Mga Hampanganan sa Aprika sa Walay Bayad

Sang koresponsal sang Magmata! sa Sierra Leone

Nagasuksuk lamang sang ugison nga kaki nga puroy, nagalibotlibot ang isa ka bata nga lalaki, nga nagaguyod sang iya taraktarak​—isa ka tuktukon nga lata sang sardinas. Ang yara sa sulod amo ang mga karga sini​—ang magagmay nga mga bato.

Sa uluunhan diutay sang dalan, isa ka grupo sang nagatiniil nga mga kabataan nga lalaki ang nagahampang sang putbol. Apang, ang ila bola, isa ka ginbaruron sing hugot nga mga lapat. Ang ila ginapasudlan sang bola amo ang mga bato sa duha ka kilid.

Sa unhan pa, ginakungkung sang isa ka tres anyos nga bata nga babayi ang iya monyika​—isa ka kaki nga lipak nga naputos sang mahumok, pula nga tela.

Kinaandan ini nga mga talan-awon sa mga kadutaan sang Aprika. Apang, mahimo nga makatilingala ini para sa mga bumalasa nga nagapuyo sa industriyalisado nga mga pungsod. Ayhan nagapati ikaw (subong ginapalig-on sa imo nga patihan sang industriya sang pasayod) nga ang mga hampanganan mga butang nga ginabakal. Apang, madugay na antes sang tion sang mga hampanganan nga himo sa pabrika, ang mga kabataan nagadesinyo na sang ila kaugalingon nga mga hampanganan. Kag sa Aprika ang maimbentuhon nga tradisyon buhi katama.

Hampanganan sang mga Kabataan nga Lalaki

Halin sa dumaan nga mga tion ang mga kabataan nga lalaki madali maganyat sa mga salakyan. Ang mga Griego kag Romano nga kabataan nga lalaki nagahampang sing mga sulusalakyan. Kag indi katingalahan, ang demakina nga mga salakyan nagaganyat gihapon kag nagapukaw sa maimbentuhon nga hunahuna sang pamatan-on nga mga lalaki.

Si Abraham, isa ka nagaeskwela nga bata nga lalaki sa Ghana, nagatapas sang mga sanga sang isa ka puno sang palma paagi sa isa ka malaba nga binangon. Gikan sa sini nagahimo sia sing isa ka taraktarak nga pickup. Ang mga ruweda amo ang mga inutod gikan sa ginhaboy nga plastik.

Sa Lesotho ang isa ka solterito nga ginhingalanan si Cepha nagdesinyo sang isa ka Land-Rover gikan sa mga lata sang serbisa kag alambre. Ginpamihak niya ang mga lata, ginpanapan ini, ginpang-utod-utod suno sa kadakuon, kag ginpanakod sa isa ka hurmahan nga alambre agod purmahon ang lawas sang salakyan. Ang katunga sang mga lata sang serbisa amo ang iya ginhimo nga ruweda sa sini nga salakyan.

Huo, gikan sa mga lata, tubo, karton, alambre, kag kawayan, ang kabataan nga mga lalaki sa Aprika nagahimo sing mga eroplano, bus, bisikleta, trak, traktura, awto, kag baruto. Kag wala sing duha nga magkapareho!

Paghimo sang Isa ka Alambre nga Awto

Ayhan ining pagkamaimbentuhon ginapakita sing labing maayo sa ginatawag nga himo sa alambre nga mga awto. Mga salakyan ini nga ginhimo halin sa ginhaboy nga alambre kag mga lata.

Apang, una sa tanan, ang manughimo sang human sa alambre nga salakyan dapat magpangita sing mga materyales. Si Tamba, halimbawa, nagahalin sa balay sing temprano pa agod magsugod pangita. Ginhatagan sia sang isa ka kaingod sing pila ka daan nga mga hanger​—maayo para himuon nga chasis kag hurmahan sang lawas. Nakakita sia sa basurahan sang pila ka alambre sang koryente. Ang 8 sentimetros nga mga taklob sang lata amo ang mga ruweda. Kag sa iya pagpauli, ginpasugtan si Tamba nga makakuha sing 1.2 metros kalaba sang madamol nga alambre gikan sa naguba nga kudal.

Karon yari na ang bahin sang pagdesinyo. Pagkatapos idrowing ang sulundan sa isa ka karton, handa na si Tamba nga sugdan ang aktuwal nga paghimo. Ginagamit ang mga plier sang iya amay, ginpang-utod niya, ginpaniko, kag ginpanugpon ang mga hanger suno sa desinyo. Sa tapos mahuman ang balayan, gin-angot niya ang mga ehe kag ang lata nga mga ruweda. Dayon ang iban pa nga bahin​—ang mga puwertahan, salog, mga pulungkuan, mga bintana, barandilya, mga bumper, kag mga suga. Huo, kinahanglan man sang salakyan ni Tamba ang pila ka kagamitan, subong sang isa ka diutay nga espiho kag alpombra para sa salog. Ang matin-aw nga mga putos sang dulse amo ang iya ginahimo nga “kristal” para sa mga bintana.

Karon tion na agod itakod ang poste sang manibela, nga nagalusot sa atop kag lapaw sa awto tubtob sa hawak ang kataason. Ginkorte ni Tamba ang punta sini nga mangin manibela, agod iya “mamaneho” ang iya awto paagi sa pagtulod sini. Daw ano kadugay ang pag-obra sini? Duha ka adlaw. Apang yari ang masadya gid​—ang pagmaneho sini! Nagauyat sa manibela, ginatulod ni Tamba ang iya awto kag malantipon nga ginapalikaw ini ni Tamba sa mga batsi. Kag para sa pagmaneho kon gab-i, ang iban nga kabataan nga lalaki nagainstalar sa ila salakyan sing de-baterya nga mga suga sa panguna, nga halin sa mga bombilya sang flashlight.

Mga Monyika sa Aprika

Ang mga monyika ginatawag nga “ang pinakadumaan nga hampanganan sang tawo.” Apang, ang mga monyika sa Aprika tuhay sangsa mga sahi nga mabakal sa mga balaligyaan.a Handurawa, halimbawa, ang isa ka saging nga monyika! Kilala ini sa tunga sang mga kabataan nga babayi sa Katundan nga Aprika. Pagkatapos makadrowing sing isa ka paris sang mata, baba, kag ilong sa prutas, ginapabayuan nila ang monyika sing nagakaigo. Ginaaba pa sang iban nga kabataan ang ila hampanganan nga bata sa ila likod​—pareho sang ginahimo ni Nanay!

Ginahimo man sang kabataan nga babayi sa Aprika ang mga mais nga mga “batabata.” Ginagamit nila ang mga lipak nga mangin mga kamot kag mga tiil sini. Ang diutay nga panid sang tela amo ang ginahimo nga bayobayo sini. Kag ang buhok sang mais maayo nga salapiron.

Si Cynthia, isa ka bata nga babayi nga taga-Sierra Leone, nagakadto sa mga mananahi agod makapanipon sing mga tinabasan para sa isa pa ka sahi sang monyika. Amo ini ang monyika nga himo sa lapat. Nagahulam sing gunting, dagom, kag hilo gikan sa iya iloy, ginagunting niya ang tela kag ginataudtaod sing tahi ang iya monyika. Ang magagmay nga mga tinabasan amo ang ginagamit nga mga pangsulod ukon gintahi subong mga bahin sang nawong.

Nagabag-o nga mga Tion

Apang, sining karon lang nga tinuig, nasaksihan sang Aprika ang pagdagsa sang baratuhon, himo sa pabrika nga mga hampanganan gikan sa Malayong Sidlangan. Sa Katundan nga Aprika, halimbawa, ang plastik nga mga monyika sarang mabakal sa kubos sa 40 sentimos [U.S]. Bangod nga durable ini kag daw matuod gid nga mga bata kon tulukon, labi nga naluyagan ini sang mga kabataan nga babayi sangsa mais ukon lapat nga mga monyika.

Ang isa ka tin-edyer nga babayi nga si Saffie nagabaligya sing itsura tawo nga himo sa lapat nga mga monyika sa isa ka tiangge sa higad sang kalsada sa Freetown, ang masako nga kapital sang Sierra Leone. Ginabaligya ini sa huluhustuhan nga bili nga $2.50 (U.S.). Sin-o ang iya mga bumalakal? Si Saffie nagsiling: “Sa karon ang maluyag magbakal sing himo sa lapat nga mga monyika amo sa kalabanan ang mga Amerikano kag Europeanhon nga mga turista. Mas naluyagan sang mga kabataan sa Aprika ang plastik nga mga monyika.”

Apang naluyagan gid bala sang mga kabataan nga lalaki ang ginabaligya sa tiendahan nga mga hampanganan? Ang trese-anyos nga si Raymond bag-o lang maghinguyang sing isa ka semana sa paghimo sing alambre nga tarak-tarak. “Kon may magtanyag sa imo nga bayluhan ang imo tarak-tarak sing himo sa pabrika nga tarak-tarak,” pamangkot namon, “batunon mo bala ini?” Maabtik sia nga nagsabat: “Huo eh! Daw tuod-tuod gid ini tan-awon.”

Huo, nagabuhin ang pagkaluyag sa himo sa balay nga mga tarak-tarak samtang nagadamo ang himo sa pabrika nga mga awto-awto. Si Patricia Davison sang African Arts nga magasin nagasiling: “Daw subong bala nga ang pigado nga mga kahimtangan sang katilingban kag ekonomiya nga kinaandan sa mga komunidad nga nagahimo sini nga mga hampanganan amo ang nagpahulag sining porma sang pag-uluimbento kag, sa pihak nga bahin, mahimo nga ginapunggan sini ang materyal nga kabuganaan.”

Mabuslan ayhan sa ulihi sang himo sa pabrika ang himo sa balay nga mga hampanganan sa Aprika? Panahon lang ang makasiling. Sing talalupangdon, pila ka mga organisasyon sa bug-os nga Aprika ang nagatinguha nga huptan ang tradisyon nga paghimo sang mga himo sa balay nga mga hampanganan paagi sa pagsakdag sang isa ka paindis-indis sa paghimo sang hampanganan. Subong man, nagapangolekta ang pila ka museo sang mga sampol sining mga hampanganan agod ila ipasundayag. Apang, kon papilion, luyag pirme sang mga kabatan ang himo sa pabrika nga mga hampanganan bangod nga daw tuod-tuod gid ini kon tulukon.

Mahimo nga indi maayo ini. Kay indi kaangay sa mabakal sa tiendahan nga klase, ang himo sa balay nga mga hampanganan nagapukaw sing pagkamaimbentuhon, pagkaorihinal, pagkamauti, arte, kag imahinasyon. Makalilipay ang paghimo sini kag nagaresulta sa balatyagon nga may nahimuan. Kag diutay lamang ang gasto.

[Mga footnote]

[Blurb sa pahina 19]

Madugay na antes sang panahon sang himo sa pabrika nga mga hampanganan, ang mga kabataan nagadesinyo na sang ila kaugalingon nga mga hampanganan