Mga Inspektor sang Katinluan sa Kalangitan

Kon pamangkuton kon ano nga pispis ang indi nila luyag makita, madamo ang magasabat sing buwitre.

Pila lamang ang mga pispis nga ginakangil-aran subong sang buwitre. Amo ini ang ginakangilkigan nga pispis nga ang iya makahaladlok nga landong nagalibutlibot sa ibabaw sang patay kag sang nagatagumatayon. Ang pag-abot sini ginasiling nga nagapatimaan sing madugo nga pinatyanay, kahapayan, kag pagkawalay paglaum. Apang sa sugilanon lamang ini.

Tuhoy sa mga kamatuoran: madamo nga tawo ang nagadayaw sa matahom nga paglupad sang buwitre kag sa mahigugmaon nga pag-atipan sini sa iya piso. Nahantop man nila ang importante nga papel sini sa ekolohiya. Para sa ila, ang buwitre dalayawon kag kinahanglanon gid.

Matuod, ang mga buwitre may pila ka kinaiya nga indi maayo, luwas sa ila makadiligwa nga pagpanginaon. Pat-od nga indi sila magdaug kon may paindis-indis sa katahom, kag ang ila mga huni ginlaragway sa lainlain nga paagi subong iyagak, putak, ngurob, kalakala, kag sitsit. Apang, may yara sila pila ka matahom nga mga kinaiya.

Ang buwitre isa ka pispis nga serioso gid sa iya pagkaginikanan. Kada tuig ang “bugtong nga anak” nagabaton sing bug-os nga igtalupangod sang duha ka ginikanan tubtob may ikasarang na ini sa pag-atipan sang iya kaugalingon. Ang piso nga buwitre nga nagahapon nga walay mahimo sa sulod sang pila ka bulan sa nasuok nga guab sang banglid nagakinahanglan gid sing maluluy-on nga pag-atipan sang duha ka ginikanan. Sa kamatuoran, ang piso nga taga-Andea dapat pakan-on sa anom ka bulan antes ini makabiya sa iya pugad, nga sa amo nga tion ang “piso” halos hamtong na.

Kag ang mga buwitre kilala nga mapuslanon. Bisan pa madamo nga pispis ang nagahatag sing kaayuhan sa katawhan sa lainlain nga paagi, ang mga buwitre nagahimo sing tumalagsahon nga serbisyo. Sila ang mga inspektor sang katinluan sa kalangitan.

Pag-usisa sang Katinluan

Ang pagtinlo sa mga bangkay wala ginakabig sang madamo nga isa ka paborito nga hilikuton sa adlaw-adlaw, apang isa ini ka importante nga trabaho. Ang nagakaigo nga katinluan nagakinahanglan sing maabtik nga paghaboy sa mga bangkay, nga makatalagam nga halinan sang makalalaton nga mga balatian sa tawo kag sa sapat.

Sa sini ang mga buwitre takus nga kilalahon. Bisan gani ang mga karne nga may anthrax ukon botulin ginalamon nga wala sing halit sa ila, tubtob wala na sing mabilin kundi mga tul-an na lamang.

Ang iban nga mga buwitre sampaton sa pagkaon sing mga tul-an. Ang lammergeier nga buwitre sang Eurasia kag Aprika nagahulog sing mga tul-an gikan sa kahawaan padulong sa batuhon nga kadaygan. Kon mabuka na ang mga tul-an, ginakaon sang lammergeier ang utok kag ang nadugmok nga mga tul-an.

Maayo na lang, dikaangay sa mga tawo nga kasubong nila nga manugtinlo, ining mga inspektor sang katinluan wala gid makawelga. Kon wala sing maghimo sa ginahimo sang mga buwitre, ang mga kapatagan sang tropiko diin nagalinapta ang puno sing balatian nga mga bangkay mangin isa ka kinaandan nga talan-awon.

Apang sundan naton ang isa ka grupo sang mga buwitre sa isa ka kinaandan nga adlaw sang pagtrabaho.

Patrolya sa Kalangitan

Pagsubang gid sang adlaw, nagalinupad sila, ang tagsatagsa sa lain nga duog. Sa bug-os nga adlaw ang aton eskwadron sang mga buwitre walay kalapyo nga nagapatrolya sa kalangitan sa pagpangita sing patay nga mga sapat. Kon sa ulihi masiplatan sang isa sa ila ang patay nga sapat, nagasurip sia paubos. Amo ini ang nagatawag sang igtalupangod sang iban nga mga buwitre, nga nagadalidali man sa patay nga sapat. Sa sulod sang mga minutos, dinosena sang mga pispis ang nagaabot sa danyag.

Antes magkaon, ang mga pispis nagalumpatlumpat sa palibot sang patay nga sapat nga nagapang-alag-ag. Walay sapayan sang ila reputasyon, mahuluy-on gid sila nga mga tinuga. Sa katapusan, ang isa sa ila magasugod sa pagpang-it sa patay nga lawas, kag amo ini ang nagasinyales sa bug-os nga grupo sa pagkaon. May pagtinusikay kag sinitsitanay, dinis-uganay kag binutungay, nga daw subong sang hampang nga rugby football kon tulukon. Ang pinakagutom, nga amo ang labing magahod magprotesta, masami nga amo ang una makakaon. Kon isa ini ka daku nga patay nga sapat, may bastante nga pagkaon para sa tanan.

Sa sulod lamang sang pila ka minutos, ang pagkaon tapos na, kag mga tul-an na lamang ang mabilin, nian ang panong magalupad agod magpadayon sa pagpangita. Ang kabuhi sang buwitre indi mahapos. Mahimo nga duha ukon tatlo ka adlaw antes sila makakaon liwat.

Panan-aw kag Pagbuligay sang Grupo

Ang mga buwitre dalayawon nga nasangkapan sa pagpanghulonghulong gikan sa kahawaan. Ang ila dalagku nga mga pakpak himpit nga gindesinyo sa pagsurip paubos kag sa pagpaibabaw, sa amo makalupad sila sa sulod sang inoras nga wala gawa ginakapakapa ang ila mga pakpak. Sampaton sila sa paghimulos sa ginatawag nga thermal, ukon mainit nga mga sulog sang hangin nga nagapaibabaw, nga nagabulig sa ila sa pagpabilin nga nagalupad nga wala tanto nagapanikasog. Si Dean Amadon, kilala nga Amerikano nga ornitologo, naglaragway sa ila subong isa sang “labing talunsay nga mga kapahayagan sang paglupad sang kinaugali.”

Ang pamangkot nga nagapalibog sa mga ornitologo sa madamo nga tinuig amo, Paano madali makita sang mga buwitre ang patay nga mga sapat?

Ang sabat natukiban nga amo ang kombinasyon sang masipat nga panan-aw kag pagbuligay sang grupo. Ginabulubanta nga sarang makita sang isa ka buwitre nga nagalibotlibot sa kahawaan sa kataason nga mga 750 metros ang isa ka butang sa duta nga kubos sa 13 sintemetros sa kalabaon. Apang walay sapayan sinang masipat nga panan-aw, mabudlay gihapon makakita sing pagkaon ang nagaisahanon lamang nga buwitre.

Busa, kinahanglanon ang pagbuligay sang grupo. Naobserbahan nga ang mga buwitre nagabulagay agod magpatrolya sa lainlain nga mga duog. Kon ang isa ka buwitre magpaubos padulong sa isa ka patay nga lawas, ang iya kilala na nga pagsurip paubos amo ang sinyales sa malapit nga mga buwitre nga may pagkaon na nga nakita, kag sa gilayon magalupad sila sa sina nga direksion. Ang ila pagbag-o sing direksion makita man sang dugang pa nga mga buwitre sa malayo, nga magadalidali man sa paglupad pakadto sa amo nga duog. Ining sistema sang telegrapiya sa kahawaan makapakibot nga epektibo gid, amo kon ngaa sa panan-aw sang isa nga nagapanilag halos dulungan sa pag-inabot ang tanan nga pispis.

Sing makapasubo, inang pagkaepektibo kag ang indi mapanghiwala nga pagkamapuslanon sang mga buwitre indi pa nangin bastante agod garantihayan ang proteksion kag pagpabilin nga buhi sang mga buwitre.

Ang Pagbalik sang Kondor

Walay sapayan nga ginalakip sila sa tunga sang pinakadaku kag labing maayo manukob nga mga pispis, ang mga buwitre yara sa katalagman nga maubos sa madamo nga bahin sang kalibutan. Ang ila kinaandan nga ginakaon nadula na sa kapatagan, kag masami nga ang patay nga mga sapat nga ila makit-an may hilo. Nabudlayan man sila sa pagpadamo sang ila nagdiutay nga kadamuon bangod sang ila mahinay nga pagpaliwat.

Walay sapayan, may yara makalilipay nga mga kadalag-an. Ang isa ka programa para sa artipisyal nga pagpadamo sa kondor sang California daw nagamadinalag-on, kag ginalauman nga kapin pa nga mga pispis ang sarang mabalik sa indi madugay sa kagulangan. Bangod sang mga panikasog sang Pranses nga mga conservationist, ang griffon nga buwitre nakabalik sa Massif Sentral, Pransia, sa tapos madula didto sa madamo nga tinuig.

Sa amo, ang pispis nga ginakaugtan sang mga tawo nangin simbulo sang mga panikasog sang tawo sa pagluwas sang mga espesyi nga ginbutang sang tawo sa katalagman. Sa walay duhaduha, ang matahom nga paglupad sang kondor sa kalangitan sang sierra sa Aminhan kag Bagatnan nga Amerika isa ka talan-awon nga tuman ka hamili nga pabayaan nga madula.

Samtang, sa Aprika kag Asia, ang mga buwitre nagahimo gihapon sang ila mabudlay nga hilikuton, nga amo subong mga inspektor sang katinluan sa kalangitan.

[Kahon sa pahina 12]

Rekord sang mga Buwitre

ANG mga buwitre ginalakip sa tunga sang labing tumalagsahon kag labing daku nga mga pispis sang kalibutan. Kag sila man ang may pinakamataas sing lupad sa mga pispis.

Ang kondor sang California isa sang mga espesyi sa kalibutan nga yara sa labing daku nga katalagman nga madula. Agod luwason ining buwitre, daku nga panikasog ang ginahimo paagi sa programa sa pagpaliwat sa tunga sang duha ka dosena nga pispis nga nahawla. Sang 1986 tatlo lamang ka kondor sang California ang nabilin sa ila kinaugali nga puluy-an.

Ang kondor sang Andes, upod sa marabou stork sang Aprika, amo ang may pinakamalapad nga pakpak sa tanan nga kapispisan, kapin sa 3 metros. Amo man ini ang pinakamabug-at sa manunukob nga mga pispis, kon kaisa nagabug-at sing kapin sa 14 kilos.

Ang mga buwitre mataas man maglupad. Sang 1973 ang taga-Aprika nga buwitre nakabunggo sa isa ka eroplano nga nagalupad sa ibabaw sang Côte d’Ivoire, Katundan nga Aprika, sa kaatason nga 11,300 metros.

[Picture Credit Line sa pahina 10]

Retrato: Sa maayong kabubut-on sang Madrid Zoo, Madrid, Espanya