Ang “Colosseum”​—Isa ka Sentro sang “Kalingawan” sang Dumaan nga Roma

Sang koresponsal sang Magmata! sa Italya

“ANG Colosseum, isa sang labing bantog sa dumaan nga mga monumento sang Roma; isa ka simbulo sang gahom kag himaya sini anay, kag isa ka saksi sang daku nga mga kapintas,” siling ni Luca, nga amo ang tour guide para sa iya mga abyan nga sanday Marco kag Paolo.

Ayhan luyag mo man makahibalo sing dugang pa nahanungod sa Colosseum​—kon san-o ini gintukod kag kon ano nga mga talan-awon ang ginpaguwa didto anay. May mga Cristiano bala sadto nga nagkadto didto? Napatay bala sila didto, ginlapalapa sang talunon nga mga sapat, subong ginapatihan sang iban? Ti, pamatii ang isiling ni Luca sa iya mga abyan.

Luca: “Ang Colosseum una gintawag nga Flavian Amphitheater bangod isa ini ka kolektibo nga binuhatan sang mga emperador sang pamilya nga Flavia: Vespasian, Tito, kag Domitian. Ginsugdan ni Vespasian ang pagtukod sang mga tuig 72 tubtob 75 C.E., ginpadayon sang iya anak nga si Tito ang hilikuton kag gin-inagurahan ang tinukod sang 80 C.E., kag sang ulihi ginkompleto ini sang iya utod nga si Domitian.”

Paolo: “Apang ngaa gintawag ini nga Colosseum?”

Luca: “Makawiwili ina nga pamangkot, apang wala sing pat-od nga sabat sa sina. Daw sang ikawalo nga siglo C.E. lamang gintawag ang arena nga Colosseum. Ang iban nagahunahuna nga ang ngalan ginkuha sa daku nga kadakuon sini. Ang iban nagasiling nga bangod ini kay Nero, isa ka daku nga estatwa nga mga 35 metros sa kataason, nga naglaragway kay Nero subong adlaw-nga-dios.

“Ang pagsiling lamang nga amo ini anay ang pinakadaku sa Romano nga mga ampiteatro wala sing daku nga kahulugan kon wala sing pila ka detalye. Halimbawa, gintukod ini nga subong sang korte sang itlog, nga ang pinakadaku nga ehe 188 metros kag ang pinakadiutay nga ehe 156 metros. Ang bug-os nga palibot sini 527 metros kag ang kataason sini 57 metros. Ang konstruksion nagkinahanglan sing tignapulo ka libo ka tonilada sang bato nga apog, isa ka sahi sang marmol nga ginatiphag sa malapit nga banwa sang Tivoli, kag 300 ka tonilada sang salsalon agod sugpunon ang mga bloke sang marmol. Madamo man ang gingamit sang mga manunukod sang ginatawag naton karon nga prefabricated nga mga materyales. Ang mga bloke kag mga kolumna sang bato ginpatubas sa iban nga duog kag dayon ginhakot sa duog sang konstruksion. Amo ini ang rason kon ngaa madasig nga napatindog ang Colosseum. Hunahunaa lamang, ang lima pa walo ka tuig nangin tuman na sa pagpatindog sining daku kaayo nga tinukod.”

Marco: “Siguro, Luca, madamo gid nga ulipon ang nagpangabudlay sa Colosseum!”

Luca: “Posible nga mga bilanggo sang inaway ang gingamit para sa mabug-at nga trabaho, apang amo lang sina. Ang madasig nga paghuman sa konstruksion kag ang nanuhaytuhay nga mga materyales nga gingamit nagapakita nga propesyonal nga mga trabahador kag mga panday ang gingamit.”

Paolo: “Pila ka panalgan ang Colosseum?”

Luca: “Gikan sa guwa makita mo ang tatlo ka panalgan nga may alangay gid nga mga arko. Sang una ang tagsa ka arko naadornohan sing estatwa, kag ang tagsa ka panalgan may 80 ka arko. Sa ibabaw sang ikatlo nga panalgan, makita mo ang ikap-at nga may daku rektangular nga mga bintana sa dingding.”

Marco: “Pila ka tumalan-aw ang maunod sini?”

Luca: “Ginapakita sang kalabanan nga reperensia nga mga 45,000 ang makapungko kag 5,000 ang makatindog. Ang iban nagasiling nga makaunod ini sing kapin sa 70,000 ka tumalan-aw. Kon ano man ang matuod, daku ang kapasidad sini. Ang tumalambong ginaproteksionan sing isa ka daku nga palayas, ukon velarium, nga nagatabon sang pulungkuan nga bahin sang arena.

“Ang ampiteatro gintukod sa kongkreto nga plataporma nga 13 metros ang kadamulon, nga nakabulig sa kalig-on sini sa sulod sang mga siglo. Ang makita ninyo karon nakabatas sang madamo nga sunog kag mga linog sa sulod sang maragtas sini. Apang, ang labing daku nga mga kaaway sang Colosseum amo ang mga manunukod sang panahon sang Renaissance kag Baroque, nga nagagamit sini subong madali kag indi mahal nga kuluhaan sing apog nga mga bato kag marmol. Ang iban sang importante nga mga tinukod sa Roma gintukod ukon ginpasag-uli paagi sa materyales nga ginkuha diri. Apang masulod na kita karon.”

Paolo: “Daw ano ka daku nga kagulub-an! Sugiri ako, Luca, ano anay ang yara dira sa idalom sa sentro?”

Luca: “Amo ina anay ang idalom-duta nga talaguan sang mga kasangkapan nga gingamit sa mga talan-awon. Ang danyag sang entablado ginatago dira, upod sa mga hawla para sa talunon nga mga sapat, sa mga hinganiban, kag sa mga panghakwat nga may nagatimbang nga mga pangpabug-at para sa pag-alsa sa talunon nga mga sapat kag sa gladiador sa nibel sa arena. Ang salog sang arena, nga nagatabon sang idalom-duta nga bahin, nahuman sa kahoy. Amo sini kon ngaa wala sing nabilin sini. Ang palibot sang arena ginapalibutan sang mataas nga net ukon proteksion nga metal nga pensa. Sa sini nga net, nga ginasupurtahan sang mga tukon, may yara mga lansang kag tiposo nga mga bola agod indi magsaka sa sini ang talunon nga mga sapat. Subong dugang pa nga tikang sa paghalong, daw may mga manugpana sa palibot sang arena.”

Paolo: “Nagabayad bala ang mga tumalan-aw sa pagsulod?”

Luca: “Wala, ang pagsulod sa Colosseum wala sing bayad. Bahin ini sang pagsulundan sang mga emperador, nga nagtanyag sing libre nga kalingawan agod huptan nga kontrolado ang mga tawo. Sa kamatuoran, ining mga talan-awon nangin kaangay sang droga nga nagpalain sang konsiensia sang katawhan. Gingamit sang Romanong mamalaybay nga si Juvenal ang kilala nga dinalan nga ‘panem et circenses,’ ‘tinapay kag mga sirko,’ sa pagpabutyag sing kasubo sa panimuot sang Romano nga katawhan, nga nagkabuhi agod lamang magkaon kag mangalipay.

“Ang Romanong katilingban nabahin sa lainlain nga mga klase, subong ginapakita sang dibision sang mga pulungkuan sa arena. Ang mga pulungkuan sa una ginreserba para sa mga senador. Sa likod sini amo ang mga pulungkuan para sa mga lalaki, kag ang nabilin, ang yara sa mataas, para sa mga babayi kag mga ulipon.”

Marco: “Diri bala sini nakig-away ang mga gladiador?”

Luca: “Huo. Duha ka sahi ang talan-awon, ang munera, ukon pag-away sang duha ka gladiador, kag ang venationes, ang pagpatay sa talunon nga mga sapat. Subong man, diri ginpatay ang mga kriminal, ginapaatubang sila sa mga gladiador nga wala sing armas ukon ginahaboy sa talunon nga mga sapat. Ang ila kamatayon naghatag sing makahaladlok nga talan-awon para sa ‘ikalipay’ sang publiko.”

Paolo: “Kon husto ang nadumduman ko, ang mga gladiador mga ulipon, indi bala?”

Luca: “Huo, mga ulipon nga ginpili ang kalabanan gikan sa mga bilanggo sang inaway, nga nagabaton sing bisan anong trabaho agod luwason ang ila kaugalingon. Ang iban mga kriminal nga, agod likawan ang pamatbat nga kamatayon, nangita sing mas maayo nga kahigayunan sa pagpakig-away subong gladiador. Ang iban nagboluntaryo subong mga gladiador. May mga eskwelahan anay nga nagahanas sa ila antes sila magsugod sa ila karera. Gintugutan sila sa paggamit sing lainlain nga mga instrumento sa pagpakig-away, subong sang espada, ukon bangkaw kag taming, ukon net kag trident (tatlo sing taliwis nga bangkaw). Bisan pa yadto nga mga okasyon gintawag nga ludi gladiatorii, hampang sang mga gladiador, yadto nga mga pag-away makapasubo nga mga talan-awon nga masami nga nagakatapos paagi sa kamatayon sang isa sang mga manugpaindis-indis.”

Marco: “Sa kamatuoran, madumduman ko nga kon magsulod ang mga gladiador sa arena, ginatamyaw nila ang emperador paagi sa mga pulong nga ‘Ave, Caesar, morituri te salutant,’ nga nagakahulugan, ‘Mabuhi, si Cesar, ang mga mapatay nagasaludo sa imo.’ ”

Paolo: “Ano naman ang masiling mo sa danyag nga makita sa mga pelikula nga sa diin gin-untay sang emperador ang iya kamot kag ang iya kamalagku nagasinyas paidalom agod imando ang kamatayon sang nalutos nga gladiador​—natabo gid bala ina?”

Luca: “Huo. Sang una gid, ang nagdaug amo ang nagpamat-od sang kaulihian sang nalutos. Sang ulihi, ini nga kinamatarong ginhatag sa emperador, nga nagapamat-od sa tapos mabatian ang desisyon sang kadam-an. Kon ginabatyag sang mga tumalan-aw nga ang nalutos maisog nga nakig-away, ginapaibabaw nila ang ila mga kamalagku kag magsinggit, ‘Mitte!’ (Pabay-i sia!), nga nagapangabay nga luwason ang iya kabuhi, kag kon ang emperador magpakita man sing nagapaibabaw nga kamalagku, ang nalutos ginatugutan sa pagkabuhi. Kon, sa baylo, sa hunahuna sang mga tumalan-aw nangin talawan ang nalutos, ginapaidalom nila ang ila mga kamalagku kag magsinggkit, ‘Iugula!’ (Patya sia!) Kon amo man sini ang himuon sang emperador, ang pamatbat nga kamatayon sang nalutos nga gladiador nahatag na. Ang lamang nga mahimo niya amo nga itanyag ang iya tutunlan sa nagdaug agod patyon. Ini tanan ginahimo sa tunga sang pagpamalakpak kag pagtilindog sang kadam-an. Ang nagdaug ginahatagan dayon sing bilidhon nga mga regalo kag bulawan nga mga sensilyo.”

Marco: “Daw ano kapintas nga talan-awon!”

Luca: “A, huo! Literal nga nag-ilig ang dugo sang tawo, indi na paghambalon pa ang dugo sang talunon nga mga sapat nga ginpatay. Ang mga talan-awon nga nagadalahig sa mga sapat masami nga simple lamang ga eksibisyon sang nahanas nga talunon nga mga sapat nga nagatuman sa mando sang ila manughanas, pareho gid sang makita naton sa mga sirko karon. Apang sa masami, ang talunon nga mga sapat ginpaaway ukon ginlagas kag ginpatay. Isa yadto ka matuod nga pagpatay. Hunahunaa lamang, sang gin-inagurahan ang Colosseum, 5,000 ka talunon nga mga sapat ang ginpatay sa isa ka adlaw!”

Paolo: “Nagalibog ang ulo ko kon paano nalipay sadto ang mga tawo sa sini nga mga butang.”

Luca: “Ti, hunahunaa ang mga boksing karon. Ang mga tumalambong magahod nga nagapabutyag sang ila pag-ugyon kon makita nila ang nalutos nga natumba sa salog nga wala sing pangalibutan, kag ang iya nawong nagadugo. Kag ano naman ang masiling ninyo sa mga tawo nga naganyat sa mga pelikula nga nagapakunyag sa publiko paagi sa pagpakita sing dugo, kamatayon, kag makangilidlis nga butang bisan diin? Ayhan amo man ka matig-a sing buot ang mga tawo karon.

“Gani ang mga arena mga duog sang kasingki kag kalautan. Bangod sini ang nahaunang mga Cristiano naghalong gid nga indi magkadto sa sini. Sa kamatuoran, ginlaragway sang manunulat sang ikatlo nga siglo nga si Tertullian, sa iya libro nga De spectaculis, ang natabo sa arena subong ‘basura’ kag ginpadaku niya nga ang arena ‘indi gid kilala’ sang mga Cristiano.”

Marco: “Posible ayhan nga ang iban nga mga Cristiano napatay subong mga martir sa Colosseum?”

Luca: “Ang mga Cristiano indi maduhaduhaan nga napatay sa Romano nga mga arena, ginlapalapa sang talunon nga mga sapat. Ginapamatud-an ini sang mga libro sang maragtas. Mahimo nga sa 1 Corinto 15:​32 ginasugid ni apostol Pablo nga sia napadayag sa katalagman sa talunon nga mga sapat sa arena sa Efeso.

“Sa pagkamatuod, sa iban nga bahin sang Roma, ang mga Cristiano napatay subong mga martir, apang imposible hambalon nga sila ginpatay nga martir sa colosseum. Ang Enciclopedia Universale, Tomo 4, nagasiling: ‘Wala sing pamatuod ang maragtas nga ang Colosseum isa anay ka duog sa pagpatay sa mga Cristiano subong mga martir.’ Apang, ginapangangkon sang pila ka Katoliko nga awtor nga amo sini ang natabo. Mahimo nga ginapasad nila ang ila opinyon sa mga leyenda nga nagtuhaw pagkatapos sadto nga mga tion kag dayon ginbaton sang Katoliko nga hirarkiya.

“Apang, ang makapalig-on para sa mga Cristiano karon amo ang kamatuoran nga ang mga sumulunod anay ni Cristo nangin matutom tubtob sa kamatayon sa pagpabilin nga wala sing nadampigan sa masingki nga kalibutan. Ang importante nga butang indi ang mahibal-an kon bala sila napatay subong mga martir kundi ang mahibal-an nga ginhuptan nila sing bug-os ang ila integridad.

“Nalipay bala kamo sa inyo pagduaw sa sining daku nga tinukod sang Romanong arkitektura?”

“Sa pagkamatuod,” sabat ni Paolo kag ni Marco, “kag salamat sa imo maayo nga mga paathag.”

Ang mga bato nga nagahambal sa aton paagi sa maragtas makapahayag sing madamo nga makawiwili nga mga butang. Ginapadaku sang Colosseum ang tumalagsahon nga mga kinaadman sang dumaan nga mga Romano sa latagon sang arkitektura kag konstruksion. Manunukod sila anay sing mga taytay, mga dalan, mga aqueduct, mga teatro, mga arena, mga templo, kag mga palasyo. Apang, ang Colosseum isa anay ka danyag sang makahaladlok nga mga talan-awon nga sa diin ang mga Cristiano sang una, kag sa karon man, nagadumili sa pagpakigbahin subong mga tumalan-aw ukon subong kinabubut-on nga mga umalambit.

[Piktyur sa pahina 25]

Sa sulod sang colosseum karon

[Piktyur sa pahina 26]

Ang Colosseum sa naglubad nga himaya sini