Pagbantay sa Kalibutan
Makiawayon nga Siglo
“Subong isa ka madugo nga siglo, 207 ka inaway na ang natabo sa ika-20 nga siglo, kag ginabanta nga 78 milyones na ka kabuhi ang nadula sa sini, labaw sing lima ka pilo sang sa mga napatay sang ika-19 nga siglo,” siling sang World Military and Social Expenditures 1985. “Dos tersia sang mga pungsod sa kalibutan, nga nagarepresentar sa 97 porsiento sang pumuluyo sa bilog nga globo ang sa dimagkubos nakigbahin sa isa ka inaway sini nga siglo. Kutob sang Inaway Kalibutanon II ang nibel sang kasingki nagtaas.” Sa kamatuoran, wala labot sa duha ka inaway kalibutanon, apat ka beses ang kalabawon sang mga napatay bangod sa inaway sa sulod sang 40 ka tuig kutob sang Inaway Kalibutan II sang sa 40 ka tuig antes sini. Nagdugang ang kadamuon sang mga inaway sibil, lokal kag rehiyonal. Ang relihioso kag etniko nga mga kabangdanan sining mga inaway nakalab-ot sa bag-o nga kataason sini nga mga tinuig. Ang patag-awayan sang kalabanan nga inaway kutob sang 1945 amo ang mga pungsod sang Ikatlo nga Kalibutan, nga sa diin bangod sang abanse nga mga hinganiban ang tagsa ka duog, bisan daw ano kabaw-ing nabutang malapit sa patag-awayan. Hinali nga nagdamo ang kamatay sa mga sibilyan. “Ang mga inaway karon mas labi nga makatalagam para sa mga tawo nga wala nagapakigbahin sa inaway sang sa mga tawo nga nagapakigbahin sa sini,” siling sang report.
Makahililo nga mga Tulo sang Kemikal
Sa Estados Unidos, sang nagligad nga lima ka tuig ang makahililo nga mga tulo sang kemikal nagpatay sa dimagkubos sa 135 ka tawo, nakahalit sa 1,500, kag nagtabog sa kapin sa 200,000 ka tawo gikan sa ila mga puluy-an, report sang Environmental Protection Agency. Kada tuig, may yara mga 1,400 ka aksidente nga pagtulo sang makatalagam nga mga kemikal. Ginabanta sang ahensya nga mga 2,000 ka tawo ang ginakanser kada tuig bangod sang pagkadayag sa sini—halos pareho sa kadamuon sang mga tawo nga napatay sa bantog nga trahedya sa Bhopal, India sang 1984. “Madamo ang hambal apang diutay lamang ang aksion sa kon paano malikawan ang kaanggid nga mga kapahamakan,” siling sang The New York Times.
Ang Papel sang Alkohol sa Krimen
Ang resulta sang hubog nga pagmaneho kilala gid. Apang kamusta ang papel sang alkohol sa iban nga mga krimen? Ang kasan-o lang nga report gikan sa Bureau of Justice Statistics sang E.U. nagapakita nga 68 porsiento sang nakasala sing pagpatay, 62 porsiento sang nakasala sing pagsalakay, kag 49 porsiento sang nakasala sing pagpatay ukon plano nga pagpatay ang nakainum na nga daan. Sa kabilogan, 54 porsiento sang mga nakasala sing masingki nga mga krimen ang nagbaton nga sang tion sang ila paghimo sing sala “hubog” sila ukon “tuman ka hubog.” Bisan sa indi masingki nga mga krimen, subong sang gamo sa publiko kag pagpamungkal agod mangawat, 48 porsiento sang nakasala ang nakainum sing alkohol antes nila ginhimo ang krimen. Ang surbey sa halos 6,000 ka bilanggo sa mga 400 ka bilanggoan sa bug-os nga pungsod ginsiling nga nagalaragway sa kapin sa 223,000 ka katawhan nga nakandadohan sa lokal nga mga bilanggoan sang pungsod sini nga tion.
“Sobra nga Ekonomiya”
“Sa bilog nga globo, sa nag-uswag kag nagauswag pa lang nga mga pungsod, ang mga manugprodukto sa mga industriya nagapatubas sing sobra sa mabakal sang mga manugkonsumo, sa amo nagatuga sing bag-o nga ekonomiya sang kalibutan—ang sobra nga ekonomiya,” siling sang The New York Times. “Ang sobra nga kabugana nagbulos sa daku nga kakulang sang katuigan 1970. Nagadamo ang hilaw nga mga materyales, ang indi tanto ginagamit kag reserba nga mga pabrika kag ang mga trabahador nga wala sing matrabaho.” Subong resulta, kinaandan na ang pag-amlig sang kaugalingon sa madamo sang industriyal nga mga pungsod, sa amo nabudlayan ang mga pungsod sang Ikatlo nga Kalibutan sa pagbaligya sang ila mga baligya. Kag bangod ang mga presyo pilit nga ginpanubo, ining mga pungsod nagdugang pa sang ila mga produkto, nagalaum nga matakpan ang nadula nga kita—sa amo ginadugangan pa ang sobra nga ekonomiya.
Makatalagam nga mga Kaupod
Ang pagpuyo ukon pagtrabaho upod sa isa nga nagapanigarilyo makatalagam sa imo panglawas, siling sang bag-o nga pagtuon sang American Cancer Society nga ginbalhag sa Journal of the National Cancer Institute. Sa tapos gin-analisar ang isa ka grupo sang 134 ka babayi nga may kanser sa baga nga wala nagapanigarilyo, nasapwan sang mga mananalawsaw nga ang wala nagapanigarilyo nga babayi nga napadayag sa aso sang iban may 10 pa 30 porsiento nga posibilidad nga tuboan sing kanser sa baga sang sa isa ka babayi nga wala napadayag. Kag ang risgo nga kanseron sa baga nagadugang sa pagdugang man sang aso nga sa amo napadayag ang tawo nga wala nagapanigarilyo. “Ang mga babayi . . . nga napadayag sa aso sang dimagkubos 20 ka sigarilyo kada adlaw,” siling sang report, “nagpakita sing katalagman nga doble ang kataason sang sa mga babayi nga wala gid napadayag.”
Kulang nga mga Kalantip
Kawaloan ka manugbulong nga nagboluntaryo sa pagtilaw sang ila kalantip sa pagmutik sing mga tumor sa suso ang napaslawan, report sang American Health. Ang mga bukol, nga halin sa kadakuon nga 1/8 pa 1/2 pulgada (3 pa 13 mm) kag indi palareho nga mahumok kag matig-a, ginsulod sa silicone nga mga suso nga modelo. Bisan pa mas madinalag-on sila sa pagtukib sang duludalagku nga mga bukol, ang tagsa ka manugbulong, sa promedyo, nakakita sing 44 porsiento lamang, kag ang isa ka doktor nakamutik sing 17 porsiento lamang. Ang mga internist amo ang labing madinalag-on, samtang ang mga gynecologist amo ang pinakadiutay sing nakita. Madamo nga doktor ang nagsiling nga kulang ang paghanas sa ila para sa sini nga mga eksaminasyon. Ang tion nga ginhinguyang sa pag-usisa sang mga suso importante nga butang. Ang mga eksperto nagsiling nga ang maaga nga pagkamutik amo ang labing maayo nga proteksion, nga amo, ang pagkamutik sa mga tumor samtang diutay pa ini. Ginarekomendar nila ang binulan nga pag-usisa sa kaugalingon dugang sa pag-usisa sang manugbulong. Ang kalabanan sang diutay nga mga tumor sarang makuha paagi sa lumpectomy, nga sa diin diutay lamang nga bahin sang tisyu sa palibot ang maapektohan.