Ang Pagbaligya sing Dugo Isa ka Daku nga Negosyo

PULA NGA BULAWAN! Subong ginapahangop sang hayo sini, isa ini ka sustansya nga ginapabilihan sing daku. Isa ini ka hamili nga pluido, isa ka importante nga kinaugali nga manggad nga wala lamang ginpaanggid sa bulawan kundi sa langis man kag sa karbon. Apang, ining mapula nga bulawan wala ginamina gikan sa mga ugat sang mga bato paagi sa mga barina kag dinamita. Ginamina ini gikan sa mga ugat sang mga tawo paagi sa labi ka malalangon nga paagi.

“Palihog, nagakinahanglan sing dugo ang akon gamay nga bata nga babayi,” pakiluoy sang isa ka karatula sa isa ka masako nga dalan sa Siudad sang Nueva York. Ang iban pa nga mga pasayod nagapalig-on: “Kon ikaw isa ka donador, ikaw ang sahi nga kinahanglan gid sining kalibutan agod mabuhi.” “Importante ang imo dugo. Maghatag ka.”

Maathag nga nahangpan gid sang mga tawo nga luyag magbulig sa iban ang mensahe. Nagpanong sila sa paglinya, sa bug-os nga kalibutan. Wala sing duhaduha nga ang kalabanan sa ila, subong man ang mga tawo nga nagakolekta sang dugo kag ang mga tawo nga nagatughong sang dugo, sinsero nga luyag magbulig sa mga nagakinahanglan sini kag nagapati nga amo gid sini ang ginahimo nila.

Apang sa tapos madonar ang dugo kag antes ini itughong, nagaagi ini sa dugang pa nga mga kamot kag dugang pa nga mga pagproseso sang sa ginahunahuna sang kalabanan sa aton. Kaangay sang bulawan, ang dugo nagapukaw sang kakagod. Mahimo nga ginabaligya ini nga may ganansia kag ginabaligya liwat nga may daku pa nga ganansia. Ginaawayan sang iban nga mga tawo ang kinamatarong sa pagkolekta sing dugo, ginabaligya nila ini sing mahal, nagamanggaranon sila sa sini, kag ginaismagol pa gani nila ini halin sa isa ka pungsod padulong sa lain nga pungsod. Sa bug-os nga kalibutan, ang pagbaligya sing dugo isa ka daku nga negosyo.

Sa Estados Unidos, ang mga donador ginabayaran anay sa ila dugo. Apang sang 1971 ang Britaniko nga awtor nga si Richard Titmuss nagsumbong nga sa pagganyat sa mga imol kag mga balatianon sa pagdonar sing dugo sa baylo sang pila ka dolyar, ang sistema sang Amerika indi sigurado. Nangatarungan man sia nga indi maayo nga kuwartahan sang mga tawo ang paghatag sang ila dugo agod ibulig sa iban. Ang iya pag-atake nagpauntat sang pagbayad sa mga donador sing bug-os nga dugo sa Estados Unidos (bisan pa ini nga sistema nagapadayon gihapon sa iban nga mga pungsod). Apang, wala ina nagakahulugan nga nagdiutay ang maganansya sa pagbaligya sing dugo. Ngaa?

Kon Paano ang Dugo Nagpabilin nga Maganansiahon

Sang katuigan 1940, ginsugdan sang mga sientipiko nga painpainon ang dugo sa mga elemento sini. Ang proseso, nga ginatawag karon nga fractionation, nagahimo sa dugo nga isa ka negosyo nga maganansiahan sing kapin pa. Paano? Ti, binagbinaga ini: Kon painpainon kag ibaligya ang mga bahin sang isa ka daan na nga modelo sang awto, mangin lima ka beses ang kalabawon sang mabaligyaan sini sang sa kon ibaligya ini sing bug-os. Sing kaanggid, mas daku ang bili sang dugo kon painpainon ang mga elemento sini kag ibaligya.

Ang plasma, nga mga katunga sang kabug-usan sang dugo, isa ka elemento sang dugo nga maganansiahan sing daku. Sanglit ang plasma wala sing selula nga mga bahin sang dugo—pula nga mga selula, puti nga mga selula, kag platelet—sarang ini mapamala kag matago. Dugang pa, ang donador ginatugutan sa paghatag sing bug-os nga dugo sing makalima lamang kada tuig, apang makahatag sia sing plasma sing tubtob sa makaduha kada semana paagi sa pagpaidalom sa proseso nga ginatawag plasmapheresis. Sa sining proseso, ang bug-os nga dugo ginakuha, ang plasma ginapain, kag dayon ang selula nga mga elemento ginabalik sa donador.

Ginatugot sang Estados Unidos nga bayaran ang mga donador sa ila plasma. Dugang pa, ginatugutan sina nga pungsod ang mga donador sa paghatag sing mga apat ka beses pa nga plasma kada tuig sang sa ginarekomendar sang World Health Organization. Indi katingalahan, nian, nga ang Estados Unidos nagakolekta sing kapin sa 60 porsiento sang plasma nga suplay sang kalibutan. Inang kabug-usan nga plasma lamang nagabili sing mga $450 milyones, apang mas mahal ini sa merkado bangod ang plasma sarang man mabahinbahin sa nanuhaytuhay nga mga ingrediente. Sa bug-os nga kalibutan, ang plasma amo ang sadsaran sang $2,000,000,000 kada tuig nga industriya!

Ang Hapon, suno sa pamantalaan nga Mainichi Shimbun, nagakonsumo sang mga ikatlo nga bahin sang plasma sang kalibutan. Ina nga pungsod nagaimportar sing 96 porsiento sining elemento sang dugo, ang kalabanan sini gikan sa Estados Unidos. Ang mga kritiko sa sulod sang Hapon nagtawag sina nga pungsod nga “bampira sang kalibutan,” kag gintinguhaan sang Health and Welfare Ministry sang Hapon nga estriktohan ini nga negosyo, nagasiling nga indi makatarunganon nga ganansiahan ang dugo. Sa kamatuoran, ang Ministry nagasumbong nga mga $200,000,000 kada tuig ang ginaganansia sang medikal nga mga institusyon sa Hapon gikan sa isa lamang ka elemento sang plasma, ang albumin.

Ang Republika Pederal sang Alemanya nagakonsumo sing kapin nga mga produkto sang dugo sang sa nabilin nga bahin sang Europa kon tingbon, kapin kon para sa tagsa ka tawo sang sa bisan ano nga pungsod sa kalibutan. Ang libro nga Zum Beispiel Blut (For Instance, Blood) nagasiling tuhoy sa mga produkto sang dugo: “Kapin sa katunga ang ginaimportar, ang kalabanan gikan sa E.U.A., apang gikan man sa Imol nga mga Pungsod. Sa ano man nga paagi gikan sa mga imol, nga luyag makakuwarta sing kapin paagi sa pagdonar sing plasma.” Sobra gid nga dugo ang ginabaligya sang iban sining imol nga mga tawo amo kon ngaa nagakapatay sila bangod sang kakulang sing dugo.

Madamo nga komersial nga sentro sang plasma ang nahamtang sa mga duog nga sa diin manubo ang suweldo sang mga tawo ukon malapit sa mga dulunan sang imol nga mga pungsod. Ginaganyat nila ang mga imol kag mga lihuliho, nga luyag gid sa pagbaylo sang ila plasma sa kuwarta kag may daku nga rason sa paghatag sing kapin sa dapat nila ihatag ukon sa paglikom sang ila mga balatian. Ina nga pagbaligya sing plasma nag-uswag sa 25 ka pungsod sa bug-os nga kalibutan. Sa tion nga magdulog ini sa isa ka pungsod, nagatuhaw ini sa lain nga pungsod. Kinaandan ang paghamham sa mga opisyal subong man ang pag-ismagol.

Ganansia sa Indi Dapat Ganansiahan nga Bahin

Apang ang wala nagaganansia nga mga bangko sang dugo ginmulay man sining karon lang. Sang 1986 ang reporter nga si Andrea Rock nagsumbong sa Money nga magasin nga ang isa ka yunit sang dugo ginabakal sang mga bangko sang dugo sing $57.50 gikan sa mga donador, nga ini ginabakal sang mga ospital gikan sa mga bangko sang dugo sing $88.00 kag nga ini ginabakal sang mga pasyente sing $375 tubtob sa $600 agod itughong sa ila.

Nagbalhin bala ang kahimtangan kutob sadto? Sang Septiembre 1989 ang reporter nga si Gilbert M. Gaul sang The Philadelphia Inquirer nagsulat sing isa ka serye sang mga artikulo sa pamantalaan tuhoy sa sistema sang mga bangko sang dugo sa E.U.a Sa tapos sang isa ka tuig nga pag-imbestigar, nagreport sia nga ang iban nga mga bangko sang dugo nagapakiluoy sa mga tawo sa pagdonar sang ila dugo kag dayon ginabaligya nila ang katunga sang dugo sa iban nga mga sentro sang dugo, nga may daku nga ganansia. Ginabanabana ni Gaul nga ang mga bangko sang dugo nagabaligya sing mga tunga sa isa ka milyon ka litro sang dugo kada tuig sa sining paagi, sa isa ka madaya nga $50,000,000 kada tuig nga merkado nga nagapanghikot kaangay sang stock exchange.

Apang, ang daku nga kinatuhayan amo: Ining pagbaligya sang dugo wala ginabantayan sang gobierno. Wala sing bisan sin-o nga makatakus sang sibu nga kasangkaron sini, labi na makakontrol sang mga presyo sini. Kag madamo nga donador sang dugo ang wala makahibalo sini. “Ginalimbungan ang mga tawo,” siling sang isa ka retirado nga bangkero sang dugo sa The Philadelphia Inquirer. “Wala sing bisan sin-o ang nagasugid sa ila nga ang ila dugo nagakadto sa aton. Maakig gid sila kon mahibaluan nila ini.” Ang isa ka opisyal sang Red Cross nagpabutyag sini sa malip-ot: “Ginlimbungan sang mga bangkero sang dugo ang Amerikano nga publiko sa sulod sang mga tinuig.”

Sa Estados Unidos lamang, ang mga bangko sang dugo nagakolekta sing mga 6.5 milyones ka litro sang dugo kada tuig, kag nagabaligya sila sing kapin sa 30 milyones ka yunit sang mga produkto sang dugo sing mga isa ka bilyon ka dolyar. Isa ini ka daku gid nga kantidad sang kuwarta. Wala ginagamit sang mga bangko sang dugo ang termino nga “ganansia.” Ginapasulabi nila ang prase nga “excesses over expenses” ukon “nabilin nga kuwarta.” Ang Red Cross, halimbawa, nakatigayon sing $300 milyones sa “nabilin nga kuwarta” kutob sang 1980 tubtob sang 1987.

Ang mga bangko sang dugo nagaprotesta nga sila mga organisasyon nga wala nagaganansia. Nagapangangkon sila nga indi kaangay sang dalagku nga mga korporasyon sa Wall Street, ang ila kuwarta wala nagakadto sa mga stockholder. Apang kon ang Red Cross may mga shareholder, mangin isa ini sa mga korporasyon nga may pinakadaku nga ganansia sa Estados Unidos, subong sang General Motors. Kag dalagku ang suweldo sang mga opisyal sang mga bangko sang dugo. Sa mga opisyal sa 62 ka bangko sang dugo nga ginsurbe sang The Philadelphia Inquirer, 25 porsiento ang nagsuweldo sing kapin sa $100,000 kada tuig. Ang iban doble pa sa sina.

Ang mga bangkero nagapangangkon man nga wala nila “ginabaligya” ang dugo nga ila ginakolekta—nagasukot lamang sila sing bayad para sa pagproseso sini. Ang isa ka bangkero sang dugo nagasabat sina nga pangangkon: “Daw mabuang ako kon magsiling ang Red Cross nga wala ini nagabaligya sing dugo. Daw kaangay ina sang supermarket nga nagasiling nga ang ginapabayaran nila amo ang karton, indi ang gatas.”

Ang Bug-os Globo nga Merkado

Kaangay sang negosyo sa plasma, ang negosyo sa bug-os nga dugo tugob sa bug-os nga globo. Amo man ang pagmulay sa sini. Ang Hapones nga Red Cross, halimbawa, nagtuga sing kagumon sang Oktubre 1989 sang magtinguha ini nga magsulod sa Hapones nga merkado paagi sa paghatag sing daku nga mga diskuwento sa mga produkto nga ginkuha sa gindonar nga dugo. Ang mga ospital nakaganansia sing daku paagi sa pagpangangkon sa ila mga porma sang insurance nga nabakal nila ang dugo sa kinaandan nga presyo.

Suno sa pamantalaan sang Thailand nga The Nation, gin-estriktohan sang pila ka pungsod sang Asia ang pagbaligya sing pula nga bulawan paagi sa pagpadulog sang ginabayaran nga mga donasyon. Sa India tubtob sa 500,000 ang nagabaligya sang ila dugo agod may ikabuhi. Ang iban, nga layat kag maluya na, nagapakunokuno sang ila kaugalingon agod makadonar sila sing kapin sang sa ginatugutan. Ang iban hungod nga ginakuhaan sing sobra nga dugo sang mga bangko sang dugo.

Sa iya libro nga Blood: Gift or Merchandise, si Piet J. Hagens nagapangangkon nga ang mga bangko sang dugo sa Brazil amo ang grabe gid mangdaya. Ang ginatos ka komersial nga bangko sang dugo sang Brazil nagapalakat sing $70 milyones nga merkado nga nagaganyat sa wala sing prinsipio nga mga tawo. Suno sa libro nga Bluternte (Blood Harvest), ang mga imol kag mga wala sing trabaho nagapanong sa indi maisip nga mga bangko sang dugo sa Bogotá, Colombia. Ginabaligya nila ang tunga sa litro sang ila dugo sa 350 tubtob 500 ka pisos lamang. Ang mga pasyente mahimo nga nagabayad sing 4,000 tubtob 6,000 ka pisos sa amo man nga tunga sa litro sang dugo!

Sing maathag, sa dimagkubos ang isa ka bug-os globo nga katunayan nagatuhaw gikan sa sini nga nagakatabo: Ang pagbaligya sing dugo isa ka daku nga negosyo. ‘Apang ano gid? Ngaa abi indi dapat mangin isa ka daku nga negosyo ang dugo?’ mahimo mamangkot ang iban.

Ti, ano ang nagatublag sa madamo nga tawo nahanungod sa daku nga negosyo sa kabilugan? Amo ang kakagod. Ang kakagod nagapakita, halimbawa, kon ang daku nga negosyo nagahaylo sa mga tawo sa pagbakal sang mga butang nga wala gid nila ginakinahanglan; ukon malain pa, kon padayon nga ginatanyag sini sa publiko ang pila ka produkto nga nakilal-an nga makatalagam, ukon kon nagadumili ini sa paggasto sing kuwarta agod indi mangin peligruso ang ila mga produkto.

Kon ang negosyo sa dugo ginamantsahan sina nga sahi sang kakagod, ang kabuhi sang minilyon ka tawo sa bug-os nga kalibutan yara sa daku nga katalagman. Ginpalain bala sang kakagod ang negosyo sa dugo?

[Mga footnote]

[Kahon/Laragway sa pahina 6]

Pagbaligya sing Inunlan

Mahimo nga pila lamang ka babayi nga nagbata na ang nagapalibog kon ano ang nagakatabo sa inunlan, ang masa sang tisyu nga nagapakaon sa bata samtang yari ini sa sulod sang tiyan. Suno sa The Philadelphia Inquirer, madamo nga ospital ang nagatago sini, ginabutang nila ini sa yelo, kag ginabaligya ini. Sang 1987 lamang, mga 0.8 milyon ka kilo sang mga inunlan ang ginkarga sa barko sang Estados Unidos padulong sa iban nga mga pungsod. Ang isa ka kompanya malapit sa Paris, Pransya, nagabakal sing 15 ka tonilada sang inunlan kada adlaw! Ang mga inunlan ginahalinan sang plasma sang dugo sang iloy, nga ginaproseso sang kompanya kag ginahimo nga nanuhaytuhay nga mga bulong kag ginabaligya sa mga isa ka gatos ka pungsod.

[Graph/Laragway sa pahina 4]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Ang Una nga mga Elemento sang Dugo

Plasma: mga 55 porsiento sang dugo. Ang 92 porsiento sini tubig; ang nabilin ginahuman sang complex nga protina, subong sang globulin, fibrinogen, kag albumin

Platelet: mga 0.17 porsiento sang dugo

Puti nga Selula: mga 0.1 porsiento

Pula nga Selula: mga 45 porsiento