Yara sa Katalagman nga Kabataan

Isa ka bata nga lalaki, 12 anyos, 11 ka oras nga nagapaniphag sing mga bato sa India. Nagakita sia sing 85 ka cent (U.S.) kada adlaw.

Isa ka bata nga babayi, 10 anyos, nagabaligya sang iya lawas sa isa ka balay sang mga pampam sa Bangkok. Wala sia didto bangod luyag niya ini. Ginbaligya sia sang iya amay sa bili nga $400.

Isa ka bata pa nga soldado, 10 anyos, nagabulig sa pagbantay sang lambay sa dalan sa isa ka pungsod sang Aprika. May machine gun nga nagakabit sa iya abaga; nagayupyop sia sing marijuana sa pagpaligad sang tion.

INA nga mga kahimtangan kinaandan gid sa imol nga mga pungsod. Minilyon nga kabataan ang yara sa katalagman. Pito ka milyon ang nagahukmong sa mga kampo-dalangpan; 30 ka milyon ang nagadayandayan sa mga kalye nga wala sing balay; 80 ka milyon sa ulot sang edad nga 10 kag 14 anyos ang nagapangabudlay sa mga trabaho nga nagapakunol sang ila normal nga pagdaku; kapin sa 100 ka milyon ang mahimo mapatay sa sining dekada bangod sang kakulang sing kalan-on, matinlo nga tubig, kag pag-atipan sa lawas.

Binagbinaga ang pila lamang sang mga problema sang kabataan sa bilog nga globo.

Balatian

Mga 8,000 ka kabataan ang nagakapatay kada adlaw bangod wala sila mabakunahi batok sa mga balatian subong sang sulalob kag barukoy. Dugang pa nga 7,000 ang nagakapatay bangod indi makahibalo ang mga ginikanan kon paano bulngon ang nabuhin nga tubig sang lawas nga resulta sang lupot. Kada adlaw 7,000 pa ka kabataan ang nagakapatay bangod wala sila madapati sing mga antibiotic batok sa impeksion sa respiratoryo nga isa ka dolyar lamang ang bili.

Sa sulod sang mga tinuig may mga bulong kag mga terapiya nga sarang matigayon agod tapnaon ukon bulngon ang madamo sang balatian nga madugay na nagapaantos sa pamilya sang tawo. Apang wala ini makalab-ot sa minilyon nga nagakinahanglan sini. Subong resulta, sa sulod sang nagligad nga duha ka dekada, mga isa ka gatos ka milyon ka kabataan ang napatay bangod lamang sang lupot kag balatian sa respiratoryo. “Daw subong bala nga ang bulong sa kanser natukiban sang ulihi apang wala ini tanto ginagamit sa sulod sang 20 ka tuig,” panganduhoy sang UNICEF’s State of the World’s Children 1990.

Walay sapayan sang masubo nga kahimtangan, may pag-uswag nga nahimo. Halimbawa, ang UNICEF kag ang WHO (World Health Organization) mabaskog nga nagkampanya para sa imunisasyon. Sang 1991 gin-anunsio nga 80 porsiento sang kabataan sang kalibutan ang ginhatagan sing imunisasyon batok sa anum ka balatian nga sarang matapna sang bakuna​—sulalob, tetanos, dipterya, polio, anos, kag barukoy. Upod sa mga panikasog man sa pagkontrol sa lupot, nagresulta ini sa pagluwas sa pila ka milyon ka kabuhi sang mga bata kada tuig.

Apang sining karon nga tinuig isa pa ka balatian​—AIDS—​ang nagguwa nga nagapamahog kag mahimo nga magabaliskad sang tanan nga pag-uswag nga nahimo para sa kaluwasan sang kabataan sa Aprika sang nagligad nga dekada. Sa sulod sang dekada 1990, mahimo nga subong kadamo sa 2.7 ka milyon ka kabataan ang mapatay sa AIDS sa Aprika lamang. Sa tuig 2000, dugang pa nga tatlo ka milyon pa lima ka milyon ka kabataan sa Sentral kag Sidlangan nga Aprika ang mahimo nga mailo bangod ang ila mga ginikanan napatay sa AIDS.

Malnutrisyon

Kita tanan may kasakit sang buot nga pamilyar sa makaluluoy nga mga laragway sang ginagutman nga kabataan nga daw kalabera ang mga lawas, nagahabok ang mga tiyan, kag ang mga mata nagapalanghayas nga nagatulok sa wala. Ining makaluluoy nga kabataan isa lamang ka diutay nga bahin sang problema nga malnutrisyon. Sa kabug-usan sang imol nga kalibutan, mga 177 ka milyon ka kabataan​—1 sa 3—​ang nagatulog nga gutom. Kag nagadugang ang ila kadamuon.

Ang dalayon nga malnutrisyon nagapugong sa kabataan nga malab-ot ang ila bug-os nga pagtubo sa hunahuna kag lawas. Ang kalabanan sang kulang sing sustansia nga kabataan masakiton, maluya, nagapalanghayas ang mga mata, kag makaluluoy. Indi sila palahampang kag mas mahinay makatuon sang sa kabataan nga bastante sa kalan-on. Mas madali man sila maimpeksion, isa ka daku nga kabangdanan sang mga ikatlo nga bahin sang 14 milyones ka kabataan nga nagakapatay sa imol nga mga pungsod kada tuig.

Subong nga ang modernong siensia nakapatubas sing mga bulong sa pag-away sa balatian, natukiban man sini ang pagpatubas kag pagdul-ong sing bugana nga kalan-on para sa tanan sa duta. Apang wala sing madali nga remedyo ang malnutrisyon. Indi ini madula sang ginapadala nga mga kalan-on kag bitamina nga mga pildora. Ang kabangdanan sini yara sa nagaunay nga kaimulon, lapnag nga pagkawalay hinalung-ong, mahigko nga tubig, mahigko nga mga kahimtangan, kag kakulang sing mataliuma nga duta sa imol nga mga duog.

Mga Problema sa Palibot

Samtang nagadaku ang katalagman tuhoy sa palibot sang globo, ang kabataan amo ang labaw nga matam-an sini. Binagbinaga ang polusyon sa hangin. Kubos sa edad nga tatlo ka tuig ang isa ka bata nga nagapahuway nagahaklo sing doble nga kadamuon sang hangin, kag upod sa sini doble nga kadamuon sang polusyon, subong man sang isa ka adulto nga nagapahuway. Kag sanglit wala pa magtubo sing bug-os ang mga batobato, atay, kag enzyme system sang kabataan, indi nila masala ang mga higko sing subong kaayo sa pagsala sang mga adulto.

Sa amo, kapin nga halit ang ginatigayon sang kabataan sang sa mga adulto gikan sa tingga sa gasolina kag gikan sa mga gas subong sang carbon monoxide, nitric oxide, kag sulfur dioxide. Ining pagkadali maapektuhan amo ang direkta nga kabangdanan sang pagkapatay kada tuig sang kapin sa 4.2 ka milyon ka kabataan nga kubos sa lima ka tuig ang edad bangod sang mga impeksion sa respiratoryo sa imol nga mga pungsod. Madamo sang mga nakalampuwas ang nagadaku nga dala gihapon ang mga balatian sa respiratoryo nga nagapaantos sa ila tubtob sa nabilin sang ila kabuhi.

Sanglit nagadaku pa ang ila lawas, ang kabataan mas madali man mahalitan sang indi nagakaigo nga kalan-on sang sa mga adulto. Sa lainlain nga pungsod, ang kabataan amo ang makaluluoy gid samtang ang mga kagulangan nagadiutay, ang mga desyerto nagalapad, kag ang natam-an-tanum nga mga duta nagaab-ab, nagakunol, kag nagadiutay ang patubas. Sa Aprika lamang mga 39 ka milyon ka kabataan ang nag-arikutoy bangod sang mapigaw nga kalan-on.

Dugang sa problema amo ang daku nga kakulang sing matinlo nga tubig. Sa kabug-usan sang nagauswag nga kalibutan, katunga lamang sang kabataan ang makainum sing matinlo nga tubig, kag diutay pa sa sini ang may matinlo nga pasilidad sa paghaboy sang higko.

Inaway

Sang una, ang kalabanan nga biktima sang inaway amo ang mga soldado. Indi na karon. Kutob sang ikaduha nga inaway kalibutanon, ang 80 porsiento sang 20 ka milyon nga napatay kag 60 ka milyon nga napilasan sa nanuhaytuhay nga mga inaway mga sibilyan​—kalabanan mga babayi kag kabataan. Sang isa ka tion sang katuigan 1980, 25 ka kabataan sa Aprika ang nagakapatay kada oras bangod sina nga mga inaway! Indi maisip nga kadamuon sang kabataan ang ginpatay, napilasan, ginbiyaan, nailo, ukon gindala nga bihag.

Ang minilyon sang kabataan nga nagadaku karon sa mga kampo dalangpan masami ginadingutan sang ila identidad kag nasyonalidad subong man sing nagakaigo nga kalan-on, pag-atipan sa lawas, kag edukasyon. Madamo ang nadulaan sing paglaum nga makatigayon sing mga kalantip nga kinahanglanon agod makatrabaho sa katilingban.

Apang indi lamang biktima sang mga inaway ang kabataan; mangangaway man sila sa tion sang inaway. Sang nagligad nga tinuig 200,000 ka pamatan-on kubos sa 15 anyos ang edad ang ginrekrut, gin-armasan, kag ginhanas sa pagpatay. Lakip sa ila amo ang mga pamatan-on nga nadulaan sing kabuhi ukon mga butkon kag tiil kay gintuman nila ang mando nga maghimo sing alagyan sa mga latagon nga nalubngan sing mga bomba.

Paghingalit sa Kabataan

Sa kabug-usan sang imol nga kalibutan, bangod sang kaimulon ginabaligya sang mga ginikanan ang ila kabataan sa diutay nga bili agod malikawan ang gutom ukon agod mabayaran ang ila mga utang. Ano ang nagakatabo sa sining mga pamatan-on? Ang iban napilitan nga mangin pampam ukon ulipon sa mahigko nga mga ulubrahan nga manubo ang sweldo. Ang iban ginabaligya liwat sing tubtob sa $10,000 sang mga ahente ukon sang manug-adoptar nga mga ahensia nga may base sa Nakatundan.

Ginapakita sang report nga ang pagpamampam sang kabataan nagadugang kag nagadalahig sa mas bata pa nga kabataan, mga lalaki kag mga babayi. Sa Brazil lamang, ginabanta nga 500,000 ang tin-edyer nga mga pampam. Ang pornograpiya sang mga bata nagauswag man kag ginasakdag sang madali matigayon nga video nga kasangkapan.

Mga Butang nga Ulunahon

Mabudlay hangpon ang kasakit kag kalisang nga ginabatyag bangod sining mga estadistika. Sing makaluluoy, indi naton mahangpan ang pag-antos sang minilyon ukon sang linibo. Apang, madamo sa aton ang nakahibalo kon daw ano ka lain tan-awon ang pag-antos ukon kamatayon sang isa lamang ka bata​—isa ka tawo nga may iya kaugalingon nga personalidad, isa ka kalag nga hamili sa Dios, isa ka indibiduwal nga subong ni bisan sin-o may kinamatarong man nga mabuhi.

Sa walay paghinguyang sing daku nga tion sa pagbinagbinag sang indi makalilipay nga pamangkot sa kon ngaa amo sini karon ang kahimtangan sang kabataan, ang mga delegado sang World Summit for Children naghambal sing masinaligon nahanungod sa palaabuton kag nanumpa nga indi na pagpabay-an ang kahimtangan. Ang ila “Plano sa Paghikot” namat-od, lakip sa iban nga mga butang, nga lambuton ang masunod nga mga tulumuron sa tuig 2000:

◻ Buhinan sing un-tersia ang kamatay sa kabataan nga kubos sa lima ka tuig ang edad nga natabo sang tuig 1990.

◻ Buhinan tubtob sa katunga sang kataason sang 1990 ang daku kag haganhagan nga malnutrisyon sa tunga sang kubos sa lima ka tuig ang edad nga kabataan.

◻ Mag-aman bisan diin sing matinlo nga tubig nga mainum kag sing matinlo nga paagi sa paghaboy sang higko.

◻ Amligan ang kabataan sa mabudlay nga mga kahimtangan, labi na sa mga duog nga may inaway.

Ang dugang nga bili sang programa agod malab-ot ang mga tulumuron nga mahimo magpugong sang kamatayon sang 50 ka milyon ka kabataan sa katuigan 1990 ginbanta nga $2.5 ka bilyon kada tuig.

Indi ina daku nga kuwarta kon bug-os nga globo ang hambalan. Sa isa ka tuig ang mga kompanya sang Amerika nagagasto sing $2.5 ka bilyon para sa pasayod sang sigarilyo. Sa isa ka adlaw ang kalibutan nagagasto sing $2.5 ka bilyon sa militar.

Sa karon, ang gasto sang militar​—nga suno sa kubos nga pagbanta sang Nasyones Unidas kapin sa $1 ka trilyon kada tuig—​labaw sa tingob nga sweldo sang katunga sang pinakaimol sa katawhan. Bisan ang 5 porsiento lamang nga kuhaon sa sini mangin bastante na agod mapadasig ang pag-uswag padulong sa paglambot sa mga tulumuron sang komperensia. Halimbawa, ang bili sang isa lamang ka F/A-18 fighter jet (kapin sa $30 milyones) katumbas sa bili sang bastante nga bakuna sa pag-amlig sa 400 ka milyon ka kabataan batok sa nagapatay nga mga balatian.

Ang mga pungsod may ikasarang sa paglambot sang ambisyuso nga mga tulumuron nga ginpahamtang sa komperensia. May ihibalo sila, teknolohiya, kag kuwarta. Ang pamangkot amo gihapon, Himuon bala nila?

[Kahon/Piktyur sa pahina 6]

Pag-away sa Malnutrisyon

Anum ka Punto nga Dapat Mahibaluan sang mga Ginikanan

1. Ang gatas sang iloy lamang ang pinakamaayo nga kalan-on sa una nga apat pa anum ka bulan sang kabuhi sang isa ka bata. Nagaaman ini sing kompleto nga nutrisyon kag nagaamlig sa bata batok sa kinaandan nga mga impeksion.

2. Sa edad nga apat pa anum ka bulan, ang bata nagakinahanglan sing iban pa nga kalan-on. Ang maaga nga pagpakaon sing matig-a nga kalan-on mahimo magresulta sa impeksion; ang atrasado nga pagpakaon sini nagadul-ong sa malnutrisyon.

3. Ang bata nga kubos sa tatlo ka tuig ang edad dapat pakan-on sing doble sa kasunson sang pagkaon sang isa ka adulto, nga indi tanto kadamo ang bugana sa enerhiya nga kalan-on.

4. Ang kalan-on kag ilimnon indi dapat idingot kon ang bata nagamasakit ukon ginalupot.

5. Ang bata nga bag-o mag-ayo sa masakit nagakinahanglan sing ekstra nga pagkaon kada adlaw sa sulod sang isa ka semana agod makahingabot sa pagdaku nga nadula.

6. Sa dimagkubos duha ka tuig sa ulot sang pagkabun-ag ang kinahanglanon sang iloy kag bata agod magpagros gikan sa masustansia nga kalan-on.

[Credit Lines]

Ginkuhaan: United Nations Children Fund

UNICEF/3893/89/ Maggie Murray-Lee

[Piktyur sa pahina 5]

Katunga lamang sang kabataan sang imol nga kalibutan ang makainum sing matinlo nga tubig

[Credit Line]

UNICEF/C/91 Roger Lemoyne

[Piktyur sa pahina 7]

Ang tagsa ka bata, upod ang iya tumalagsahon nga personalidad, hamili sa Dios kag subong ni bisan sin-o may kinamatarong man nga mabuhi

[Credit Line]

Retrato: Cristina Sole/Godo-Foto