Kon Ngaa Nahulog Ako kag Naglupad Liwat
ANG amon isa-sing-makina, anom-sing-pulungkuan nga Cessna 210 bag-o lang maglupad halin sa erport sa Sweden. Nagalupad kami sa manubo nga ambon sadto nga aga sang sa hinali isa ka maitom nga butang ang naglutaw mga pila ka yarda sa unhan. Sa hinali, ang amon natuo nga pakpak, nga puno sing langis, nahukas kag naglupok. Masunod, ang puwertahan sa akon kiliran naglupad. Ang nagadabdab nga eroplano madasig nga nagsurip paidalom nga una ulo, nagtupa sa duta, nag-umpok, kag nagpakaras sa isa ka gatos ka yarda sa kagulangan antes nagdulog.
Bisan pa nakibot ako kag daw nadula sa kaugalingon, isa lamang ka butang ang nadumduman ko—malagyo gikan sa sining nagadabdab nga eroplano. Ang dabdab naglaton sa nawala nga pakpak, nga puno man sang gasolina. Ginkapkap ko ang akon safety belt kag ginhubad ini. Una ang ulo, naglumpat ako labay sa dabdab sang gasolina kag nagtupa sa lunang mga pila ka yarda ang kalayuon. Sadto ko lamang natalupangdan nga ang naubos nga bahin sang akon nawala nga tiil nadugmok.
Ang akon kaupod, nga amo ang piloto sang eroplano, daw nadula sa kaugalingon apang halos wala sia mahaliti. Nagsinggit ako sa iya nga buligan ako sa paghalin sing pila pa ka yarda. Sa tapos ini mahimo, nagdalagan sia agod mangayo sing bulig. Nagkamang ako sing dugang pa palayo. Sang halos malipong ako sa kakapoy, ang nawala nga pakpak nagpaimbuok kag naglupok. Gin-ulanan ako sang nagadabdab nga mga piraso. Nian nangibabaw ang kalinong, luwas sa pagbiti sang diutay nga kalayo nga ginpadabdab sang gasolina.
Samtang nagahulat sang ambulansia, nga nagahigda sa lunang, narealisar ko nga napatay kuntani kami nga duha. Nahangpan ko sadto sing labi pa nga ang kabuhi indi dapat pasapayanan kundi dapat atipanon kag gamiton sing maalamon.
Apang, malupad pa ayhan ako liwat? Madamo nga tawo ang nahadlok na sa pagpalupad sing diutay nga mga eroplano, kag ang mga report tuhoy sa mga aksidente subong sining isa daw nagapagrabe pa sang ila kahadlok. Ayhan ang sibu nga paghangop sa mga katalagman nga nadalahig kag kon paano maatubang sing epektibo ini nga mga peligro makabulig sa pagpakanay sang imo wala sing kabangdanan nga kahadlok nahanungod sa pagpalupad sing diutay nga eroplano.
Kon Ngaa Nahulog Kami
Una ako nga nakapalupad sing pribado nga eroplano sang nagligad nga 20 ka tuig. Nakibot gid ako. ‘Amo ini ang ekselente nga paagi sa paglakbay,’ siling ko sa akon kaugalingon. ‘Makakinot ako sing daku nga tion sa akon trabaho subong sales manager.’ Wala madugay nakatuon ako sa pagpalupad sang eroplano, kag tubtob sa karon nakalupad ako sa sulod sang mga 2,000 ka oras. Ang akon sertipikasyon nagapakita nga kalipikado man ako sa paglupad pasad sa mga instrumento, nga kinahanglan kon ang visibility malubog.
Apang, sadtong dramatiko nga aga, isa ako ka pasahero sa eroplano nga nagalupad sing mga 500 kilometros gikan sa banwa sang Eslöv sa bagatnan nga Sweden padulong sa kapital, ang Stockholm. Kuhaon ko kuntani ang isa ka bag-o nga eroplano kag paluparon ini pabalik sa Eslöv. Apang ang paglakbay natapos pagligad sang 27 segundo nga naglupad kami. Ngaa? Sayop sang tawo—nagsala ang piloto sa amon posisyon sa ambon kag sobra kaaga nga ginpasalop niya ang bahin sang pakpak para sa paglupad. Busa, wala madayon ang amon paglupad, nagpaidalom kami, kag nakabunggo sa torre.
Ang kalig-unan sa kahawaan nasandig sa tatlo ka butang—ang pagkamasaligan sang eroplano kag ang desisyon kag eksperiensia sang piloto. Walay sapayan, madamo nga paagi ang nahimo nga, kon iaplikar, makahimo sang paglakbay sa kahawaan nga may kalig-unan.
Antes Maglupad
Antes maghalin sa duta, binagbinagon anay sang mahalungon nga piloto ang pila ka butang subong sang iya kaugalingon nga mga kalipikasyon kag pisikal nga kahimtangan, ang eroplano, ang tiempo, ang mga pasahero, kag ang kahimtangan sang kahawaan nga ginagamit.
Talagsa lang karon nagakahulog ang moderno nga mga eroplano bangod sang pisikal ukon mekanikal nga mga depekto. Walay sapayan, may yara logbook sa tagsa ka eroplano nga sa diin dapat irekord sang piloto ang tanan nga paglupad kag ang bisan anong mga depekto nga mamutikan niya. Ining mga depekto dapat kay-uhon sang awtorisado nga mga mekaniko antes sang masunod nga paglupad. Dugang pa, ang mga bahin sang eroplano, subong sang mga makina, mga elese, kag ang kalabanan nga mga instrumento, magamit lamang sa sulod sang isa ka hut-ong sang tion antes usisaon ini. Kon magamit na ang ila hut-ong sang tion, masami nga ginapatuman sang mga regulasyon para sa paglupad nga islan ini ukon usisaon sing bug-os—bisan pa kon nagapanghikot pa ini sing maayo gid! Antes sang nahauna nga paglupad kada adlaw, dapat usisaon sang piloto ang eroplano nga ginasunod ang isa ka listahan sang ulusisaon. Ang kalabanan nga mga piloto mahalungon gid sa pagsunod sining mga paagi para sa kalig-unan. Kay man, ang ila kabuhi yara man sa katalagman.
Sing makawiwili, ang pila ka bahin sang eroplano, subong sang engine magnetos kag ignition system, altimeter, kag sang kambyo sa paghugpa, may mga tal-us. Kon indi magpanghikot ang ginagamit nga sistema, sarang makabulos ang tal-us, kag ang eroplano makahugpa gihapon nga may kalig-unan. Matuod, indi mapaktan sang piloto ang tagsa ka posible nga diperensya nga mahimo matabo sa eroplano, apang paagi sa nagakaigo nga kalantip sarang niya malikawan ang aksidente kon maaberiya ang isa ka makina.
Antes maglupad ginadesisyonan man sang piloto kon magalupad sia suno sa VFR (visual flight rules) ukon IFR (instrument flight rules). Ang mga eroplano nga nagalupad suno sa IFR ginaatipan sang kontrol sang trapiko sa kahawaan nga ginagamit ang radar. Apang, madamo nga piloto sang diutay nga eroplano ang wala sing lisensya sa paglupad suno sa instrumento.
Paglandas sang mga Katalagman sang Paglupad Suno sa Panulok
Ang paglupad suno sa VFR posible lamang kon ang visibility maayo. Ano, nian, kon maglain ang tiempo? Mahimo nga ang piloto magpaubos sing amat-amat kag magpabilin sa ubos sang mga panganod. Nagakinahanglan ini sing disiplina kag paghalong sa bahin sang piloto. Mahimo maayo pa nga magbalik kag maghugpa sa tal-us nga hulugpaan. Kon mamat-od sia nga magpadayon, mahimo nga makasumalang sia sing daku nga mga problema kay ang radyo sang eroplano kag ang kasangkapan sa nabigasyon masami nga nagabisyo sa manubo nga kataason.
Kon imposible ang paglupad sing manubo, ang piloto madali nga makatigayon sing bulig gikan sa kontrol sang trapiko sa kahawaan. Apang, nahauna, dapat sia anay magsaka sa indi delikado nga kataason. Ang paglupad sa mga panganod mahimo nga makalilibog sa isa ka piloto nga wala mahanas sa instrumento. Busa, dapat sia magpabilin nga kalma kag magkonsentrar sa labing importante nga mga butang. Dapat sia magpaibabaw sing diretso sa nagakaigo nga kadasigon kag anggulo; sa indi madugay ang radyo kag ang kasangkapan sa nabigasyon magaandar liwat. Nian ang eroplano sarang na makilala kag mahatagan sing bulig sa paghugpa sa nagakabagay nga hulugpaan.
May iban pa nga mga katalagman sa tion sang paglupad suno sa panulok nga wala sing bulig. Ang paglupad sa mga bahin nga madamo sing trapiko nga wala sing kontrol nagakinahanglan sang pagbantay pirme sa tanan nga direksion. Ang pagbungguanay sa sini nga mga bahin nangin kapin kasunson bangod sang nagdugang nga trapiko kag kadasigon. Ang sayop sa nabigasyon kag ang mabaskog nga hangin mahimo nga magdul-ong sa pagkakulang sing gasolina.
Apang, ang kalabanan sining mga problema ginalikawan paagi sa mahalungon nga pagplano. Ginausisa sang maayo nga piloto ang iya posisyon kada 15 ukon 20 minutos kag nagahimo sing kinahanglanon nga pagtadlong sang iya dalanon. Kon indi niya mahibal-an ang iya posisyon, sarang niya matawgan ang kontrol sang trapiko sa kahawaan. Gikan didto ang iya posisyon sarang makuha paagi sa radar ukon paagi sa pagpangita sang transmisyon sang iya radyo. Kon mapaslawan ini, mahimo sia maghugpa sa daku nga linaw, sa suba, ukon sa iban pa nga duog nga madali makita. (Ang indi lantip nga piloto mahimo nga maglibotlibot sa pagpangita sing butang nga makilal-an niya. Masami nga wala ini sing pulos kag nagakonsumo sing kinahanglanon nga gasolina.)
Mga Problema Tuhoy sa Pagyelo
Sa idalom sang pila ka atmospera, mahimo nga may problema tuhoy sa pagyelo. Ang kalabanan sang pribado nga mga eroplano may limitado nga kasangkapan sa pagtunaw sang yelo ukon wala gid. Kag kon magdamol ang yelo sa nanuhaytuhay nga mga bahin sang eroplano, mahimo nga mag-amat-amat hinay ang kadasigon tubtob ang eroplano indi na makalupad. Sa paglupad sa ibabaw sang mga panganod, ang pagyelo isa ka posible nga katalagman bisan sa tion sang tig-ilinit!
Apang, kon matabo ang pagyelo, madali nga maremedyohan ini sang piloto paagi lamang sa pagpaubos sa mainit-init nga bahin. Apang, ano kon ang temperatura sa duta matugnaw kaayo? Mahimo nga isa ini ka serioso nga kahimtangan, kag dapat timbangtimbangon sing mahalungon sang piloto ang pagkamaalamon sang paglupad. Apang kon ang kahawaan mainit kag masinaaw, sa masami diutay ang katalagman nga magyelo walay sapayan sang manubo nga temperatura.
Paglupad sa Madamol nga mga Gal-om
Ang paglupad sa madamol nga mga gal-om (cumulonimbus) nagadalahig sing isa pa ka posible nga katalagman. Ang iban sang diutay nga mga eroplano subong man ang daku nga komersial nga eroplano nahalitan sing daku sa sini nga mga gal-um. Ang daku nga peligro diri indi ang kilat kundi ang mabaskog gid nga mga madlos kag kon kaisa ang daw inumol kadaku nga mga graniso nga mahimo masumalang. Sa masami makita sang piloto ining mga gal-om kag malikawan. Apang, kon wala sing paagi sa paglupad nga may kalig-unan sa sini nga mga kahimtangan, ano ang solusyon? Nahibaluan sang maalamon nga piloto ang hulubaton—indi gid pagtinguhai nga daugon ang malain nga tiempo. Indi maglupad.
Pila ini sang mga katalagman sang pagpalupad sing diutay nga pribado nga mga eroplano. Ang matuod, indi ka makapalupad sing pribado nga eroplano nga wala gid sing katalagman. Apang indi bala matuod ini sa tanan nga sahi sang salakyan? Kon may nagakaigo nga mga kasangkapan kag paghalong, ang pribado nga eroplano mas indi delikado kag kombenyente. Gani kon nagalakbay ka subong isa ka pasahero, pat-ura nga ang piloto indi lamang kalipikado kundi maalamon man kag masaligan, isa ka tawo nga nagatahod sang kabuhi.
Bangod mahunahunaon ako sang mga butang tuhoy sa kalig-unan, padayon ako nga nagapalupad sing eroplano. Subong piloto, pirme ko ginapamangkot ang akon kaugalingon kon may mahimo pa ako para sa kalig-unan kag kon bala nakaplano ako para sa bastante nga mga tal-us kon may matabo gid man. Ang mangin responsable sa kabuhi sang iban isa ka serioso nga butang. Busa, ang pagpalupad sing eroplano indi gid dapat mangin isa ka pagpasimpalad. Dapat ini gamiton para sa kaayuhan kag kalipay sang isa. Kag labaw sa tanan, dapat ini himuon nga may kalig-unan!—Gin-amot.
[Mga piktyur sa pahina 15]
Indi tanan nga pagkahulog nagaresulta sa kalaglagan kag kahalitan subong sang natabo sa akon sa ibabaw. Tatlo ang naluwas sa sining emerhensia nga paghugpa (diutay nga laragway)