “Bangod daku ang posibilidad nga indi ikaw madakpan. Kon ikaw nakahimo sing 500,000 ukon kapin pa nga krimen, mga 100,000 sini ang magadangat sa pag-aresto kag 2 porsiento lamang sini ang magadangat sa bilanggoan. Amo ina . . . ang daku nga posibilidad.”

SA PAGKAMATUOD, ang opinyon ni Mayor Koch isa lamang ka bahin sang tuman kasibud nga palaligban—ang mga kabangdanan sang krimen. Walay sapayan, importante ini nga punto. Kon ang klase sang kriminal sa bisan anong pungsod nagapati nga diutay ang posibilidad nga madakpan sia, mahimo gid nga magapadayon sila sa ila karera nga ginakitaan sing daku nga kuwarta.

Sa masami ang sadsaran nga motibasyon sa paghimo sing krimen amo ang handum sa kuwarta. Ang ginakawat nga propiedad madali nga mangin kuwarta. Kag ano ang pinakadaku nga ginakitaan sing kuwarta sa kalibutan karon? Yari ang ideya: “Kon may yara isa ka korporasyon nga nagabaligya sing co­caine sa Estados Unidos, ang $30 bilyones [$30,000 milyones] nga tuigan nga buhis sini magabutang sini nga ikapito sa 500 ka korporasyon nga ginlista sang For­tune.” (The New York ­Times) Kag nagarepresentar ina sa isa lamang ka droga—ang co­caine! Kon tingubon naton ang tanan nga kuwarta nga nagasulod sa negosyo sa droga sa bug-os nga kalibutan, ang numero makapagumon sa hunahuna. Ang krimen kag ang mga droga nagabayad sing daku nga ganansia sa mga tawo sa bug-os nga kalibutan. Ang mga nagmilyonaryo sa droga nagapatindog sing magasto nga mga villa kag luhuso nga mga balay para sa ila kaugalingon. Para sa ila, may kaayohan ang krimen. Apang paano nila malusutan ini?

Ngaa Nagauswag ang Krimen?

Lakip sa nanuhaytuhay nga rason kon ngaa nagauswag ang krimen, ang isa nga nagapanguna—amo ang depekto sa sistema sang hustisya sa madamo nga pungsod. Ano ini? Ang Biblia nagasiling: “Bangod ang pamatbat batok sa malaut nga buhat wala ginahimo sa gilayon ang mga tawo nagaisog sa paghimo sing malaut.” (Manugwali 8:11, The New English Bible) Inang dumaan nga hulubaton nagakaigo sa karon sa madamo nga bahin sang kalibutan nga sa diin ang mahinay nga mga paagi sang kasugoan nagapabor sa mga kriminal. Ang isa ka abogado sa Cali­for­nia nagsiling: “Ang isa sang labing maayo nga depensa amo ang pagpalantang.” Ang mga memorya nagadulom kag kon kaisa ang motibasyon nga ipadayon ang kaso nagakadula bangod sang tanan nga palaligban nga ginahatag sini sa mga biktima.—Tan-awa ang pahina 12, “Indi Makatarunganon nga Sistema sa Krimen.”

Para sa madamo, ang krimen may kaayohan—daku. Kag sin-o ang nagabayad sang bili? Ang kabilogan nga publiko, labi na ang mga imol nga indi tanto ginaproteksionan. Ginsambit ni Senador D’Amato sang E.U. sa isa ka sulat nga ginpadala niya sa iya taga-Nueva York nga kasimanwa nga “may diutay nga depekto sa kadamuon sang krimen.” Apang sia nagdugang: “Ginakandado gihapon naton sing mapag-on ang aton mga puertahan. Nahadlok gihapon kita sa pagguwa kon gab-i, bisan sa pagkadto sa balaligyaan ukon sa simbahan ukon sa templo. Kon magguwa kita, ginapat-od naton nga maglakat sa bahin nga madamo sing tawo kag, sing dugang kag dugang, ginapat-od naton nga magdala sing ‘kuwarta agod ihatag sa mga nagapanakit.’ Kadamo gid sing butang nga dapat hunahunaon karon, mga butang nga wala gid naton anay ginakahadlokan. Kon kaisa nahadlok gid kita amo kon ngaa nangin mga bilanggo kita, samtang ang mga tawo nga dapat yara sa bilanggoan yara sa guwa.”

Apang ngaa ang iban nagaliso sa krimen subong isa ka paagi sa pagkabuhi? Ang kaimulon bala, gutom, kag ang pagkawala sing trabaho amo ang una nga mga rason?

[Kahon sa pahina 12]

Indi Makatarunganon nga Sistema sa Krimen

Ang masunod nga pagpaanggid sang mga epekto sang isa ka krimen sa kriminal kag sa iya biktima pasad sa tsart nga ginbalhag sa The Dai­ly Oklahoman kag ginhanda sang attorney general sang Oklahoma, si Mike Turpin.

ANG KRIMINAL

May yara mapilian—maghimo sing krimen ukon indi. Kon maghimo sia sing krimen, mahimo nga sia (1) madakpan kag maaresto (ang posibilidad, halos isa sa lima sa Estados Unidos) (2) indi madakpan kag mahimo nga magpadayon sa paghimo sing krimen.

Pag-aresto

1. Dapat pahibaluon sang iya mga kinamatarong.

2. Kon nasamad samtang nagahimo sing krimen ukon sang gin-aresto sia, bulngon sia sa gilayon.

3. Hatagan sia sing abogado kon indi sia makasarang.

4. Mahimo piyansahan.

Antes sang Bista

1. Ginaamanan sing kalan-on kag dalayonan.

2. Ginaamanan sing mga libro, TV, kag kalingawan.

3. Ginaamanan sing medikal nga pasilidad, lakip ang paglaygay tuhoy sa droga kag alkohol.

Bista

1. Ginaamanan sing gintangdo sang estado nga abogado.

2. Makapangabay sia sing mamulumag-an nga pamatbat.

3. Mapalantang niya ang bista kag bag-uhon ang lakat sini.

4. Makagamit sia sing lainlain nga maniobra agod matakpan ang pamatuod ukon mahilway sa sala.

5. Kon mapamatbatan (3 porsiento lamang sang mga krimen ang nagadangat sa pamatbat), mahimo sia mag-apelar.

Pagpamatbat

1. Mahimo nga indi mabilanggo—madamo ang mapilian.

Pamatbat

1. Kon bilangguon, libre liwat ang kalan-on kag dalayonan.

2. Estado ang magagasto sa tanan nga sahi sang medikal kag sikolohiko nga pagpabulong.

3. Mapauswag niya ang iya edukasyon kag makapalambo sing kalantip sa trabaho.

4. Madamo sing programa sa pagbag-o sang kabuhi ang matigayon.

5. Bangod sang maayo nga paggawi kag pagtrabaho, mahimo sia mapaguwa sing temprano.

Sa Tapos Makaguwa

1. May yara mga programa sa pagbulig kag mga pahulam.

Resulta

Ang kalabanan nagahimo liwat sing krimen.

ANG BIKTIMA

Wala sing mapilian—indi boluntaryo nga biktima sang krimen.

Pag-aresto

1. Kon masamad, nagabayad sang kaugalingon nga gasto sa medisina kag ambulansya. Mahimo nagaantos sing sikolohiko nga mga resulta sa bug-os nga kabuhi.

2. May salabton nga islan ang kapierdihan sa pagkabutang.

3. May salabton sa mga palaligban sang pangabuhi nga resulta sang krimen.

4. Mabuhinan sing oras bangod sang pagkooperar sa nagapatuman sing kasugoan nga mga ahensya.

5. Masami nga wala ginapahibalo sang progreso sang kaso.

Antes sang Bista

1. Dapat maghimus kag magbayad sang kaugalingon nga plete pakadto sa korte kag sa opisina sang polisiya. Maisturbo sa trabaho kag mahimo nga madulaan sing suweldo.

2. Wala gihapon ginapahibalo sang progreso sang kaso.

Bista

1. Sa liwat maghimus kag magbayad sang kaugalingon nga plete kag pagparking.

2. Dapat magbayad sa yaya ukon sa iban pa nga galastuhon sa balay.

3. Dapat niya isaysay liwat ang krimen kag imbestigahon. Isa lamang sia ka pidaso sang pamatuod.

4. Ang “prosecuting attorney” nagarepresentar sa estado, indi sa biktima. Masami nga wala sing bayad sa halit para sa biktima.

5. Wala sing kinamatarong sa pag-apelar, bisan pa napaguwa ang kriminal.

Pagpamatbat

1. Wala sing impluwensia sa desisyon, sa pagpakiluoy, ukon sa pamatbat.

2. Masami nga wala ginapatawag para sa pagpamatbat.

Sa Tapos Makaguwa

1. Masami nga indi kontento sa “katarungan” sang sistema sa krimen.

2. Ginakulbaan sa nakaguwa nga kriminal kag sa pagtimalos sini.

3. Ang malain nga eksperiensia mahimo indi malipatan tubtob nagakabuhi sia.

Resulta

Wala na nagatahod sa isa ka sistema nga nagatinguha sa pagtahod sa mga kinamatarong sang kriminal apang nagasikway sa mga kinahanglanon sang biktima.

[Laragway sa pahina 11]

Mga droga—isa sang pinakadaku nga ginakitaan sing kuwarta sa kalibutan karon