Ang Matahom nga mga Orkidyas!

“IPINTA ang kawayan kon akig ka; ang orkidyas kon malipayon ka.” Ining Inintsik nga hulubaton nagapahanumdom sang duha ka libo ka tuig nga paghigugmaanay sang orkidyas kag sang mga hardinero kag mga pintor sa Sidlangan nga naghupot sa orkidyas nga buhi paagi sa pagpinta nila sini.

Sing maathag, ang orkidyas mga bulak nga nagapukaw sang mabaskog nga mga balatyagon. Apang ang ila pinasahi nga katahom karon lamang gin-apresyar sa Katundan. Sa katunayan, aksidente lamang ang pagkultibar sa sini.

Sang temprano sang katuigan 1800, si William Cattley, importer sang tropiko nga mga tanum, nakatalupangod sang tulutipulon nga mga sanga nga gingamit subong inugputos. Bangod luyag niya mahibal-an kon ano ini gintanum niya ini sa iya greenhouse. Sang ulihi sina nga tuig ginpadyaan sia sing matahom nga duag-violeta nga bulak. Maabtik nga nakita sang iban nga mga manugtanum sa Europa ang komersial nga mga posibilidad sinang matahom nga mga bulak.

Wala magdugay ginsugdan ang maukod nga pagpangita sa sining tropiko nga mga bahandi. Ang mga kagulangan ginlagulad sa pagpangita sing talagsahon nga mga orkidyas, madamo sini napatay sa malawig nga paglakbay sa dagat pa Europa. Yadtong nabuhi ginbaligya sing mahal. Ginbayad ang kantidad nga 1,150 guineas (mga $100,000 sa karon nga bili) sa isa ka subasta sa London sang 1906 para sa isa ka sahi lamang. Nagnubo sing daku ang bili sang nag-abot ang mestiso nga sahi sang orkidyas nga ginasagod sa artipisiyal nga paagi. Apang bisan sa karon ang isa ka kolektor magabayad sing mga $25,000 para sa bag-o nga mestiso nga sahi.

Ano ang nagahimo sa orkidyas nga pinasahi katama? Ayhan bangod sang ila walay katapusan nga pagkananuhaytuhay sing dagway kag duag. Ukon bangod bala sang ila tumalagsahon nga katahom? Ukon sang dikinaandan nga pangganyat nga mabudlay ilaragway? Ano man ang rason, tuman sa ila ka kusog sa pagsakdag sa nagauswag nga internasyonal nga negosyo sa orkidyas.

Masami ginapili sang mga hardinero ang mas matahom nga mga espesyi halin sa tropiko, apang ang kalabanan nga orkidyas kubos nga mga bulak nga nagaligad nga wala matalupangdi. Ang iban tuman ka diutay nga ang bulak may kadakuon lamang nga 2 milimetros pabalabag.

Ang ilahas nga mga orkidyas makita sa mga desyerto, sa mga sapa-sapa, kag sa putukputukan sang kabukiran, halin sa mahamugon nga kagulangan sa tropiko pakadto sa kigang nga desyerto sang Arctic. Madamo ang nagatubo sa mga kahoy, samtang ang iban nagatubo sa cactus ukon sa gamot sang bakhaw. Apang ang orkidyas indi parasito; kinahanglan lamang nila ang kahoy para supurta agod ang ila nagakabit nga gamot makasalupsop sang kaalimasa sang palibot.

Luwas sa ila pagkananuhaytuhay, ang orkidyas kilala man bangod sang ila pinasahi nga metodo sang pagpadamo. Ang isa ka kapsula nga binhi sang orkidyas​—isa ka makatilingala nga pagputos—​mahimo mag-unod sing mga duha ka milyon ka magagmay nga binhi, nga ginapalid sa malayo sang hangin. Indi kaangay sang kalabanan nga mga binhi, wala sila sing nasulod nga suplay sang pagkaon, kag agod magtubo sing madinalag-on nagasalig sila sa pagpangita sa ubung nga nagasangkap sa ila sang kinahanglanon nga mga pagkaon.

Agod makapaminhi, ang bulak dapat anay ipolinisar, sa masami paagi sa isa ka insekto. Ano ang nagaganyat sa insekto pakadto sa bulak? Ang mga orkidyas wala sing polen nga mahatag subong pagkaon sa bisita, ni ang tanan nga espesyi may nektar. Ang paborito nga inugganyat? Katahom, kahumot, kag pagpakunokuno.

Naganyat sa Katahom

Ang mga hortikulturista nangabudlay sing siniglo na agod makapatubas sing mestiso nga mga sahi gikan sa matahom nga mga espesyi nga makita sa talon. May kapin sa 75,000 na karon ka rehistrado nga mga bariedad.

Ang katahom mapuslanon sa ilahas nga orkidyas. Ang matahom nga bulak nagaganyat sa mga manugpolinisar. Ang daku nga sipad sa tunga, ukon labellum​—sa masami amo ang pinakamaduagon—​nagapangalagad subong makagalanyat nga hululuman nga plataporma para sa may pakpak nga insekto.

Ang masilaw nga mga bulak nagaganyat sa buyog, sugba-sugba, alibangbang, kag hummingbird, kag ang palareho nga linya sa madamong sipad sang orkidyas nagapangalagad subong mga karatula sa dalan nga nagatudlo sa bisita sang dalan pakadto sa pagkaon, ang nektar, sa iban nga mga espesyi. Apang ang katahom indi lamang amo ang tanan sa kalibutan sang insekto.

Dimapangindian nga Kahumot

Ang mga insekto nga ang kabilugan nga panan-aw indi tuman katin-aw mahimo nga indi makadipara sa katahom. Apang ang makagalanyat nga kahumot indi mapangindian. Ang kahumot nagaanggid sa kahumot sang babayi nga insekto. Ginasiling nga ang iban nga orkidyas may kahumot kaangay sang babayi nga sugba-sugba sang sa sugba-sugba mismo!

Ang kahumot indi pirme makagalanyat. Ang iban nga orkidyas may baho sang isa ka nadunot nga butang. Apang, ini nga baho epektibo man. Isa ini ka baho nga indi mapaligad sang wala sing ginapili nga insekto. Kag kon indi bastante ang baho lamang, ang epektibo nga pagpakunokuno mahimo magamit agod mapauswag ang paglimbong paagi sa baho.

Tuso nga Pag-ilog

Kon ang Oncidium nga sahi sang orkidyas ginahuyop sing mahinay sang hangin, kaangay sila sang kaaway nga insekto tan-awon sa bagay nga ang akig nga buyog nagasurip sa orkidyas agod tabugon ang iya “kaaway.” Sa paghimo sini, dihungod nga nagakuha sia sing madamudamo nga polen gikan sa orkidyas.

Sa pihak nga bahin, ang mga buyog sa Ophrys nga sahi sang orkidyas kaangay sang abyan tan-awon sa baylo nga kaaway. Kaangay sang buyog ang ila baho kag kaangay sang buyog sila tan-awon. Ang lalaki nga buyog nagaduaw sa bulak, nagadumdom nga kaupod niya ini, kag sa tion nga matukiban sang makaluluoy nga manugpangaluyag ang limbong, ang pollinia (ang magagmay nga guban sang polen) nagapilit sa iya lawas. Ang masunod nga orkidyas nga makalimbong sa iya (ang buyog sarang malimbungan sing makaduha) nagakaigo nian nga mapolinisar.

Kadayawan sa Manunuga

Inang tumalagsahon nga pagkananuhaytuhay kag masibod nga mga mekanismo buhi nga pamatuod sa kaalam sang Manunuga. Sa pagkamatuod, indi mahimo nga ining mga katingalahan natabuan lamang ukon kinahanglanon lang.

Si Jesucristo naghatag sang isa pa ka leksion nga matun-an gikan sa sinang matahom nga bulak: “Dumduma ang mga bulak nga nagatubo sa latagon,” siling niya. “Nagasiling ako sa inyo nga bisan pa si Solomon sa bug-os niyang himaya wala mapanapti sang isa sini sa ila. Karon kon ginapapanaptan sang Dios ang mga bulak sa talon . . . , indi bala nga magaatipan sia sing labi pa sa inyo?​—Mateo 6:​28-30, New Jerusalem Bible.

Mapaabot man naton ang tion nga ang tawo magaatipan sa hamili nga orkidyas sang aton planeta. Linibo ka tropiko nga espesyi ang nagahulat pa nga matukiban, kag sin-o ang nakahibalo kon anong mga sekreto kag mga sorpresa ang yara sa ila! Apang ano man ang ila duag ukon dagway, walay duhaduha nga mapasangkad pa nila ang aton apresasyon sa katahom kag pagkananuhaytuhay sang pagpanuga.​—Ipaanggid ang Isaias 35:​1, 2.

[Mga piktyur sa pahina 10-12]

1. Cattleya (mestiso)

2. Cattleya (mestiso)

3. Vanda (mestiso)

4. Phalaenopsis (mestiso)

5. Cattleya (mestiso)

6. Phalaenopsis (mestiso)

7. Vanda (mestiso)

8. Phalaenopsis

9. Phalaenopsis (mestiso)

10. Cattleya auriantica

[Credit Line]

Retrato 1, 2, 4-6, 8-10: Sa maayong kabubut-on sang Jardinería Juan Bourguignon, Madrid, Espanya