Mga Tuig sa Pagdihon​—Ang Ginasab-ug Ninyo Karon Pagaanihon Ninyo sa Ulihi

ANG utok sang lapsag mga espongha nga nagasalupsop sang ila mga palibot. Sa duha ka tuig ang mga nagapanag-iya sini nagatuon sang isa ka masibud nga hambal paagi lamang sa pagpamati sa sini. Kon ang bata makabati sang duha ka hambal, lunsay niya ini mahibaluan. Indi lamang hambal kundi mga ikasarang man sa musika kag taliambong, koordinasyon sa kaunuran, mga kabilihanan sa moral kag konsiensia, pagtuo kag gugma kag ang handum sa pagsimba​—ang tanan naghalin gikan sa mga kapasidad kag mga ikasarang nga ginprograma na nga daan sa utok sang lapsag. Nagahulat lamang ini sing impormasyon nga matigayon gikan sa palibot para sa ila pagtubo. Subong man, may yara nagakaigo nga orasan para sa sining impormasyon agod matigayon ang pinakamaayong mga resulta, kag inang maayo nga tion amo ang mga tuig sa pagdihon.

Ang proseso nagasugod sa pagkabun-ag. Ginatawag ini nga bonding (suod nga kaangtanan sa ulot sang iloy kag sang lapsag). Ang iloy nagahimutad sing mahigugmaon sa mga mata sang lapsag, nagasugilanon sing mapinalanggaon sa iya, nagahakos kag nagakugos sa iya. Ang balatyagon sang iloy ginapukaw samtang ang bata nagatulok sa iya kag nagabatyag nga malig-on. Kon sa sining panugod ang pagbatiti ginahimo, mas maayo ini para sa ila nga duha. Ang pagtiti sang bata nagapadasig sang pagtubod sang gatas. Ang pagtandog sa iya panit nagatuga sang pagguwa sang mga hormone nga nagabuhin sang pagkatapos sang pagbata nga pagdugo sang iloy. Ang gatas sang iloy nagaunod sing mga antibody nga nagaamlig sa lapsag gikan sa mga impeksion. Ang suod nga kaangtanan sa ulot sang iloy kag sang lapsag nagaluntad. Amo ini ang pamuno sang mahigugmaon nga kaangtanan sa tunga nila. Apang pamuno lamang.

Ang duha mangin tatlo sa ulihi kon ang amay madalahig, subong sang dapat gid. “Ang tagsa ka bata nagakinahanglan sang . . . isa ka amay,” siling ni Dr. T. Berry Brazelton, “kag ang tagsa ka amay makahimo sing kinatuhayan. . . . Ang mga iloy malum-ok kag malulo sa ila mga lapsag. Ang mga amay, sa pihak nga bahin, mas paladugsing, nagaitik kag nagahampang sa mga bata sing labi sang sa mga iloy.” Ang mga bata nagahulag sa sini paagi sa malipayon nga mga udyak kag mga singgit, nga may magahod nga kasadya kag pagpaabot-abot sing dugang pa. Kasugpon ini sang paghiusa nga ginsugdan sa pagkabun-ag, ‘ang kaangtanan sa gugma sa ulot sang mga ginikanan kag sang bata nga sa kalabanan ginahimo ukon wala ginahimo sa nahaunang napulog-walo ka bulan sang kabuhi sang isa ka lapsag,’ siling ni Dr. Magid, kaupod nga awtor sang libro nga High Risk: Children Without a Conscience. Kon wala ini ginahimo, siling niya, inang mga kabataan mahimo magadaku nga wala sing ikasarang sa pagpalambo sing personal nga mga kaangtanan kag wala sing kapasidad sa paghigugma.

Ang Iloy kag Amay Nagaambitay sa Paghiusa

Busa, daw ano ka importante para sa iloy kag amay nga magbuligay sa pagpabakod sining kaangtanan sa gugma, sining paghiusa kag paghigugma sa ulot sang mga ginikanan kag sang bata sa mga tuig sa pagdihon sa wala pa ang kindergarten! Tuguti nga ang mga hakos kag mga halok magbugana gikan sa mga ginikanan. Huo, sa mga tatay man! Ang Men’s Health, Hunyo 1992, nagasiling: “Ang mga hakos kag pisikal nga pagpalangga upod sa mga ginikanan makusog nga nagapakot sang madinalag-on nga mga pag-abyanay, mga pag-asawahay kag mga karera sa palaabuton sang isa ka bata, siling sang 36-anyos nga pagtuon nga ginbalhag sa Journal of Personality and Social Psychology. Sitenta porsiento sang mga kabataan nga may mapinalanggaon nga mga ginikanan ang maayo man sa pagpakig-upod, kon ipaanggid sa 30 porsiento lamang nga mga kabataan nga may dimainulikdon nga mga ginikanan; kag ang mga hakos ni Tatay natukiban nga subong ka importante sa mga hakos ni Nanay.”

Subong man, uyati sia samtang nagauyauya sa humba-humba. Basahi sia samtang nagabatyag sia nga malig-on sa imo sabak. Estoryaha sia kag pamatii sia, tudlui sia kon ano ang husto kag sayop, kag pat-ura nga mangin maayo nga mga huwaran, nagaaplikar mismo sining mga prinsipio. Kag dumduma pirme ang edad sang bata. Hupti ini nga simple, hupti ini nga makawiwili, himua ini nga makalilipay.

Ang inyo anak may kinaugali nga pagkamausisaon, may handum sa paglagulad, sa pagtuon sang tanan nahanungod sa iya mga palibot. Agod mabusog ining pagkagutom sa paghibalo, ang bata walay untat nga nagapaulan sa imo sang mga pamangkot. Ano ang nagahimo sa hangin? Ngaa asul ang langit? Ngaa nagapula ini kon magtunod ang adlaw? Sabta ini. Indi ini pirme mahapos. Ining mga pamangkot isa ka imbitasyon para sa imo sa pagpukaw sang hunahuna sang imo anak, sa paghatag sing impormasyon, ayhan sa pagpatudok sing apresasyon para sa Dios kag sa iya pagpanuga. Nawili bala sia sa ladybug nga nagakamang sa dahon? Ukon sa desinyo sang isa ka diutay nga bulak? Ukon sa pagtan-aw sa damang nga nagahimo sing lawa? Ukon sa pagkutkot lamang sa duta? Kag indi pagkalimti ang pagtudlo kaupod sang malip-ot nga mga sugilanon, subong sang ginhimo ni Jesus sa iya mga parabola. Nagahimo ini sang pagtuon nga makalilipay.

Sa madamong mga hitabo ang mga ginikanan kinahanglan magtrabaho agod may bastante nga inugpangabuhi. Makahimo bala sila sing pinasahi nga panikasog sa paghinguyang sang gab-i kag mga oras sa talipuspusan sang semana kaupod sang ila mga kabataan? Posible bala para sa iloy nga magtrabaho sing tunga sa adlaw agod may mas madamo nga tion kaupod sang iya mga kabataan? Madamo sing nagaisahanon nga mga ginikanan sa karon, kag dapat sila magtrabaho agod supurtahan ang ila kaugalingon kag ang ila mga kabataan. Mangin mapisan bala sila sa paghatag sang madamong mga oras sa gab-i kag talipuspusan sang semana sa ila mga kabataan? Sa madamong mga hitabo kinahanglan para sa mga iloy nga mapahilayo gikan sa ila mga kabataan. Bisan pa ang mga rason nga mapahilayo nagakaigo, indi ina mahangpan sang diutay nga bata kag mahimo magabatyag nga ginpatumbayaan. Nian dapat himuon ang pinasahi nga panikasog agod himuslan ang tion para sa imo anak.

Karon, ano gid bala ining “de-kalidad nga tion” nga nabatian naton? Ang masako nga mga ginikanan mahimo magahinguyang sing 15 tubtob 20 minutos kada isa ka adlaw upod sang ila anak, ayhan isa ka oras sa talipuspusan sang semana, kag matawag ini nga de-kalidad nga tion. Nagakaigo bala ini para sa kinahanglanon sang bata? Ukon tuyo bala sini nga palinungon ang konsiensia sang ginikanan? Ukon patawhayon ang hunahuna sang isa ka iloy nga nagatrabaho para paayawan ang kaugalingon samtang nagabilin sang iya anak nga wala maayawan? Apang nagasiling ka, ‘Ang matuod, masako gid ako nga wala ako sina nga sahi sang tion.’ Indi ina maayo kag makasulubo gid para sa imo kag sa imo bata bangod wala sing mga laktud. Mangita sing tion sa mga tuig sang pagdihon, ukon maghanda sa pag-ani sang kal-ang sa kaliwatan sa tin-edyer nga mga tuig.

Indi lamang ang posible nga halit nga ginhimo sa bata nga ginbilin sa day-care, kundi ang nadula man sang ginikanan kon mawasi nila ang pagkalipay sa bata samtang nagadaku sia. Indi pirme mahangpan sang bata ang mga rason kon ngaa ginbilin sia nga nagaisahanon; mahimo sia magbatyag nga ginpatumbayaan, ginsikway, ginpabay-an, wala ginhigugma. Kon magtin-edyer na, mahimo niya mapalambo ang pagpalangga sa mga katubotubo agod ibulos sa mga ginikanan nga tuman gid kasako para sa iya. Ang bata mahimo nga magasugod sa pagkabuhi sing doble-kara, ang isa para sa pag-uluangga sa iya mga ginikanan kag ang isa para sa pagpahamuot sa iya kaugalingon. Ang mga pulong, mga paathag, mga pagpangayo sing pasensia​—wala sing isa sini ang nagadula sang kal-ang. Ang ginahambal karon sang mga ginikanan tuhoy sa gugma wala ginatamod subong matuod sang bata nga ginpatumbayaan sang mga tuig nga ginkinahanglan gid niya katama ang iya mga ginikanan. Ang hambalanon nahanungod sa gugma dimatuod nga pamatian karon; ang mga pulong daw indi hanuot. Kaangay sang pagtuo, ang ginapangangkon nga gugma nga wala sing binuhatan patay.​—Santiago 2:26.

Pag-ani Bisan Karon sang Ginsab-ug Naton

Sa sining ako-anay nga kaliwatan, ang kakagod nagadugang, kag maathag ini labi na sa pagpabaya sa aton mga kabataan. Ginbun-ag naton sila, kag nian ginbutang sila sa mga day-care center. Ang iban nga mga day-care center mahimo nga maayo para sa mga kabataan, apang madamo ang indi maayo, labi na para sa magagmay nga mga kabataan. Ang iban gin-imbestigar pa gani bangod sang seksuwal nga pag-abuso sa bata. Ang isa ka mananalawsaw nagsiling: “Sa palaabuton, sa walay duhaduha, may mga problema kita nga magahimo sang karon nga daw kaangay sang tea party tan-awon.” Ang mga “tea party” sa karon makangilil-ad na, subong sang ginapakita sang estadistika nga ginhatag ni Dr. David Elkind sang 1992:

“May yara 50-porsiento nga pagdugang sa sobra nga katambok sa mga kabataan kag mga pamatan-on sang nagligad nga duha ka dekada. Nadula naton ang mga napulo ka libo ka tin-edyer kada tuig sa mga aksidente tuga sang droga kag alkohol, wala nagalakip sang nasamad kag napiang. Ang isa sa apat ka tin-edyer nagainom sing sobra kada duha ka semana, kag may yara kita duha ka milyon ka alkoholiko nga mga tin-edyer.

“Ang tin-edyer nga mga kababayin-an sa Amerika nagamabdos sa kadamuon nga isa ka milyon kada tuig, doble sa kadamuon sa masunod nga pungsod sa Nakatundan, ang Inglaterra. Ang paghikog nagtatlo ka pilo sa tunga sang mga tin-edyer sang nagligad nga 20 ka tuig, kag sa ulot sang lima kag anum ka libo ka tin-edyer ang nagakutol sang ila kabuhi kada tuig. Ginabulubanta nga isa sa apat ka tin-edyer nga kababayin-an ang nagapadayag sang dimagkubos isa ka sintoma sang problema sa pagkaon, sa kinaandan ang sobra nga pagdieta. Ang 14- tubtob 19-anyos nga grupo may ikaduha sang pinakamataas nga pagpatay sa bisan anong grupo sang edad.”

Idugang sa sining makangilidlis nga estadistika ang pagpatay sa kapin sa 50 milyones ka lapsag samtang yara pa sila sa taguangkan, kag ang “tea party” sa karon indi malaragway. Bangod sang ginatan-aw nga pagkalusod sang mga pamilya, si Dr. Elkind nagsiling: “Ang madasig nga sosyal nga pagbalhin isa ka daku nga kapaslawan para sa mga kabataan kag mga pamatan-on, nga nagakinahanglan sing pagkadimationg kag kalig-unan para sa maayo nga pagtubo kag paglambo.” Ang isa ka manunulat nahanungod sa ako-anay nga kakagod nagsinggit sa pagprotesta: “Apang wala sing isa nga handa sa pagsiling sa mga mag-asawa, Tan-awa, dapat kamo magpabilin nga minyo. Kon kamo may mga kabataan, magpabilin nga minyo!”

Nagakinahanglan sing tion agod higugmaon ang bata. Sang nagligad nga mga tuig si Robert Keeshan, nga nakilal-an sang mga kabataan subong si Kapitan Kangaroo, nagpaandam nahanungod sa mga resulta sang pagdingot sang inyo tion gikan sa inyo mga kabataan. Sia nagsiling:

“Ang isa ka diutay nga bata nagahulat, nga ang kamalagko yara sa iya baba, nagauyat sing monyika, sing malangkagon, sa pagpauli sang isa ka ginikanan. Luyag niya isugilanon ang diutay nga eksperiensia nahanungod sa kahon sang balas. Nalangkag sia nga ipaambit ang kasadya nga nabatyagan niya sina nga adlaw. Nag-abot ang tion, ang ginikanan nag-abot. Ginlapyo bangod sang kahuol sa ulubrahan ang ginikanan masami nga nagasiling sa bata, ‘Palangga, indi anay subong. Masako ako, magtan-aw ka na lang sing telebisyon.’ Ang labi kasunson ginabungat nga mga pinamulong sa madamong mga panimalay sa Amerika, ‘Masako ako, magtan-aw ka na lang sing telebisyon.’ Kon indi subong, san-o? ‘Sa ulihi.’ Apang ang ulihi malaka nagaabot . . .

“Nagaligad ang mga tinuig kag ang bata nagadaku. Ginahatagan naton sia sing mga hampanganan kag mga panapton. Ginahatagan naton sia sing malahalon nga panapton kag stereo apang wala naton sia ginahatagan sang naluyagan gid niya, ang aton tion. Katorse anyos sia, ang iya mga mata masinulub-on, may problema sia. ‘Palangga, ano ang natabo? Sugiri ako, sugiri ako.’ Ulihi na. Ulihi na. Ang gugma nakaligad na sa aton. . . .

“Kon magsiling kita sa bata, ‘Indi subong, sa ulihi na lang.’ Kon magsiling kita, ‘Magtan-aw ka na lang sing TV.’ Kon magsiling kita, ‘Indi mamangkot sing madamong mga pamangkot.’ Kon indi naton mahatag sa aton mga kabataan ang isa ka butang nga ginapangayo nila sa aton, ang aton tion. Kon mapaslawan kita sa paghigugma sa bata. Indi nga wala kita nagaulikid. Tuman lamang sa aton kasako agod maghigugma sa isa ka bata.”

Kinahanglan ang Madamo nga Tion

Indi lamang kinahanglan ang ginatawag nga “de-kalidad nga tion” nga ginahatag sing amat-amat; dapat man ini maglakip sang “madamo nga tion.” Ang Biblia, nga nagaunod sing mas madamo nga kaalam sang sa tanan na nga mga libro nga ginsulat nahanungod sa sikolohiya nagasiling sa Deuteronomio 6:​6, 7: “Ining mga pulong nga ginasugo ko karon sa imo mangin sa imo tagipusuon; kag itudlo mo sila sing makugihon sa imo mga anak kag hambalon mo sila sa nagalingkod ka sa imo balay kag sa nagalakat ka sa dalanon kag sa nagahigda ka kag sa nagabangon ka.” Dapat ninyo ipatudok sa tagipusuon sang inyo mga anak ang matuod nga mga kabilihanan gikan sa Pulong sang Dios nga yara sa inyo tagipusuon. Kon magkabuhi kamo nahisuno sini, ang inyo anak magailog sa inyo.

Nadumduman mo bala ang hulubaton nga ginbalikwat sa nagabukas nga parapo sa nagligad nga artikulo? Yari ini sa liwat: “Hanasa ang bata sa dalanon nga dapat niya paglaktan; kag bisan tigulang na sia indi sia magtalikod sa sini.” (Hulubaton 22:6) Matuod lamang ini kon ang mga kabilihanan sang paghanas ginhimo, kon sayuron, ginbutang sa sulod niya, ginhimo nga bahin sang iya panghunahuna, sang iya pinakasulod nga mga balatyagon, sa kon ano sia sa sulod. Mahanabo lamang ini kon ining mga kabilihanan wala lamang gintudlo sang iya mga ginikanan kundi ginbuhat man sang iya mga ginikanan.

Ginbaton niya ini subong dalanon sang kabuhi. Nangin personal nga talaksan niya ini nga isa ka bahin sang iya kaugalingon. Ang paglapas sini sa karon indi paglapas sa gintudlo sang iya mga ginikanan kundi sa iya mismo kaugalingon. Indi sia mangin matuod sa iya kaugalingon. Ginapanghiwala niya ang iya kaugalingon. (2 Timoteo 2:13) Yara ang daku nga pagkadihanda agod himuon ini sa iya kaugalingon. Gani, malayo nga ‘magtalikod sia sa sining dalanon’ nga ginpatudok sa iya. Gani tuguti ang inyo mga kabataan sa pagkuha sang maayo nga paggawi gikan sa inyo. Itudlo ang kalulo paagi sa pagpakita sing kalulo, ang mga batasan paagi sa pagbuhat sini, ang pagkamapinalanggaon paagi sa pagpalangga, ang pagkabunayag kag pagkamatinuuron paagi sa pagpakita sini.

Kahimusan ni Jehova

Ang pamilya isa ka kahimusan ni Jehova para sa tawo gikan sa ginsuguran. (Genesis 1:​26-28; 2:​18-24) Pagkatapos sang anum ka libo ka tuig sang tawhanon nga maragtas, ginakilala gihapon ini subong ang pinakamaayo para sa mga hamtong kag mga kabataan, subong ginapamatud-an sang libro nga Secrets of Strong Families sa sining mga pinamulong:

“Ayhan may butang sa sulod gid naton nga nagapahangop nga ang pamilya amo ang sadsaran sang sibilisasyon. Ayhan nakahibalo kita sing duna nga kon binagbinagon naton ang kinahanglanon nga butang sa kabuhi indi ang kuwarta, karera, kabantugan, matahom nga balay, lote, ukon materyal nga mga pagkabutang ang importante​—ini amo ang mga tawo sa aton kabuhi nga nagahigugma kag nagaulikid sa aton. Ang mga tawo sa aton kabuhi nga gintugyan sa aton kag nga sa ila makasalig kita sing supurta kag bulig amo gid ang importante. Wala na sing duog pa nga mas daku ang gugma, supurta, pag-ulikid, kag obligasyon nga ginahandum naton sang sa sulod sang pamilya.”

Busa, importante nga mangin mapisan kag magsab-ug sang maayo nga paghanas sa karon sa mga tuig sa pagdihon agod nga ang maani ninyo sa palaabuton, para sa inyo kag sa inyo mga kabataan, amo ang malipayon nga pagkabuhi sang pamilya.​—Ipaanggid ang Hulubaton 3:​1-7.

[Kahon sa pahina 10]

Mangin Diin Ako nga Ginikanan?

“Nakakuha ako sang duha ka pinakamataas nga marka,” singgit sang bata nga lalaki, ang iya tingog puno sang kalipay. Ang iya amay makahas nga namangkot, “Ngaa wala ka magkuha sing madamo pa?” “Nay, nahugasan ko na ang mga pinggan,” siling sang bata gikan sa ganhaan. Ang iya iloy matawhay nga nagsiling: “Ginpaguwa mo na bala ang basura?” “Gin-utdan ko ang hilamon,” siling sang mataas nga bata nga lalaki, “kag gintago ko ang lawn mower.” Ginpamangkot sia sang iya amay, nga nagapakido sang abaga, “Gin-utdan mo man bala ang tanom nga kudal?”

Ang mga kabataan sa tupad-balay daw malipayon kag kontento. Amo man didto ang natabo, kag amo sini ang natabo:

“Nakakuha ako sang duha ka pinakamataas nga marka,” singgit sang bata nga lalaki, ang iya tingog puno sang kalipay. Ang iya amay may pagpabugal nga nagsiling: “Aba maayo; nalipay ako nga maayo ang nahimo mo.” “Nay, nahugasan ko na ang mga pinggan,” singgit sang bata nga babayi gikan sa ganhaan. Ang iya iloy nagyuhum kag malum-ok nga nagsiling, “Labi ko ikaw nga ginahigugma kada adlaw.” “Gin-utdan ko ang hilamon,” siling sang mataas nga bata nga lalaki, “kag gintago ko ang lawn mower.” Ang iya amay malipayon nga nagsabat, “Ginapabugal ko ikaw.”

Ang mga kabataan nagakabagay sang diutay nga pagdayaw tungod sa ginahimo nila kada adlaw. Agod magkabuhi sila sing malipayon, nasandig ang daku sa imo.

[Mga piktyur sa pahina 7]

Ang amay nagabuylog sa iloy sa proseso sang paghiusa

[Piktyur sa pahina 8]

Samtang nagadugang ang imahinasyon, ang bata nga nagadalagan nga nahumlad ang mga butkon isa ka nagatimbuok nga eroplano, ang daku nga kahon nangin puluy-an para sa pagbalaybalay, ang silhig nga bukog nangin madasig nga kabayo, ang siya nangin pulungkuan sang tsuper sa isa ka inugpalumba nga salakyan