Pagbantay sa Kalibutan
Estasyon sang Radyo Nag-ilis sing Musika
Sa isa ka tumalagsahon nga tindog, ang isa ka estasyon sang radyo sa California nga nagapalayag sing madamo nga rap nga musika nag-anunsio kasan-o lang nga indi na ini magpatokar sing mga kanta nga “indi maayo sa katilingban.” Magalakip ina sa musika nga “nagahimaya sa paggamit sing droga, kabastusan, nagapalig-on sing kasingki ukon nagapakanubo sa kababayin-an.” Ang The New York Times nagbalita sining karon lang nga gindumilian na sini nga estasyon ang siam sina ka kanta, ang iban sini may indi maimprinta nga mga titulo. Ang direktor sang programa sang estasyon nagpaathag nga ang kabangdanan sini nga pagbag-o amo ang handum nga magserbisyo sa komunidad sing mapuslanon. Ang kakompetensia nga mga estasyon nagsiling nga ang kabangdanan sang bag-o nga pagsulundan amo ang publisidad.
Nabigasyon sang mga Subay
Ngaa wala nagatalang ang mga subay? Madamo ang nagabilin sing kemikal nga agi agod nga mausoy nila liwat ang ila mga inagihan kag matultulan ang ila puluy-an. Apang si Dr. Rudiger Wehner, isa ka zoologo sa University of Zurich, Switzerland, nagpalibog kon paano ginatandaan sang mga subay ang ila paglakbay sa Sahara. Kay man, sa sulod lamang sang mga minuto ginapanas sang adlaw sa desyerto ang kemikal nga agi. Sa isa ka lektura sa University of Texas, ginlaragway ni Dr. Wehner kon paano ang mga subay sa desyerto nagagamit sing moderno nga sistema sang nabigasyon nga kaanggid sa isa ka kasangkapan nga gingamit anay sa nabigasyon sang mga eroplano sa tion sang Inaway Kalibutanon II. Ang mga subay nagatangla sa langit kag makakita sila sing mga bitula sang kapawa nga indi kitaon sa mga mata sang tawo. Nagalibot sila sa idalom sang isa ka bitula agod matandaan nila ini kag dayon nagalakbay sila pauli. Ang The Dallas Morning News nagsiling: “Kon magtalang ikaw sa desyerto sang katundan nga Sahara sa tungang-adlaw, maayo pa nga magpatudlo ka sa isa ka subay.”
Isa pa ka Huwad nga Fossil
Ang isa ka langaw nga nagalutaw sa isa ka bilog nga amber, ukon nagtig-a nga tagok sang kahoy, madugay na ginkilala sang mga sientipiko subong isa ka natipigan nga espesimen gikan sa 38 milyones ka tuig nga nagligad. Apang, ang New Scientist nga magasin nagreport nga ining bilidhon nga espesimen isa gali ka “daku nga krimen batok sa pagtuon sa mga insekto kaangay sang daya sa Piltdown.” Mahimo nga sang dimagkubos 140 ka tuig sang una, aktuwal nga ginpihak sang isa ka eksperto ang isa ka bilog nga amber, gin-ukaan ang katunga sini, kag ginsudlan sing kinaandan nga langaw. Ginbaligya ini nga “fossil” sa Natural History Museum sang Inglaterra sang 1922 kag gin-usisa sugod sadto sang nagapanguna nga mga sientipiko, ginsambit pa gani sa isa ka libro tuhoy sa mga fossil sining 1992.
Una nga Muslim nga Kapelyan
Ang militar sang Estados Unidos nagagamit sing mga 3,152 ka kapelyan nga nagatiglawas sa 243 ka nanuhaytuhay nga relihion—tanan sila naghalin anay sa “Judeo-Cristiano” nga sahi. Karon, suno sa The Washington Post, gintangdo sang militar ang una nga Muslim nga kapelyan sini. Nagatakod sing korte-lati nga insinya sa iya uniporme, ang kapelyan isa ka Imam, isa ka Muslim nga relihiosong lider. Ang Defense Department sang Estados Unidos nagasiling nga 2,500 ang Muslim sa militar sang Estados Unidos, bisan pa ang isa ka grupo sang mga Islam nagainsister nga malapit sa 10,000 ang matuod nga kadamuon sini. Ang iban nga Amerikano nga mga soldado ginreport nga nakombertir sa Islam samtang nagaserbisyo sa Saudi Arabia sang may inaway sa Persian Gulf. Karon, ang Budhista nga mga soldado nagapangita sing kandidato nga magaalagad subong kapelyan sang ila grupo.
Nagadiutay ang Ilahas nga mga Kabayo
Ang ilahas nga mga kabayo nga ginatawag lavradeiros hilway nga nagapuyo sa mamingaw nga rehiyon sang Lavrado sa naaminhan sang Brazil. Suno sa peryodiko nga Ciência Hoje sang São Paulo, sila ang katapusan nga ilahas nga mga kabayo sa kalibutan nga wala sing pila ka porma sang opisyal nga pag-amlig sang panguluhan. Bangod sang pagpangayam, pagpaliwat sing mestiso, kag komersialisasyon, madasig sila nga nagadiutay. Ginabanta sang mga tawo sa rehiyon sang Lavrado nga sang pila lamang ka tuig nga nagligad tubtob sa 3,000 ang kadamuon sang mga kabayo; karon 200 na lang. Ang lavradeiros talalupangdon nga palabata, nagabato sa balatian, kag madasig—makadalagan sila sing mga 55 kilometros por ora sa sulod sang tunga sa oras!
Mga Problema sa Pag-asawahay sa Britanya
May mga problema ang pag-asawahay bisan diin sa Europa apang ayhan labi na sa Britanya, amo ang natukiban sang isa ka surbe kasan-o lang. Ang Eurostat, isa ka opisina sang estadistika para sa EU (European Union), nagtinguha sa pagtakus sang nanuhaytuhay nga mga estilo sang pagkabuhi sang 177 milyones ka kababayin-an nga nagapuyo sa katapo nga mga pungsod sang European Union. Sa promedyo, 6.5 porsiento sang kababayin-an ang nagapadaku sing kabataan nga wala sing bana, apang sa Britanya ang promedyo mas mataas—10.1 porsiento. Ang masunod nga pinakamataas nga promedyo naghalin sa Alemanya, nga may 7.7 porsiento. Sa promedyo, mas bata nagapamana ang kababayin-an sa Britanya sangsa kababayin-an sa iban nga mga katapo sang European Union—antes sila mangin 24 anyos. Mataas man ang kadamuon sang diborsio sa Britanya.
Libro Para sa Paghikog
Ang The Complete Manual of Suicide nangin mabakal nga libro sa Japan sining karon lang; mahimo nga nakaamot na ini sa pila ka kamatayon. Ginalaragway sang libro ang 2,500 ektaryas nga kagulangan sang Aokigahara sa tiilan sang Mount Fuji subong isa ka “matahom nga duog” para sa paghikog. Sa sulod sang tatlo ka bulan nga nabalhag ini nga libro, duha ka bangkay ang nasapwan sa Aokigahara; lunsay may dala nga Manual. Ang isa pa ka manughikog nakit-an nga nagadayandayan sa kagulangan nga dala ang libro. Sang katapusan sang Oktubre 1993, ang mga paghikog sa Aokigahara nagdugang na sing 50 porsiento sangsa nagligad nga bug-os nga tuig. Apang, ginpanghiwala sang awtor sang libro ang direkta nga kaangtanan sang mga paghikog kag sang iya libro. Nagsiling sia: “Paagi sa sini nga libro, ginatinguhaan ko nga pahapuson ang kabuhi paagi sa paglakip sang paghikog subong isa sa mga pililian sa kabuhi.”
“Bulimia sa TV”
Suno sa isa ka surbe sining karon lang, dugang pa nga mga Italyano ang ginaapektuhan sang “bulimia sa TV,” ang sobra nga handum sa pagtan-aw sing dugang kag dugang pa nga mga programa sa telebisyon. Sa sulod sang ginbantayan nga semana, 82 porsiento sang mga Italyano ang nagtan-aw sing TV, “kag yadtong mga nagtan-aw nagpungko sa atubangan sang TV, sa promedyo, sing halos lima ka oras” kada adlaw, pamatuod sang La Repubblica. Sa tunga sang mga kuatro- pa siete-anyos, ang pagtan-aw sing TV nagdugang sing 15 porsiento sangsa nagligad nga tuig. Apang “ang grupo nga naapektuhan gid sang bulimia sa TV amo ang mga tin-edyer kag ang mga wala na magpadayon sa pag-eskwela sa hayskul.” Nagadugang pa bala ang pagtan-aw sang mga tawo sing TV bangod nagaayo ang TV? Si Francesco Siliato, direktor sang organisasyon nga nag-analisar sa surbe, nagsiling: “Daw wala gid sing kaangtanan ang estadistika sa kalidad sang mga programa nga ginapalayag.”
Isa Pa ka Sahi sang Katalagman sa Trapiko
Ang responsable nga mga ginikanan nagahimo sing rasonable nga mga paghalong kon nagamaneho upod sa ila kabataan, ginatakod ang ila seat belt bisan sa malip-ot lamang nga paglakbay padulong sa balaligyaan. Apang mahimo nga pila lamang ang nakatalupangod sa mga katalagman nga ginaatubang sang kabataan sa tion nga yara na sila sa sulod sang balaligyaan. Ang magasin nga Parents nagsiling sining karon lang nga sang 1991 mga 19,000 ka kabataan nga kubos sa lima ka tuig ang edad ang dalidali nga gindala sa mga emergency room sang ospital sa Estados Unidos sa tapos mahulog gikan sa mga grocery cart. Busa, nag-ugyon ang duha ka nagapanguna nga manugprodukto sing grocery cart sang pungsod nga magtakod sing mga seat belt para sa kabataan sa tanan nga cart nga ginabaligya nila sa New York kag sa Texas. Ang mga karatula sa mga cart magapaandam man sa mga ginikanan nga indi pagbiyaan ang ila kabataan nga wala sing bantay.
Pang-amba sang mga Pispis
Mapaktan bala sang isa ka pispis nga ang isa pa ka pispis naghalin sa tuhay nga rehiyon paagi lamang sa pagpamati sa pag-amba sini? Ang National Geographics nagreport nga suno kay Lance Workman, isa ka eksperto sa sikolohiya sang mga sapat sa University of Glamorgan sa Wales, ang sabat sa tunga sang mga robin amo gid ang huo. Natukiban ni Workman nga sang ginrekord niya kag gin-organisar ang mga tono sang pag-amba sang mga robin, madali niya ini naklasipikar suno sa rehiyon sang Inglaterra nga ginhalinan sang pispis. Sa katunayan, sang mabatian sang isa ka lalaki nga robin halin sa Sussec ang narekord nga ambahanon sang isa ka lalaki nga robin halin sa Wales, ginpabukag niya ang iya mga pakpak sing maakigon kag gin-atake ang tape player!
Pagtudlo sa Amay
Ginsugdan sang Ministry of Education sang Japan ang isa ka proyekto sa pagtudlo sa Hapones nga mga amay, nga nagahinguyang sa promedyo sing 36 ka minutos lamang upod sa ila kabataan. Ang ministri nagasakdag sing “isa ka serye sang mga seminar tuhoy sa ‘edukasyon sa panimalay,’ sa tuyo nga pabuligon sing dugang pa ang mga amay sa sulod sang balay kag maghinguyang sing dugang pa nga tion upod sa ila kabataan,” report sang Mainichi Daily News. Ang kurso, nga ginahuman sang lima ka sesyon nga tig-isa ka oras kag tunga, pagahiwaton sa sulod ukon malapit sa mga ginaobrahan sa kombenyente nga mga oras agod mangin mahapos para sa mga amay ang pagtambong. Sing makahalam-ot, ang una nga nakabenepisyo gikan sa kurso amo ang mga amay nga nagatrabaho sa Ministry of Education, nga kilala nga nagapatuman sing malawig nga inoras sang pag-overtime.
Himua nga Makalilingaw ang Pagbasa
Ginapakita sang estadistika nga 2.9 milyones ka taga-Canada nga adulto ang indi makabasa “sing maayo agod mahangpan ang balasahon nga masapwan sa adlaw-adlaw nga pagkabuhi,” report kasan-o lang sang The Toronto Star. Sa panikasog nga sumpungon ang indi pagkahibalo magbasa kag magsulat, ang Children’s Book Week sang Canada gintuyo sa pagsakdag sang “kalipay kag gugma sa pagbasa.” Apang, indi mahapos ang pagtudlo sa kabataan nga higugmaon ang pagbasa sa karon nga dag-on sang musika, telebisyon, kag mga video. Ang sekreto amo nga sugdan ini samtang ang kabataan bata pa gid kag buhinan ang mga butang nga makatublag sa ila. Ginbalikwat sang pamantalaan ang isa ka dies-anyos nga bata nga babayi, nga ang iya pamilya nagdula sang ila telebisyon, subong nagsiling: “[Ang pagbasa] makalilingaw kag nagabulig ini sa akon sa pagtuon.” Ang isa ka dies-anyos nga bata nga lalaki nagsiling: “Naluyagan ko ang pagbasa bangod daw kaangay ini sang bintana padulong sa bisan diin.”