Ang Guinea nga Ulod—Hingapusan nga mga Adlaw Sini
Sang koresponsal sang Magmata! sa Nigeria
ANG adlaw mainit, subong sang kada adlaw. Ginhigot ni Chinyere ang iya bata sa iya likod, ginhakwat ang duha ka ginpamala nga kalubay, kag nagbuylog sa iban pa nga mga taga-minuro sa yab-ukon nga dalan. Nag-agi sila sa ginlayong sang adlaw nga uma padulong sa diutay nga linaw, ang lamang nga kuluhaan sing tubig sa sadto nga duog. Didto sa linaw mahalungon sia nga nanaug sa madanlog nga pangpang kag nag-ubog tubtob sa tuhod agod magsag-ub sing tubig.
Nakita niya ang mga buaya nga nagapahuway sa laya nga mga hilamon sa higad sang pangpang kag nagahukmong sa ubos sang linaw, apang wala sia nahadlok sa ila. Subong sang ginasiling sang isa ka lalaki sa higad sang linaw: “Wala namon sila ginagamo, kag wala nila kami ginagamo.”
Sa pagkamatuod indi ina masiling tuhoy sa iban nga sapat nga nagaistar sa linaw. Indi sila makita ni Chinyere; tuman sa ila ka gamay. Yara sila sa tubig nga nagailig sa iya mga suludlan sing tubig.
Ang Makatalagam nga Guinea nga Ulod
Nagpauli si Chinyere sa iya balay nga human sa dingding nga lunang kag atop nga kugon kag ginbubo niya ang tubig sa banga. Sa tapos magtin-aw ang tubig, nag-inom sia. Pagligad sang isa ka tuig may natalupangdan sia sa ubos sang iya batiis nga daw diutay nga barikos kon tulukon kag hikapon. Apang indi ini ugat. Ang isa ka gamay kaayo nga sapat nga yara sa tubig nga gin-inum niya nagtubo kag nangin isa ka guinea nga ulod nga niwangon kag 80 sentimetros ang kalabaon.
Wala madugay ang ulod nagporma sing masakit nga lap-ok sa iya panit. Nian, nagbuswang ang lap-ok, kag ang kolor-krema nga ulod nagsugod sa pagguwa, sing mga pila ka sentimetros kada adlaw. Duha tubtob apat ka semana—ayhan malawig pa—antes ini magguwa sing bug-os. Sa sulod sina nga tion, si Chinyere mahimo gid nga indi na makalakat, kag ang kasakit nga mabatyagan niya magagrabe pa. Ang nagbuswang nga lap-ok mahimo nga puy-an sang bakterya, nga nagadul-ong sa tetanus, sepsis, arthritis, ukon nana.
Si Chinyere nagaantos sa isa lamang ka ulod, apang indi tumalagsahon para sa isa ka biktima nga paantuson sing pila, ukon dinosena ukon kapin pa, nga mga ulod sa isa ka tion. Sa masami nagaguwa sila sa mga batiis, apang kon kaisa nagasaylo sila kag nagaguwa gikan sa iban nga mga bahin sang lawas, subong sang bagulbagol, suso, kag dila.
Apang, bangod sang internasyonal nga kampanya batok sa sini, mahimo nga madaug na sa indi madugay ini nga ulod. Sa bug-os nga kalibutan, suno sa World Health Organization, nagapaantos ini karon sa mga tatlo ka milyon ka tawo, kalabanan sa ila nagapuyo sa Pakistan, India, kag sa 17 ka pungsod sang Aprika. Kubos sa napulo ka tuig ang nagligad, tubtob sa napulo ka milyon ang ginpaantos sini. Sa Asia, ang ulod nga Guinea malapit na madula; sa kalabanan sang apektado nga mga pungsod sang Aprika, mahimo nga madula ining parasito sa katapusan sang 1995.
Isa ka Malawig nga Maragtas
Ang guinea nga ulod madugay na nagapaantos sa katawhan, labi na sa Natung-an nga Sidlangan kag sa Aprika. Ang isa ka nagtig-a na nga guinea nga ulod nasapwan sa momiya sang 13-anyos nga bata nga babayi nga natukiban sa Egipto. Sing makapasubo, gin-utod ang iya duha ka tiil, ayhan agod indi magkalamayo bangod sang impeksion sang guinea nga ulod.
Madamo ang reperensia tuhoy sa dumaan nga mga sinulatan. Ang pinakadumaan nga reperensia sa guinea nga ulod masapwan sa isa ka Egiptohanon nga libro. Ginalaragway sini ang buhat sa pagbaruron sang nagaguwa nga ulod sa lipak. Sang ikaduha nga siglo B.C.E., ang isa ka Griego nga si Agatharchides sang Cnidus nagsulat: “Ang mga tawo nga nagmasakit sa Dagat nga Pula nag-antos sing madamo nga makatilingala kag wala pa anay makilal-i nga mga atake, lakip sa iban nga mga ulod, amo ang diutay nga mga man-ug, nga nagguwa sa ila, nag-ut-ot sang ila mga batiis kag mga butkon, kag kon tandugon nagauklo, nagabaruron sa kaunuran, kag ginabangdan sang indi gid mabatas nga kasakit.”
Bulong
Ang hulubaton nga, “Mas maayo ang pagtapna sangsa pagbulong,” naaplikar gid sa balatian nga may kaangtanan sa guinea nga ulod. Sa kamatuoran, wala ini sing bulong. Kon makainom na ang isa ka tawo sing tubig nga may itlog sang guinea nga ulod, wala na sing mahimo sa sini ang doktor tubtob ang ulod manugguwa na sa panit, antes ini magporma sing lap-ok. Sa sina nga kahimtangan sarang kon kaisa makuha sang isa ka sampaton nga doktor ang parasito sa tapos makahimo sing diutay nga riri sa kilid sang ulod sa sentro sang kalabaon sini. Nian nagagamit sia sing may kaw-it nga instrumento agod paguwaon ang isa ka bahin sang ulod, nagaporma sing siod sa ibabaw sang panit. Pagkatapos ginabutong niya sing hinayhinay ang nabilin nga bahin sang ulod, isa ka operasyon nga matapos sa pila ka minutos.
Apang, sa tion nga magsugod na sa pagguwa ang ulod sa iya kaugalingon, indi madali butungon ang ulod bangod nagabanog ang palibot sang ginaguwaan sini. Nian, ang labing maayo nga mahimo sang biktima amo ang sundon ang dumaan nga buhat sang mahalungon nga pagbaruron sang ulod sa diutay nga lipak samtang nagaguwa ini. Dapat halungan ini agod indi mautod ang ulod. Kay kon mautod ini, ang nabilin nga bahin nagabalik sa biktima kag nagaresulta sa dugang pa nga pagbanog, kasakit, kag impeksion.
Diutay lamang ang mahimo sang doktor sa pag-away sa guinea nga ulod sa sulod sang lawas sang biktima. Apang daku ang mahimo sa pagdaug sa parasito antes ini makasulod sa lawas sang tawo.
Pagdaug sa Guinea nga Ulod
Ang isa ka paagi amo ang pag-aman sing tuburan sang matinlo nga tubig, subong sang bubon, nga indi mapuy-an sang itlog sang guinea nga ulod. Ang isa pa ka paagi amo ang pagtudlo sa mga tagaminuro nga pabukalan ang ila ilimnun nga tubig ukon salaon ini sa manipis nga tela. Ang ikatlo nga sarang mahimo amo nga bulngon ang linaw sing kemikal nga makapatay sa itlog apang wala nagahalit sa mga tawo ukon sa mga sapat.
Sa tanan sang iban pa nga mga pungsod diin lapnag ang balatian, maid-id nga mga programa ang ginahimo sa pagpangita sa naapektuhan nga mga minuro kag agod buligan ang mga pumuluyo sa pagtapna sang impeksion. Tubtob sa karon, ining mga panikasog nagmadinalag-on gid. Daw subong bala karon nga ang guinea nga ulod nakasulod na sa iya hingapusan nga mga adlaw. Kag wala sing bisan sin-o ang magalalaw sa iya pagkadula.
[Retrato sa Pahina 26]
Indi dapat imnun ang mahigko nga tubig kon indi anay ini mapabukalan ukon masala