Pagbantay sa Kalibutan

Kamatay Bangod sa Alkohol sa Hapon

Ang mga kaso sang grabe nga paghilo sang alkohol hinali nga nagdugang sa Hapon sining karon lang, report sang The Daily Yomiuri. Ang isa ka kabangdanan amo: ang pagbalik liwat sang ikkinomi, ukon chugalugging​—kon sayuron, pagturos sing alkoholiko nga ilimnon. Masami ini nagakatabo kon ang isa ka tag-inom ginaipit ukon ginapilit sang kadam-an nga nagatan-aw kag ginaduso sia kag ginapapagsik sa pag-inom. Daw nadula na ini nga uso, apang nagbalik ini liwat sang nagligad nga tuig. Ginpaanggid ni Miyako Omoto, kabulig nga propesor sa eskwelahan sang medisina sa Toho University, ang pagpilit sa isa sa pagturos sing alkoholiko nga ilimnon sa panikasog sa pagpatay. Sia nagsiling: “Ang ikkinomi makatalagam bangod ang isa ka tawo nagainom sing alkohol nga labaw sa masarangan sang iya lawas antes ini maghatag sing paandam.” Ang Fire Departmnent sang Tokyo nagsiling nga 9,122 ka tawo ang naospital bangod sang sobra nga paghilo sang alkohol sang 1991​—8-porsiento nga pagdugang sang sa nagligad nga tuig. Anom sa ila ang napatay.

Dimapailubon nga mga Kaingod

Sin-o ang indi mo luyag nga mangin kaingod? Ginpamangkot ina sang European Value Systems Study Group sa 20,000 ka tawo sa 14 ka pungsod sa panikasog nga mahibaluan ang kinaandan nga mga kahadlok kag mga opinyon nga dinagakaigo. “Ang pinakamapailubon nga pungsod sa karon amo ang Denmark,” siling sang The European, samtang ang Portugal amo kuno ang kubos ka mapailubon. Nahanungod sa mga kaingod nga may AIDS, ang mga tawo sa Katolikong mga pungsod subong sang Italya, Espanya, kag Ireland nagpakita sing labi nga pagpamatok samtang ang mga taga-Belgium nagpakita sing labi nga pagpailob sa rasa kag relihion. Ang Aleman indi luyag nga mangin kaingod ang mga extremist sa politika. Ang mga lalaki kag mga babayi nagpakita sing diutay nga kinatuhayan kon tuhoy sa pagkadimapailubon. Apang isa ka rason ang daw ginaangot sa pagkadimapailubon sa tanan nga pungsod​—ang edad. Ang gulang-gulang nga mga tawo sa kabilugan mas mapili sa kon sin-o ang luyag nila nga mangin mga kaingod.

Kadamuon sang mga Tigre Nagadiutay

Nagadiutay ang isa sang nagapanguna nga reserba sang kinaugali sa India sang talagsahon nga Bengal nga mga tigre, report sang News Scientist nga magasin. Ang ulihi nga sensus sa reserba sa Ranthambhor nagapakita sing 15 lamang ka tigre​—nagnubo halin sa 44 sang nagligad nga tatlo ka tuig lamang. Indi makakilibot nga ang problema amo ang dilegal nga pagpangayam. Apang indi lamang ang matahom nga mga panit ang luyag sang mga mangangayam karon nga inadlaw. Ang mga tul-an sang tigre ginagamit sa paghimo sing “tul-an sang tigre nga alak,” nga popular subong toniko sa iban nga mga pungsod sa Asia. Masami nga ginapatay sang mga mangangayam ang mga tigre paagi sa may hilo nga paon, kon kaisa nagapatay sang mga totoy kaupod sang iloy nga mga tigre. Makahalam-ot nga ang reserba sa Ranthambhor amo anay ang duog sang Proyekto Tigre​—isa ka panikasog sa pag-atipan nga gindesinyo sa pagluwas sa Bengal nga mga tigre gikan sa pagkadula. Sa kabilugan, ginabulubanta nga may yara na lamang 6,000 tubtob 9,000 sining matahom nga mga sapat ang nabilin sa kalibutan.

Pagpanigarilyo kag Nabali nga mga Tul-an

“Nag-abot na ang adlaw nga bisan ang mga ortopedista magasugo sa ila mga pasyente nga mag-untat sa pagpanigarilyo,” report sang pamantalaan sa Brazil nga Folha de S. Paulo. Ginapakita sang isa ka pagtuon sa 29 ka tawo nga may bali nga mga tul-an nga ang nikotina halin sa aso sang tabako nagapatig-a sang kaugatan sang mga palasigarilyo. Sa kabaliskaran, ang mga wala nagapanigarilyo kag yadtong nagapanigarilyo sing kubos sa duha pa lang ka tuig may kaugatan nga mas maayo magkupos kag maghabok, nga nagabulig sa madasig nga pag-ayo sang mga bali. Sa kinaandan, ang bali sang mga wala nagapanigarilyo nag-ayo sing 28 porsiento nga mas madasig sang sa madugay na nga mga nagasigarilyo. Subong man, ang paghaklo sang carbon monoxide kon nagapanigarilyo nagabuhin sang pag-ilig sang oksiheno, amo kon ngaa ang nabali nga tul-an nagabaton sing diutay nga nutrisyon.

Chagas’ Disease Nagalapnag

Ang World Health Organization nagareport nga mga 18 milyones ka tawo sa Latin Amerika ang nalatnan sang parasito nga nagatuga sing Chagas’ disease, nga makadul-ong sa mas serioso nga balatian sa tagipusuon kag bisan sa kamatayon. Kabug-usan nga 90 milyones ka tawo​—25 porsiento sang populasyon—​sa 17 ka pungsod sa Latin Amerika ang may katalagman nga malatnan sang balatian, suno sa pamantalaan sa Bolivia nga El Diario. Ang sapat-sapat nga ginatawag sa kinaandan nga kissing bug masunson nga nagapaliton sang balatian. Ginarekomendar sang Notícias Bolivianas ang paghugas sa tanan nga dingding, pagbutang sang tanan nga kasapatan sa mga balaybalay sa guwa sa baylo nga sa sulod sang balay, kag pagpaninlo sing maayo agod madula sa balay ang nagadala sing balatian nga mga sapat-sapat. Tuhoy sa pagtayhon sing dugo, ini man nga balasahon nagasiling nga 47.6 porsiento sini ang nagadala sing katalagman nga maliton ang Chagas’ disease. Ini nagahinakop: “Ang paglihi sa dugo ginarekomendar nahisanto sa sugo sang Biblia.”

Nabutang sa Katalagman nga mga Pispis

Sa 273 ka espesyi sang mga pispis nga ginapadamo sa Alemanya, 166 ang nabutang sa katalagman, siling sang German Conservation Society. Ginasiling nga ang mga rason amo nga ang matigayon nga duta amat-amat nga ginasaklam sang mga dalan, industriya, masangkad nga pagpanguma, kag turismo. Ang pamantalaan nga Frankfurter Allgemeine Zeitung nagareport nga bisan pa madamong linaw, suba, kag sapa sa Alemanya ang gindeklarar nga protektado nga mga lugar, indi ina bastante sa pagbulig sa mga espesyi subong sang black tern, little bittern, kag puti sing ikog nga agila sa dagat. Ang pag-amlig sa mga lugar nga buluaran diutay lamang sing mahimo kon ang mga lugar nga ginadangpan sang mga pispis kon tigtulugnaw, subong sang yara sa Aprika, indi man pagprotektahan. Busa, ang pamantalaan nagasiling: “Sa madamo nga hitabo, ang pag-amlig may resulta lamang kon may internasyonal nga kooperasyon.”

Mga Benepisyo sang Masahe sa Lapsag

“Ang duna nga ihibalo kag personal nga eksperiensia nagasugid sa aton nga ang tawo-sa-tawo nga pagtandog maayo,” komento sang Stress & Health Report. Ini nga prinsipio gin-aplikar sa pag-atipan sa isa ka grupo sang premature nga mga lapsag, kag ang pamantalaan, nga ginbalhag sang Enloe Hospital sa California, nagapatuhoy sa isa ka sientipiko nga pagtuon sa 40 ka amo sina nga lapsag. Beinte sa ila ang ginhatagan sing tatlo ka mapinalanggaon, 15-minutos nga masahe kada adlaw. Ang beinte pa ka premature nga lapsag nagbaton sing kinaandan nga pag-atipan. Mas maayo ang 20 nga ginmasahe sangsa 20 pa sa lainlain nga mga bahin. Ang ila adlaw-adlaw nga pagbug-at nagpromedyo sing mas mataas nga 47 porsiento, ang ila puntos sa mga talaksan sang panimuot mas mataas, kag daw mas aktibo sila kag alisto. Ang Stress & Health Report nagahinakop: “Ang maayo sa magagmay pa katama nga lapsag mahimo nga maayo para sa aton tanan.”

Nagakapuot nga Linaw

Ang matahom nga Lake Victoria sa Aprika, ang ikaduha sang pinakadaku nga tab-ang sing tubig nga linaw sa kalibutan, nagaatubang sing makahaladlok nga kamatayon paagi sa pagkapuot, suno sa pagpati sang pila ka sientipiko. Ang lumot daw nagamuad sa idalom sang linaw kag nagaubos sang oksiheno sang tubig. Ang kabangdanan? Sa isa ka pulong, amo ang tawo, paagi sa pagkalbo sa kagulangan, pagpanguma, kag sobra nga populasyon. Ang dagaya nga sustansia gikan sa naanod nga duta, higko sa imburnal, kag aso sang kahoy amo ang nagapakaon sa lumot. Subong man, ang mga opisyales sa pangisda namat-od sang nagligad nga 30 ka tuig nga pauswagon ang negosyo sa pangisda paagi sa pagpakilala sa Nile perch (isa ka sahi sang isda). Ining mga bag-uhan nagdamo, kag ang pangisda nagtin-ad subong sang ginplano. Apang, ang Nile perch nagakaon sang magagmay nga isda nga madugay na nga nagahupot sang pagkatimbang paagi sa pagkaon sa lumot. Kapin sa katunga sang espesyi sina nga isda ang nadula. Karon, bangod sang sobra nga pagpangisda kag pagdiutay sang oksiheno, ang perch mahimo man nga nabutang sa katalagman. Mga 30 milyones ka tawo ang nagasalig sa negosyo sa pangisda sa Lake Victoria.

Ehersisyo sa Utok

“Maayo nga mga Utok.” Amo sina ang ngalan sang kampanya sa Finland nga nagapadaku sang paggamit sa utok. Simple ang sadsaran: Kon labi naton nga ginagamit ang aton utok​—paagi sa paghunahuna, pagdesinyo, pagtuon sing bag-ong mga butang—​labi ini nga nagapanghikot sing maayo. “Sa utok walay katapusan nga mahimo naton malubad ang mga problema, apang sa masubo ikapulo nga bahin lamang sang ikasarang sang utok sa promedyo ang ginagamit sang tawo,” pagpadaku ni Juhani Juntunen, isa ka mananalawsaw sa utok kag administrador sa ospital nga nagapangalagad subong manedyer sa proyekto sang kampanya. “Pauswaga ang inyo mga utok, tun-i ang bag-ong mga butang, kag mas madamo nga ikasarang ang magamit ninyo,” laygay niya. Naugot sia nga tuman kadamo ang nagaidolo sa pamatan-on kag nagapakadiutay sa ikasarang sa utok sang gulang-gulang nga mga tawo, kay nagapati sia nga ang gulang-gulang nga mga utok nagapangabudlay sing maayo pa sangsa mga batan-on sa pila ka bahin. “Indi lamang natabuan nga ang mataas nga mga posisyon ginauyatan sang mga gulang-gulang,” komento ni Juntunen. “Ang utok mahimo nga isa ka nagaluya nga instrumento, apang ginagamit ini sang mga tigulang sing mas malantipon sangsa pamatan-on.”

Nagadiutay nga Pagkananuhaytuhay

Suno sa magasin sa Brazil nga Superinteressante, lainlain nga mga sahi sang melon sa Espanya kag mga bariedad sang sibuyas sa Sentral nga Asia ang nagakadula, kag sa Brazil may mga espesyi sang tubo kag mais nga nadula na. “Sala ini sang industriya kag mga konsumidor, nga pirme nagapili sing palareho nga mga produkto,” pagbalikwat sa ginsiling ni Edouard Saouma, direktor heneral sang Food and Agriculture Organization sang NU. Ang magasin nagadugang: “Sanglit ginapanikasugan sang mga mangunguma nga paayawan ang bumalakal, ang pag-usmod sang mga espesyi labi nga nagalala kada adlaw.” Bangod sina nga talaksan, mahimo mawasi sang katawhan ang 40,000 ka sahi sang utan sa ulihi nga mga dekada, paandam ni Saouma. Nagakahangawa ang mga sientipiko nga kon wala ang pagkananuhaytuhay sa biolohiya, basi ang mga alanihon mas madali nga maapektuhan sang mga salot.

Labing Makamamatay Makagiyan nga Elemento

Ang mga sigarilyo indi lamang isa sang labing makagiyan nga mga droga sang pag-abuso kundi “tubtob sa karon amo ang labing makamamatay,” siling sang anay direktor sang Institute for the Study of Smoking Behavior and Policy, nga si Thomas C. Schelling. Mabudlay mag-untat, siling niya sa Enero 24, 1992 nga guwa sang Science nga magasin. Ang kadamuon sang kadalag-an sang pag-untat sa duha ka tuig ukon kapin pa 1 sa kada 5 ka pagtinguha. Ngaa kabudlay gid mag-untat? Ginlista ni Schelling ining mga rason: Ang mga sigarilyo barato, madali matigayon, madali dalhon kag madali taguon; wala sini ginahalitan ang bisan ano nga ikasarang sang lawas; kag ang pagpanigarilyo wala nagakinahanglan sing kasangkapan. “Ang halit mahinay mag-abot,” siling niya. “Ang mga tawo nga nagaantos sa kanser kag balatian sa baga kag tagipusuon bangod sang pagpanigarilyo kinaandan nga naghimo sini sa sulod sang katluan ka tuig ukon kapin pa antes magguwa ang mga sintoma.” Bisan pa ang nikotina amo ang labing makagiyan nga elemento sa sigarilyo, ginasuspetsahan man ni Schelling nga ang sabor sang aso sang sigarilayo kag ang kontrol sa panimuot nga ginapatubas sini mahimo nga nagadugang sa pagkagiyan. Ngaa tuman ka kinaandan ang pagbalik liwat sa pagpanigarilyo? “Kalabanan sang mga nagapanigarilyo malaka lang nga kapin sa lima ka minutos ang kalayuon gikan sa pinakamalapit nga sigarilyo, kag malip-ot lamang nga pagkadula sing pagpugong ang kinahanglan agod himuon ang sugyot sa pagpanigarilyo,” siling niya.