Kon Paano Mapauswag sang Maayo nga Kalan-on ang Inyo Panglawas

DAW ano ka makalilipay tan-awon ang isa ka mapagros nga bata! Apang, ang isa ka mapagros nga bata wala matabuan lamang. “Ang simple apang masustansia nga pagkaon pirme anay isa ka daku nga prioridad sa amon pamilya indi lamang bangod daku nga bahin sang amon badyet ang ginatigana para sa sini kundi bangod man sang tion nga ginahinguyang sa pagluto kag sa pagkaon namon tanan sini,” hinumdom ni Kate, isa ka taga-Canada nga nagapuyo sa Brazil. “Bangod sa sulod-balay lang ang amon iloy, pag-abot namon kada adlaw gikan sa eskwelahan ginatamyaw kami sang manamit nga humot sang palanyapunon nga ginaluto kag ayhan sang isa ka pie ukon cake nga ginluto niya.”

Apang, sa baylo sang masustansia nga pagkaon, “mga 780 [milyones] ka tawo sa imol nga kapungsuran, isa sa kada lima sang ila populasyon, ang wala sing bastante nga makaon,” suno sa The Economist. “Tubtob sa 2 bilyones ka tawo nga may bastante nga makaon agod mabulong ang ila kagutom ang walay sapayan kulang sing mga bitamina kag mga mineral nga ginakinahanglan nila.” Ginapakita sang mga katunayan nga ang isa nga kulang sing masustansia nga pagkaon indi lamang nga nagaluya kundi nga kubos man ang iya mabulig sa iban. Busa, tuhoy sa kabataan nga kulang sing masustansia nga kalan-on, ang ekonomista nga si Eduardo Giannetti da Fonseca sang São Paulo University, sa Brazil, ginbalikwat nga nagsiling: “Ini nga [uyang sa tawo] mas malain pa sangsa bisan ano. . . . Nagapati ako nga sa sini nga kabataan natago ang mga kinaadman kag mga abilidad bangod sang kaimulon. Sa tunga nila, sa idalom sang nanuhaytuhay nga mga kahimtangan, mahimo nga may mag-utwas nga isa ka Albert Einstein.” Ang magasin nga Veja nagsiling: “Bangod sang indi masustansia nga kalan-on nagakadulaan ang pungsod sing mga tawo nga mahimo mangin mabungahon sa palaabuton kag ginauyangan sini ang isa ka posible nga reserba sang kinaalam, pagkamatugahon, kag enerhiya.” Busa, walay sapayan sang mataas nga bili sang mga balaklon, ginahatagan sang maalamon nga mga ginikanan ang ila kabataan sing isa ka malig-on nga pundasyon paagi sa pagbutang sing puhunan sa masustansia nga kalan-on.

Isa ka Maalamon nga Puhunan

Ang “pagpuhunan” nagakahulugan sing “paghimulos sa isa ka butang para sa palaabuton nga mga benepisyo ukon mga bentaha.” Paano ikaw makapuhunan sa pagkaon? Kon papilion ikaw, sikwayon mo ayhan ang kaluhuan ukon ang mga butang nga nagahatag sing kadungganan kag gamiton ang imo limitado nga badyet sa pagbakal sing masustansia nga kalan-on?

“Ang mga igbalatyag wala nagapahimunong tubtob sa hinali ginapaaktibo sila sa tion sang pagkabun-ag; ginapahangop sang ebidensia nga ang mga sistema sang igbalatyag nagapanghikot na nga daan antes sang pagkabun-ag,” siling sang The New Encyclopædia Britannica. Sa amo, ang may maayo sing4 pagkaon nga iloy amo ang maayo nga paagi sa pagsugod sang pagpakaon sa bata. Ang masunod nga tikang​—sa tapos sang pagkabun-ag​—amo ang pagpasuso sa lapsag sing gatas sang iloy, kay ang gatas sang tawo nagaaman sing kompleto nga sustansia kag nagaamlig pa batok sa kinaandan nga mga balatian. Ang publikasyon sang Nasyones Unidas nga Facts for Life nagasiling: “Sa una nga pila ka bulan sang kabuhi sang isa ka lapsag, ang gatas sang iloy lamang ang labing maayo nga pagkaon kag ilimnon. Ang mga lapsag nagakinahanglan sing iban pa nga kalan-on, dugang sa gatas sang iloy, pag-edad nila sing apat-pa-anom ka bulan.”

Bisan pa talalupangdon nga mabakod, ang tawhanon nga lawas indi dapat pasapayanan. Importante nga pabakuron ini paagi sa maayo nga pagkaon samtang bata pa. Ang The World Book Encyclopedia nagasiling: “Pag-edad sang isa ka tawo sing 6 ka tuig, nalab-ot na sang utok ang bug-os nga kabug-aton sini nga mga 1.4 kilogramo. Ang kalabanan nga mga selula sang utok nahuman na sa tion sang pagkabun-ag, kag gani ang pagdugang sang kabug-aton nagagikan labi na sa pagtubo sang mga selula. Sa sulod sining anom-ka-tuig nga panahon, ang isa ka tawo nagatuon kag nagatigayon sing bag-o nga mga pamatasan sa pinakamadasig nga kadasigon sa kabuhi.” Busa, bisan pa kon maayo ang pagkaon sang bata paglampas sini sa ikan-om nga tuig, diutay na lamang ka dugang pa nga mga selula sa utok ang magatubo. Si Kate nagsiling: “Ang maayo, masustansia nga kalan-on amo ang isa sang pinakadaku nga mga regalo nga mahatag sang mga ginikanan sa ila kabataan. Bisan pa madamo sang ginatawag nga mga kinahanglanon sang kabuhi, nga sa masami mga luho lamang, ang indi mahatag, ang mga ginikanan nga nagapuhunan sa kapagros sang hunahuna kag lawas sang ila kabataan nagahatag sa ila sing isa ka panugod sa kabuhi halin sa pagkalapsag nga wala gid sing katulad.”

Ngaa Maalamon nga Lainlainon ang Kalan-on?

Ang isa ka bata nagakinahanglan sing dagaya-sa-protina nga kalan-on agod magtubo ang lawas kag hunahuna. Ang indi maayo nga pagkaon nagapakunol sang pagtuon sang bata sa eskwelahan, kag mahimo nga ang bata matak-an kag kapuyon, indi makapamati ukon makadumdom sing maayo sang ginatudlo. Sa dimagkubos 25 ka nanuhaytuhay nga balatian bangod sa kakulang sing sustansia ang resulta sang kakulang sing isa sang importante nga mga sustansia​—protina, mga bitamina, kinahanglanon nga tambok, ukon iban pa nga mga elemento.

Binagbinaga si Joaquim. “Imol ang amon pamilya,” siling niya. “Apang may duta kami kag halos tanan sang amon ginakaon nagahalin sa amon tinamnan. Sa kada tigkalaon may mais kami kag rye nga tinapay halin sa wala mapuy-asi nga mga lamigas, kag maayo ina nga pagkaon. Halos kada adlaw ang akon iloy nagaluto sing sabaw nga may panakot nga lainlain nga utanon, lakip ang balatong, kag nahatag sini ang madamo sang amon ginakinahanglan nga sustansia. Wala kami sing madamo nga karne, apang may isda kami, sa masami tamban, bakulaw, kag tabagak.” Nagdugang pa sia: “Lima ang kabataan sang akon iloy, kag indi ko madumduman nga nagmasakit ang bisan sin-o sa amon luwas sa kataro kag trangkaso. Sa banta ko bangod ini sang amon balanse nga pagkaon.” Ang isa ka iloy nga may pito ka kabataan nagpaathag: “Dapat kami mag-aman sing masustansia nga pagkaon sa manubo nga bili. Gani nagtanom kami sing utanon sa hardin, nga, bisan pa gamay lamang, nakapatubas ini sing bastante para sa amon kinahanglanon.” Nagdugang pa sia: “Wala gid magmasakit sing grabe ang amon kabataan kag pirme gid madinalag-on sa ila pag-eskwela.”

Ang imo lawas nagakinahanglan subong sustansia sing 22 sa 103 ka ginakilala sing opisyal nga kemikal nga mga elemento. Bisan pa imposible nga mahibaluan sing sibu ang husto nga kadamuon sang mga bitamina, mga mineral, kag mga protina nga kinahanglan mo subong indibiduwal, ang balanse nga pagkaon magaaman sang imo kinahanglanon. Ang isa ka awtoridad nagsiling: “Ang sekreto sa maayo nga pagkaon amo ang lainlain nga kalan-on nga nagalakip sang tanan nga sahi sang sustansia.”

Ano kon indi luyag sang imo kabataan ang pila ka pagkaon, subong sang mapait nga mga utanon? Suno sa isa ka eksperiensiado nga kusinero, dapat iserbe sang mga ginikanan “ang bug-os nga kasangkaron sang mga utanon nga matigayon sa ila duog. Madamo nga hamtong na ang wala nagakaon sing mga utanon bangod wala ini ginpakaon sa ila sang bata pa sila. Sanglit ang mga utanon nagahatag sing uganot kag sang madamo nga bitamina nga ginakinahanglan naton kag barato pa, dapat ini ipakaon pirme sang mga ginikanan sa ila kabataan.” Gani ngaa indi magtuon sing bag-o nga mga putahe nga nagagamit sing preska nga mga utanon kag mga prutas, ayhan ginalakot sa isa ka manamit nga soufflé ukon linaga? Tuhoy sa ginatawag nga wala sing sustansia nga mga calorie, nagapanugda sia: “Ang mga ginikanan indi dapat maghupot sa balay sing matam-is nga mga kalan-on luwas sa pinasahi nga mga okasyon. Kon [ang kabataan] wala sini, indi nila makaon ini.”

Bisan pa ang pagkaon sing bastante nga kadamuon sang nagakaigo nga kalan-on nagabuhin sang katalagman sa malnutrisyon, ang iban nga mga tawo nagatuga sing mga problema para sa ila kaugalingon paagi sa sobra nga pagkaon. Ang sobra nga pagkonsumo sing calorie nga labaw sa ginakinahanglan sang lawas mahimo nga magdul-ong sa sobra nga katambukon, nga may kaangtanan sa diabetes kag balatian sa tagipusuon.a Sanglit wala sing bulong ukon pisikal nga pagpanghikot ang makatal-us sa nagakaigo nga pamatasan sa pagkaon, ang maayo nga panugda amo nga buhinan ang pagkaon sing tambok, matam-is, asin, kag alkohol. Subong man, siling sang isa ka insiklopedia, “dapat himuon ang mga tikang agod buhinan ang pagkagutom, kamingaw, kapung-aw, pagkataka, kaakig, kag kalapyo, kay ang tagsa sini mahimo bangdan sang sobra nga pagkaon.”

Isa ka Balanse nga Pagtamod sa Pagkaon kag Kapagros

Ang Biblia indi isa ka libro tuhoy sa masustansia nga kalan-on; apang, nagabulig ini agod mangin balanse kita sa mga butang nga may kahilabtanan sa kapagros. Si apostol Pablo nagpaandam batok sa mga nagsugo sa iban nga ‘maglihi sa mga kalan-on nga gintuga sang Dios nga pagbatunon nga may pagpasalamat sang mga nagatuo kag sibu nga nakakilala sang kamatuoran.’ (1 Timoteo 4:3) Luyag sang Dios nga mangin kontento kita kag gamiton sing maayo ang kon ano ang yara sa aton. “Maayo pa ang diutay nga naupdan sing kahadlok kay Jehova sangsa bugana nga suplay kag may kagamo sa sini.”​—Hulubaton 15:16.

Wala sing bisan sin-o karon ang may himpit nga panglawason. Gani ngaa indi mangin makatarunganon, indi mapatumbayaon ukon sobra ka mahalungon? Ang sobra ukon panatiko nga interes sa maayong kalan-on ukon mga butang nga may kaangtanan sa panglawas mahimo nga bangdan sang aton pagkadula sing balanse.

Walay sapayan sang mga paninguha nga atipanon ang aton panglawason, bangod sang karon nga kahimtangan, kita sa ulihi nagatigulang kag nagakapatay. Apang, sing makalilipay, ginapasalig kita sang Biblia nga tapuson sang Ginharian sang Dios ang malnutrisyon kag balatian. Bisan pa napaslawan ang mga plano sang tawo nga dulaon ang tiggulutom, mapaabot naton ang isa ka kalibutan nga bugana sa masustansia nga kalan-on para sa tanan.​—Salmo 72:16; 85:12.

[Mga footnote]

[Kahon sa pahina 7]

MGA PANUGDA SA PAGBULIG SA IMO BATA NGA MAKAPALAMBO SING MAAYO NGA PAMATASAN SA PAGKAON

◻ Maghatag sing maayong huwaran.

◻ Indi pagtuguti ang kabataan sa pagkaon sang naluyagan lang nila.

◻ Likawi ang pagdala sa balay sing walay sustansia ukon matam-is nga kalan-on.

◻ Hanasa ang kabataan nga apresyahon ang sarisari nga sahi sang kalan-on.

◻ Magtalana sing sibu nga oras sa pagkaon, lakip ang pamahaw.

◻ Indi pagtuguti ang pasayod sa TV nga mag-impluwensia sang inyo ginakaon.

◻ Indi pagtuguti ang kabataan nga sila ang magkuha sing kalan-on gikan sa repridyeretor.

◻ Hanasa ang kabataan nga magbulig sa pagluto sing kalan-on.

◻ Palambua ang pagkamapinasalamaton sa matag-adlaw nga mga aman.