Kon sa Diin ang mga Agila Nagadapo Agod Manginaon sing mga Isda

Kon sa Diin ang mga Agila Nagadapo Agod Manginaon sing mga Isda

NAGAABOT sila sing linibo, napanaptan sing matahom para magkaon, nagadalapo gikan sa bug-os nga bahin sang Alaska, British Columbia, kag subong kalayo sa estado sang Washington. Dalayawon gid nga mga pispis, kilala kaayo bangod sang ila maputi nga ulo kag maputi kaayo nga mga balahibo sang ikog nga ginakapaykapay sa paghinayhinay sang ila paglupad samtang nagahugpa. Masili nga kaki nga mga lawas, nagabug-at sa promedyo nga 6 kilogramos, ang mga babayi nga daku diutay sangsa mga lalaki, nagalupad sa kadasigon nga 50 kilometros por ora, nga may kalaparon sang pakpak nga 1.8 tubtob 2.4 metros—apang kon masiplatan sang ila masipat nga mga mata ang isa ka isda sa isa ka milya nga kalayuon, ginasurip nila ini sa kadasigon nga 160 kilometros por ora kag ginadagit ini!

Apang, para sa ila sinalusalo sa Suba sang Chilkat, inang makawiwili nga abilidad sa kahawaan indi kinahanglanon. Ang ila kalan-on nga mga salmon wala nagapalagyo. Bugana nga nagalinapta ini sa atubangan nila, nagahulat lamang nga tukbon. Ini tanan nga kapistahan ginaaman para sa ila sang Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve, nga ginpatok sang 1982 sang estado sang Alaska “agod amligan kag mahuptan ang daku nga kadamuon sang mga Bald Eagle sang kalibutan kag ang ila kinahanglanon gid nga puluy-an.”

Ang preserve nagakobre sing 19,000 ektaryas sang manubo nga kadutaan sa panghigaron sang mga suba sang Chilkat, Klehini, kag sang Tsirku, kag ang mga duog lamang nga importante sa pagluntad sang agila ang ginalakip. Ang pinasahi nga duog diin ang linibo ka agila nagadagsa kag ang mga dumuluaw nagadugok sa pagtan-aw sa ila nahamtang sa 8 kilometros sa higad sang Suba sang Chilkat nga nagaubay sa Haines Highway, sa ulot sang mga banwa sang Haines kag Klukwan.

Ang isa ka polyeto sang panguluhan nga natig-uluhan “Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve” nagasugid kon ngaa ining lima ka milya nga kalabaon sang suba makapakaon sining bugana nga mga salmon sa mga agila.

“Ang kinaugali nga hitabo nga amo ang ginabangdan sang lima ka milya sang wala nagayelo nga tubig sa Suba sang Chilkat sa tion sang tuman katugnaw nga mga binulan ginatawag nga ‘alluvial fan reservoir.’ Ang Tsirku fan, nga isa ka kurte-abaniko sang natipon nga mga dakaldakal, mga bato, balas, kag mga dag-ot sang yelo sa gibwangan sang mga Suba sang Tsirku, Klehini, kag Chilkat amo ang nagaserbe subong isa ka daku nga pulunduhan sang tubig.”

Sing kinaandan, ang suba nga nagahinay sa pag-ilig kon malapit na ini magtabo sa isa pa ka suba nagabilin sing mga linugdang, nga nagaporma sing isa ka delta, apang wala sing pulunduhan sang tubig nga ginabilin. Apang, sa duog diin nagatabo ang Suba sang Tsirku sa Suba sang Chilkat, ang litik sa duta kag ang pagsulod sang dalagku nga mga tipik sang yelo nagresulta sa isa ka daku nga linaw nga naglupyak sa kadalumon nga kapin sa 230 metros ubos sa katupungan sang dagat. Kon maggamay ang dalagku nga mga tipik sang yelo, nagakabilin ang mga linugdang, kag ang mga suba nagadugang sing balas kag dakaldakal tubtob nga ang linaw may lugak, nagabuhobuho nga deposito nga kapin sa 230 metros ang kadamulon sa letso sini.

Ang rekord nagapakita nga sa tion sang mainit nga tigpamulak, tig-ilinit, kag maaga nga bahin sang tigragas, ang tubig halin sa nieve kag natunaw nga mga tipik sang yelo nagailig padulong sa alluvial fan ukon naporma nga linaw. Mas madasig ang pagsulod sangsa pagguwa sang tubig sa linaw sa amo nagaporma sing daku nga linaw. Ang polyeto sang eagle preserve nagapadayon: “Kon mag-abot ang tigtulugnaw, nagatugnaw ang panahon kag ang tubig sa palibot nagayelo. Apang, ang tubig sa sining daku nga linaw nagapabilin halin sa 5 tubtob 10 degrees Celsius nga kataason sangsa temperatura sang tubig sa palibot. Ining mas mainit nga tubig ‘nagasakot’ sa Suba sang Chilkat kag ginahuptan ini nga wala nagayelo.

“Lima ka espesyi sang salmon ang nagamuad sa sini kag sa iban pa malapit nga mga suba kag mga sapa. Ang pagpangitlog sang salmon nagasugod sa tig-ilinit kag nagapadayon tubtob sa hingapusan sang tigragas ukon sa maaga nga bahin sang tigtulugnaw. Ang salmon nagakapatay dayon sa tapos makapangitlog kag ang ila mga patay nga lawas amo ang ginakaon sang mga agila.”

Ang pagpista sa salmon nagasugod sa Oktubre kag nagatapos sa Pebrero, kag indi madugay sa tapos sini ang linibo ka agila nagasugod sa paglinapta sa palibot nga kaumhan. Apang, ang preserve, amo ang puluy-an sa bug-os nga tuig sang mga 200 tubtob 400 ka agila. Dugang sa bisan anong isda nga madagit nila, nagakaon man ini sing waterfowl, magagmay nga mga mammal, kag mga garok.

Makakulunyag nga mga Pagpangaluyag, Dayon nga mga “Pag-asawahay”

Nagaasawahay sila tubtob buhi—makalab-ot sa pangidaron nga 40—apang sa masami nagaupdanay lamang sa tion sang pagpangitlog. Ang pagpangaluyag nagasugod sa Abril kag “mahimo maglakip ini sing makawiwili nga pagpasundayag sing pagluyagay sang mga agila nga nagasurip sa kahawaan nga nagakaw-itanay ang mga kuko kag nagabulubalintong,” suno sa balasahon nga Eagles—The Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve. Tanan sina kag pag-uyatay man sing kamot? Romantiko gid kaayo!

Nobenta y kuwatro ka pugad ang nakita sa preserve. Halin sa isa tubtob tatlo ka itlog ang masami nga nagaboto sa ulot sang hingapusan sang Mayo kag maaga nga bahin sang Hunyo, sa tapos sang paglumlom sa sulod sang 34 ukon 35 ka adlaw. Ang boto nagabiya sa pugad pag-abot sang Septiembre, apang dapat mangin kontento sila sa kambang nga kaki kag puti nga mga balahibo. Indi nila matigayon ang ila dalayawon puti nga ulo kag ikog tubtob nagapangidaron sila sing apat ukon lima ka tuig!

Ang balasahon nagahatag man sing pila ka ideya tuhoy sa paghimakas sang agila nga mabuhi kag panugda sa mga dumuluaw kon paano sila makatan-aw sa preserve nga indi sila mahalitan:

“Ang Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve may 19,000 ektaryas nga ginpain para amligan ang mga agila. Apang indi pirme maamligan ang mga agila; sadto anay legal sila nga ginaayam sang sinuhulan nga mga mangangayam. Pasad sa report tuhoy sa pagpangaon sang mga agila sing madamo nga buhi nga mga salmon kag magagmay nga mga sapat, ang Alaska Territorial Legislature sang 1917 nagtanyag sing bayad sa pagpapas sa mga agila. Ang mga beterano sang Ft. William H. Seward sa Haines nagasugid nga ang ila hawothawot nga kita sa Army nadugangan sing $1 (sang ulihi ginpasakaan sa $2) nga bayad para sa kada paris sang kuko.

“Nasapwan sang ulihi nga mga pagpangusisa nga ang halit sang mga agila sa pagmuad sang mga salmon ginpasobrahan, kag gin-untat ang legal nga pagpapas sang 1953. Sadto nga tion, kapin sa 128,000 ka agila ang napapas sing legal. Ang populasyon sang agila sa Southeast Alaska sang katuigan 1940, sang ginapatuman pa ang legal nga pagpapas, ginbulubanta nga katunga sang populasyon sang agila sang katuigan 1970.

“Sang nangin estado ang Alaska sang 1959, ang bald eagle sa Alaska napaidalom sa pederal nga pangamlig sang Bald Eagle Act of 1940. Ang pagpatay sa agila isa ka sala sa pederal, kag ang pagpanag-iya sang buhi ukon patay nga mga agila ukon bisan ano nga bahin sini (lakip ang mga balahibo!), luwas lamang sa pila ka espesipiko nga mga kondisyon, ilegal man.

“Sang 1972 ang Alaska State Legislature nagpatok sing Chilkat River Critical Habitat Area, nga gindumalahan sang Alaska Department of Fish and Game, agod pat-uron nga maamligan ang pangunang hulukmungan sang mga agila. Ang masangkad nga kalaparon sang duta nga ginapuy-an sang mga agila nagpabilin nga wala maamligan, kag may malawig kag masami mainit nga pagbanggianay sa tunga sang mga environmentalist kag pro-development nga mga grupo kon paano dapat gamiton ang duta sa Chilkat Valley. Pagkatapos sang maid-id nga pagtuon sang National Audubon Society kag ang ginagastuhan sang estado nga Haines/Klukwan Resource Study, ang mga manugtroso, mangingisda, environmentalist, mga negosyante kag lokal nga mga politiko sang ulihi nakalab-ot sa isa ka kasugtanan. Sang 1982 ginhimo nga kasugan sang lehislatura sang estado yadto nga kasugtanan nga nagpaluntad sang 19,000 ektaryas nga Alaska Chilkat Bald Eagle Preserve.

“Wala ginatugot ang pagpangtroso ukon pagmina sa Preserve, apang sarang mapadayon ang kinaandan nga paggamit sa duta, subong sang pagpangipo sing berry, pagpangisda kag pagpangayam. Ang Preserve ginadumalahan sang Alaska Division of Parks sa bulig sang 12 ka katapo nga advisory board nga ginahuman sang lokal nga mga pumuluyo, mga opisyales sang estado, kag mga biologo.

“Kon paano gamiton ang kinaugali nga manggad sang nalupyakan nga wala ginahalitan ang palibot amo ang nagapadayon nga pamangkot, kag ang mga hulusayon tuhoy sa paggamit sa duta makapukaw gihapon sing binais sa Chilkat Valley. Apang ang lokal nga mga pumuluyo nagapabugal nga nasapwan ang lokal nga solusyon para amligan ang mga agila.”

Ang mayor nga duog diin matan-aw sang mga dumuluaw ang mga agila amo ang sa panghigaron sang Haines Highway, nga nagaubay sa Suba sang Chilkat, kag may gintukod didto nga mataas nga mga duog para sa sining katuyuan.

[Mapa sa pahina 15]

(For fully formatted text, see publication)

Chilkat River Chilkoot River

Klehini River KLUKWAN

Eagle Viewing Area

(alluvial fan)

▴

Haines Highway

Tsirku River ▾ Chilkoot Lake

Chilkat Lake ▾

Chilkat River ▾ Lutak Inlet

Takhin River ▾

HAINES

[Credit Line]

[Picture Credit Line sa pahina 15]

Mga bald eagle sa pahina 15-18: Alaska Division of Tourism