Sarajevo—Kutob sang 1914 Tubtob sa 1994

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA SWEDEN

Kawaluan ka tuig na ang nagligad sugod sadtong malain sing resulta nga mga lupok sang Hunyo 28, 1914, sa Sarajevo. Ang mga lupok nagpatay kay Archduke Francis Ferdinand kag sa iya asawa, nga si Archduchess Sophie, kag nian ang kaawayon sa tunga sang Austria-Hungary kag sang Serbia nagdangat sa Inaway Kalibutanon I. Sa 65 milyones ka pamatan-on nga lalaki nga ginpadala sa mga patag-awayan, mga 9 milyones ang wala na gid makapauli. Lakip ang mga sibilyan nga napatay, 21 milyones tanan ka tawo ang ginpatay. Ginapatuhuyan gihapon sang iban ang pagdabdab sadtong inaway sang Agosto 1914 subong ang tion nga “ang kalibutan nagbuang.”

SA LIWAT ang mga lupok nagalanog sa bug-os nga Sarajevo. Kag indi lamang sa Sarajevo kundi sa pila man sang anom ka republika sang anay pederasyon sang Yugoslavia.a Ang libro nga Jugoslavien​—Ett land i upplösning (Yugoslavia​—Isa ka Duta nga Nagabahinbahin) nagasiling: “Isa ini ka inaway sibil diin ang isigkatawo nagapakig-away batok sa isigkatawo. Ang madugay na nga mga hinakit kag mga suspetsa nangin dumot. Ining dumot nagdul-ong sa pag-ilinaway kag ang pag-ilinaway nagdul-ong sa dugang pa nga pagpamatay kag dugang pa nga mga pagpamierdi. Daw kaangay ini sang isa ka mapintas nga sirkulo ukon, ayhan, mas kaangay sang isa ka balulon sang nagadaku nga dumot, suspetsa, kag pagpamatay.”

Sang magdabdab ang inaway sa Yugoslavia sang Hunyo 1991, indi makapakibot nga madamo nga tawo ang nakadumdom sang mga lupok sa Sarajevo sang Hunyo 1914. Magadul-ong ayhan ining bag-o nga inaway sa pareho man ka makahalapay nga mga resulta? Yara bala sa peligro ang paghidait sa Europa? Magalapta bala sa iban nga mga bahin sang kalibutan ang programa sang “ethnic cleansing” (hungod nga pagpamatay kag pagpanabog sa isa ka rasyal, politikanhon, ukon kultural nga grupo)? Nagtinguha ang mga pungsod nga tapuson ang pag-ilinaway. Apang ano gid ang matuod nga kabangdanan sang kinagamo sa anay Yugoslavia? May kaangtanan bala ang mga hitabo sining karon lang sa Sarajevo sa pagpatay nga natabo sang 1914?

Ang Yugoslavia kag ang Inaway Kalibutanon I

Indi bag-o ang mga inaway. Sa pamuno gid sining siglo, ang Balkan Peninsula ginapatuhuyan subong “ang magamo nga pamusod sang Europa.” Ang Jugoslavien​—Ett land i upplösning nagasiling: “Pagkabungkag ini sang isa ka unyon diin madugay na nagatubo ang tension. Ang matuod gid, ang mga pag-ilinaway nagakatabo na sang gintukod ang Ginharian sang Serbia, Croatia kag Slovenia [ngalan anay sang Yugoslavia] sang matapos ang Inaway Kalibutanon I.” Ang pila ka mga impormasyon sang maragtas magabulig sa aton sa paghangop kon paano ang mga inaway karon may kaangtanan pa sa Inaway Kalibutanon I.

Ang maragtas nagasugid sa aton nga sang ginpatay si Francis Ferdinand sang 1914, ang South Slavic nga mga pungsod sang Slovenia, Croatia, kag Bosnia kag Herzegovina mga probinsia sang Austro-Hungarian nga Emperyo. Ang Serbia, sa pihak nga bahin, isa anay ka independiente nga ginharian kag amo na sini sugod sang 1878, nga mabaskog nga ginasakdag sang Rusya. Apang, madamo nga mga Serb ang nagapuyo sa mga probinsia nga ginagamhan sang Austria-Hungary, kag busa luyag sang Serbia nga iampo sang Austria-Hungary ang tanan sang okupado nga mga duog sa Balkan Peninsula. Bisan pa nagainaway ang Croatia kag ang Serbia, nahiusa sila sa isa ka handum: tabugon ang ginakangil-aran nga taga-luwas nga mga agalon. Ginpanan-aw sang mga Nasyonalista nga tingubon ang tanan nga South Slav sa isa ka Ginharian. Ang mga Serb amo ang pinakamabaskog nga puwersa sa pagporma sing isa ka independiente nga estado.

Sadto nga tion ang nagagahom nga emperador, nga si Francis Joseph, 84 anyos. Sa indi madugay si Archduke Francis Ferdinand mangin ang bag-o nga emperador. Ginkabig sang Serbian nga mga nasyonalista si Francis Ferdinand subong isa ka sablag sa pagtuman sang ila ginadamgo nga isa ka South Slavic nga ginharian.

Ang pila ka pamatan-on nga mga estudyante sa Serbia nagsalimuang sa ideya sang isa ka hilway nga South Slavic nga estado kag handa manginmatay para sa ila kausa. Pila ka pamatan-on ang ginpili sa pagpatay sa Archduke. Ginhatagan sila sing mga armas kag ginhanas sang isa ka sekreto nga grupo sang Serbian nga mga nasyonalista nga gintawag Black Hand. Duha sining mga pamatan-on ang nagtinguha sa pagpatay, kag ang isa sa ila nagmadinalag-on. Ang iya ngalan amo si Gavrilo Princip. Disinuebe anyos sia sadto.

Natuman sining pagpatay ang katuyuan sang mga nagplano sini. Sang matapos ang unang kalibutanon nga inaway, ang monarkiya sang Austria-Hungary nadula, kag ang Serbia mahimo manguna sa paghiusa sa mga Slav agod magporma sing isa ka ginharian. Sang 1918 ina nga ginharian gintawag nga Ginharian sang mga Serb, mga Croat, kag mga Slovene. Gin-islan ina nga ngalan sing Yugoslavia sang 1929. Apang, sang indi na kinahanglanon nga maghiusa ang magkatuhay nga mga grupo sa ila kaawayon batok sa Austria-Hungary, nangin hayag nga may yara mga indi pag-ugyunay sa tunga sang mga grupo mismo. May yara halos 20 ka nanuhaytuhay nga grupo sang populasyon, apat ka opisyal nga hambal kag may mga diutay pa, duha ka magkatuhay nga alpabeto (Roman kag Cyrillic), kag tatlo ka panguna nga relihion​—Katoliko, Muslim, kag Serbian Orthodox. Ang relihion nagpabilin gihapon nga isa ka daku nga butang nga nagapabahinbahin. Buot silingon, may yara madamo pa madugay na nga mga butang nga nagapabahinbahin sa bag-o nga Estado.

Yugoslavia kag Inaway Kalibutanon II

Sa tion sang Inaway Kalibutanon II, ginsalakay sang Alemanya ang Yugoslavia, kag suno sa libro nga The Yugoslav Auschwitz and the Vatican, “kapin sa 200,000 ka tawo, kalabanan mga Orthodox Serb, ang ginpamatay sing sistematiko” sang Katoliko nga mga Croatian nga nagakooperar sa mga Nazi. Apang, ang Croatian nga si Josip Tito, upod sa iya Komunista nga mga kadampig kag sa bulig sang mga Britaniko kag mga Amerikano, nagtabog sa mga Aleman. Sang matapos ang inaway, sia ang maathag nga namuno sa pungsod kag gingamhan niya ini sing mapiguson. Isa sia ka independiente nga tawo. Bisan gani si Stalin wala makapilit sa iya nga itingob ang Yugoslavia sa nabilin nga bahin sang Komunista nga bloke.

Madamo gikan sa anay Yugoslavia ang nagsiling: “Kon indi bangod kay Tito, madugay na nabungkag ang unyon. Sia lamang ang may determinasyon kag kinahanglanon nga awtoridad sa paghugpong sini.” Matuod gid ini. Sang mapatay si Tito sang 1980, yadto nga mga pag-ilinaway nagsagrab liwat, kag nagbaskog tubtob nagdabdab ang inaway sibil sang 1991.

Ang mga Bala nga Nagpabag-o sa Kalibutan

Sa iya libro nga Thunder at Twilight​—Vienna 1913/1914, si awtor Frederic Morton nagsulat tuhoy sa pagpatay kay Francis Ferdinand: “Ang bala nga nagsulod sa iya tangkugo amo ang nagpalanog sang una nga lupok sa labing makahalapay nga pagpatay nga nahibaluan sang katawhan tubtob sadtong tion. Ginpalupok sini ang puwersa nga nagdul-ong sa Inaway Kalibutanon II. . . . Madamo sang nga butang nga nagdul-ong sa kahimtangan sang kalibutan karon ang una nga ginsugdan sa ubay sang Danube sa sulod sang isa ka tuig kag tunga sa tapos ginpalupok yadto nga pusil sa ulo sang Archduke.”​—Italiko amon.

Ang kasan-o lang nga mga hitabo sa anay Yugoslavia indi lamang ang “mga butang nga nagdul-ong sa kahimtangan sang kalibutan karon” nga sarang masumay sa 1914. Ang istoryador nga si Edmond Taylor nagapabutyag sing isa ka butang nga ginaugyunan sang madamo nga istoryador: “Ang pagdabdab sang Inaway Kalibutanon I nagpasulod sing ika-beinte siglo nga ‘Tion sang Kagamo’ . . . Ang tanan nga kinagamo sa katapusan nga katunga sang siglo sing direkta ukon indi direkta nagsugod sang 1914.”

Ginhimo ang pila ka mga pagtinguha nga ipaathag kon ngaa subong gid sadto kalain ang mga resulta sang mga lupok sa Sarajevo. Paano ang duha ka lupok gikan sa “pamatan-on nga estudyante” nagpaaway sa bug-os nga kalibutan kag nag-umpisa sing isa ka panahon sang kasingki, kagumon, kag kapaslawan nga nagpadayon tubtob sa aton adlaw?

Mga Pagtinguha nga Ipaathag ang 1914

Sa iya libro nga Thunder at Twilight​—Vienna 1913/1914, ginatinguhaan sang awtor nga ipaathag kon ano ang ginbangdan sang inaway paagi sa pagpatuhoy sa iya ginatawag nga “bag-ong gahom” nga nag-impluwensia sa mga pungsod sang 1914. Ining “gahom,” siling niya, sa pagkamatuod mga pila ka butang nga nagtingubay. Ang pila ka maligdong nga mga tingog nga ginpabutyag sadto nalumsan sang nagabaskog nga singgit para sa inaway. Ang mga hulag sang isa ka pungsod nagpadasig sang mga hulag sang tanan nga iban pa. Ang awtoridad ginsaylo halin sa nagagahom nga hubon padulong sa militar. Madamo nga tawo ang nakakita man sa inaway sing isa ka maayong kahigayunan nga maeksperiensiahan ang isa ka “dakung pungsudnon nga pagpasimpalad” kag paagi sa sini makapalayo sa pagkamakatalaka sang adlaw-adlaw nga pagkabuhi. Sang ulihi, ang isa ka opisyal nagsulat: “Kaangay sang mga tawo nga nagakalangkag sa isa ka bagyo agod maumpawan sila gikan sa kagin-uton sang tig-ilinit, ang kaliwatan sang 1914 nagpati sa paumpaw nga mahimo dalhon sang inaway.” Ang Aleman nga awtor nga si Hermann Hesse nagsiling nga makabenepisyo ang madamo nga tawo kon tay-ugon sila gikan sa “makatalaka nga kabuhi sa isa ka kapitalistiko nga katilingban.” Ang ekspresyon nga ang inaway “isa ka pagpaputli, isa ka kahilwayan, isa ka daku nga paglaum,” ginpadungog kay Thomas Mann nga isa ka Aleman nga awtor nga nagdaug sing Nobel nga premyo. Bisan gani si Winston Churchill, nga nagaudyak sa inaway, nagsulat: “Ang mga paghanda para sa inaway may makatilingala nga ganyat sa akon. Nagapangamuyo ako sa Dios nga patawaron ako sa sinang makahaladlok nga kabuangan.”

Ining “bag-ong gahom” amo ang ginbangdan sang masadya nga mga esena sa bug-os nga Europa samtang ang mga suldado nagmartsa padulong sa inaway. Ang ila mga kalo ginhigtan sing berde nga mga sanga, ang mga rosas nga ginhimo nga kulintas ginsab-it sa mga kanyon, ang mga orkestra naglanton, ang mga ginang sang puluy-an nagwagayway sing mga panyo gikan sa ila mga bintana, kag ang malipayon nga kabataan nagdinalagan upod sa mga suldado. Daw subong bala nga ginsaulog kag ginkakunyagan sang katawhan ang pag-abot sang inaway. Ang inaway kalibutanon gintamod nga isa ka piesta.

Amo ini ang sumaryo sang pila sang gintawag ni Morton, nga ginbalikwat kaina, nga “bag-ong gahom” nga dapat makabulig sa aton sa paghangop sang kabangdanan sang unang inaway kalibutanon. Apang diin maghalin ining “gahom”? Ang istoryador nga si Barbara Tuchman nagsulat nga ang industriyal nga katilingban amo ang naghatag sa tawo sing bag-ong mga gahom kag bag-ong mga pag-ipit. Sa kamatuoran, “ang katilingban . . . puno sing bag-ong mga tension kag nagsupot nga mga enerhiya.” Si Stefan Zweig, isa ka intelihente nga pamatan-on nga taga-Vienna sadtong tion, nagsulat: “Wala ako sing mahambal kundi nga ini isa ka sobra nga puwersa, isa ka makapasubo nga resulta sang pungsudnon nga kusog nga nagsupot sa sulod sang kap-atan ka tuig nga may paghidait kag karon nagapangita sing masingki nga paagi sa pagguwa.” Ang ekspresyon nga “wala ako sing mahambal” nagapahangop nga nabudlayan sia sa pagpaathag sini. Sa introduksion sa iya libro nga Thunder at Twilight, si Morton nagsulat: “Ngaa natabo yadto sa sadtong partikular nga tion kag sa sadtong duog? Kag paano? . . . May yara bala palasandigan sa paghangop sining tanan makalilibog nga hitabo?”

Huo, madamo sing nagatinguha sa pagpaathag sang 1914 ang nagapati nga ang sadsaran nga mga rason indi gid mahapos hangpon. Ngaa ang inaway wala magdalahig sa mga partido lamang nga nadalahig sing direkta? Ngaa nangin inaway kalibutanon ini? Ngaa kalawig gid sini kag makahalapay? Ano gid ining makatalanhaga nga gahom nga nagkontrol sa katawhan sang tigragas sang 1914? Ipaathag sang amon masunod nga artikulo, sa pahina 10, ang sabat sang Biblia sa sining mga pamangkot.

[Mga footnote]

[Blurb sa pahina 6]

“Kaangay sang mga tawo nga nagakalangkag sa isa ka bagyo agod maumpawan sila gikan sa kagin-uton sang tig-ilinit, ang kaliwatan sang 1914 nagpati sa paumpaw nga mahimo dalhon sang inaway.” —Ernest U. Cormons, Austrian diplomat

[Kahon/Mga piktyur sa pahina 8, 9]

1914

Gintagna sang Biblia ang malaglagon nga mga hitabo sugod sang 1914

“Kag nagguwa ang isa na man ka kabayo nga pula nga luto; kag ang nagasakay sa iya gintugutan sa pagkuha sang paghidait sa duta agod nga magpatyanay sila; kag ginhatagan sia sing dakung espada. Kag sang ginhukas niya ang ikatlo nga pat-in, nabatian ko ang ikatlo nga buhi nga tinuga nga nagasiling: ‘Kari!’ Kag nakita ko, kag, yari karon! isa ka kabayo nga maitom; kag ang isa nga nagasakay sa sini may timbangan sa iya kamot. Kag nabatian ko ang tingog nga daw sa tunga sang apat ka buhi nga tinuga nga nagasiling: ‘Isa ka sukob sang trigo para sa isa ka denario, kag tatlo ka sukob sang sebada para sa isa ka denario; apang indi pagpierdiha ang lana sang olivo kag ang bino.’ Kag sang ginhukas niya ang ikap-at nga pat-in, nabatian ko ang tingog sang ikap-at nga buhi nga tinuga nga nagasiling: ‘Kari!’ Kag nakita ko, kag, yari karon! isa ka maluspad nga kabayo; kag ang nagasakay sa sini ginhingalanan Kamatayon. Kag ang Hades nagasunod sa iya. Kag ginhatagan sila sing awtoridad sa ikap-at nga bahin sang duta, sa pagpamatay sa espada kag sa tiggulutom kag sa kamatay kag sa mga sapat nga mapintas sang duta.”—Bugna 6:​4-8 (Tan-awa man ang Lucas 21:​10-24; 2 Timoteo 3:​1-5.

“Ang Dakung Inaway sang 1914-18 daw kaangay sang isa ka paha sang kigas nga duta nga nagatunga sadtong tion gikan sa aton tion. Bangod sang tuman kadamo nga kabuhi nga ginkutol sini nga kuntani buhi pa gihapon sang tinuig nga nagsunod sa sini, sang mga pagtuluuhan nga ginlaglag sini, sang mga ideya nga ginbag-o sini, kag sang indi mapaayo nga mga pilas sang napaslawan nga paglaum nga ginbilin sini, nagtuga ini sing pisikal subong man sikolohiko nga kal-ang sa tunga sang duha ka dag-on.”​—Introduksion sa The Proud Tower, ni Barbara W. Tuchman.

“Ang apat ka tuig nga nagsunod [sa 1914], suno sa ginsulat ni Graham Wallas, ‘apat ka tuig sang labing mabaskog kag isganan nga panikasog nga nahimo sang kaliwatan sang tawo.’ Sang matapos na ang panikasog, ang sayop nga mga paglaum kag mga kakunyag nga nangin posible tubtob sang 1914 amat-amat nga naglugdang sa dagat sang daku nga kapaslawan. Sa bili nga ginbayad sini, ang daku nga naganar sang katawhan amo ang masakit nga pagkarealisar sa kaugalingon nga mga limitasyon sini.”​—Konklusion sang amo gihapon nga libro.

[Credit Lines]

The Bettmann Archive

The Trustees of the Imperial War Museum, London

National Archives of Canada, P.A. 40136

[Map sa pahina 7]

(For fully formatted text, see publication)

Ang Europa sang Una​—Agosto 1914

1. Gran Britanya kag Ireland 2. Pransia 3. Espanya

4. Emperyo sang Alemanya 5. Switzerland 6. Italya

7. Rusya 8. Austria-Hungary

9. Romania 10. Bulgaria 11. Serbia

12. Montenegro 13. Albania 14. Gresya

[Retrato sa Pahina 5]

Gavrilo Princip

[Retrato sa Pahina 6]

Mga Aleman nga nagabaton sing mga bulak sa ila pagpakadto sa inaway

[Credit Line]

The Bettmann Archive

[Picture Credit Line sa pahina 3]

Mga Laragway sang Culver