Ang Pinakamamingaw nga Pispis sa Kalibutan
SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA BRAZIL
KON ginahunahuna mo nga ang kambang nga bukaw kag ang bulog nga agila yara sa katalagman nga maubos, wala mo pa mabatian ang estorya sang Spix’s macaw. Ining pispis sa Brazil nagahatag sing bag-o gid nga kahulugan sa ideya nga “mga espesyi nga yara sa katalagman nga maubos.” Apang, agod isugid sa imo ang bug-os nga estorya tuhoy sa pinakamamingaw nga pispis sa kalibutan, mag-umpisa kita sa ika-17 nga siglo.
Sadto anay, ginrekord sa una nga tion ni George Marc Grav, isa ka taga-Holland nga nagapuyo sa Brazil, ang pagluntad kag hitsura sini nga pispis. Wala madugay, gintawag ini sang lokal nga mga pumuluyo nga ararinha azul, ukon diutay nga asul nga macaw—isa ka simple apang nagakaigo nga ngalan. Ini nga pispis may asul kag medyo abuabuhon nga duag. Nagalaba sing 55 sentimetros, lakip ang 35 sentimetros nga ikog sini, amo man ini ang pinakagamay nga asul nga macaw sa Brazil.
“Sang ulihi, sang 1819,” panugiron sang biologo nga si Carlos Yamashita, ang pinakabantog nga eksperto sa mga pikoy sa Brazil, “opisyal nga ginhingadlan sang mga sientipiko ini nga pispis: Cyanopsitta spixii.” Ang Cyano nagakahulugan “asul” kag ang psitta nagakahulugan “pikoy.” Kag ang spixii? Ina nga pagdugang, paathag sang biologo, isa ka pagkilala sa Aleman nga naturalist nga si Johann Baptist Spix. Sia ang una nga nagtuon sining espesyi sa kinaugali nga puluy-an sini, ang pila ka mga sapa nga may nagaraya nga mga kahoy sa aminhan-sidlangan sang Brazil.
Nagsugod ang Pagkaubos
Huo, ang mga Spix’s macaw diutay lamang. Bisan sang mga adlaw sang pagtuon ni Spix, ang ila kadamuon ginbulubanta nga 180 lamang, apang kutob sadto, padayon nga nagbudlay ang ila kahimtangan. Ginlaglag sang mga pumuluyo ang daku nga bahin sang mga kakahuyan nga ginapuy-an anay sang mga pispis nga sadtong tungatunga sang katuigan 1970, kubos sa 60 ka macaw ang nagakabuhi pa. Walay sapayan sadtong malain nga kahimtangan, ang pagkaubos bag-o pa lang magsugod.
Ang wala mahimo sang mga pumuluyo sa sulod sang tatlo ka siglo, nahimo sang mga manugdakop-pispis sa pila lamang ka tuig—halos gin-ubos nila ang bug-os nga populasyon sang mga Spix’s macaw. Sang 1984, 4 lamang sang 60 sining mga pispis ang nagakabuhi pa sa lasang, apang sa amo man nga tion ang mga aviculturist handa sa pagbayad sing daku nga kantidad para sa “sining mahimo katapusan nga sahi” sang pispis”—tubtob sa $50,000 para sa isa ka pispis. Indi katingalahan nga sang Mayo 1989, ginpahibalo sang Animal Kingdom nga magasin nga isa ka tuig na ang nakaligad kutob sang nakit-an sang mga mananalawsaw ang katapusan nga pispis nga wala madakpan. Pila ka bulan sang ulihi, ginreport nga nadakpan sang mga manugdakop-pispis ang tanan nga nabilin nga pispis. Ang Spix’s macaw, panganduhoy sang Animal Kingdom, “naubos.”
Katingala kag Paglaum
Ginkabig sang mga biologo ang pagkaubos sang Spix’s macaw nga matuod, apang, ginsiling sang mga tawo nga nagapuyo sa ginaistaran sining mga pispis nga nakakita sila sing ararinha azul. Madamo pa nga mga report sang pagkakita ang nagsunod. May yara pa ayhan sing isa nga nabilin? Agod mapamatud-an, sang 1990 lima ka mananalawsaw ang nag-impake sang ila mga galamiton sa camping, teleskopyo, kag mga kuwaderno kag nagkadto sa duog nga ginaistaran sang Spix’s macaw.
Pagkatapos sang walay kadalag-an nga paglighot sa duog sa sulod sang duha ka bulan, ang mga mananalawsaw nakakita sing panong sang duag-berde nga papagaios maracañas, ukon mga Illinger’s macaw, apang may natalupangdan sila nga daw indi kinaandan. Ang isa sang mga miembro sang panong tuhay—mas daku kag asul. Amo yadto ang katapusan sang ilahas nga mga Spix’s macaw! Isa ka semana nila nga gin-obserbahan ini kag natun-an nila nga ang Spix, nga kinaugali nga mahuyugon sa pagpakig-upod, nagatabidtabid sa mga Illinger agod malandas ang iya kamingaw kag makakita sing tiayon. Ginabaton na sang berde nga mga pispis ining masupog asul nga kaupod subong abyan—apang ang magpakupa sa iya? Sa pagkamatuod, may mga latid sa panong sang matinahuron nga Ilinger’s macaw!
Gani, bangod napaslawan, ang Spix’s macaw nagabulag sa iya mga kaupdanan sa hapon kada adlaw kag nagabalik sa kahoy nga ginahulunan nila sing tinuig sang iya anay tiayon nga Spix’s macaw—tubtob sang 1988, ang tuig nga gindakop sang mga manugdakop-pispis ang iya tubtob kabuhi nga tiayon kag ginbaligya ini sa kabihagan. Kutob sadto, isahanon na lamang sia nga nagatulog didto—isa ka diutay, masinulub-on nga tumpok sang asul nga mga balahibo nga nagahulon sa mataas, laya nga sanga. Luwas kon may milagro nga matabo, sa ulihi ang katapusan nga Spix’s macaw nga may ihibalo sa pagkabuhi sa lasang mangin kaangay sang dodo—magluwas kon may isa nga makahatag sa iya sing tiayon. Nangin bantog ina nga ideya, kag sang 1991 nagsugod ang Projeto Ararinha-Azul (Spix’s-Macaw nga Proyekto). Ang katuyuan sini? Amligan ang nabilin nga lalaki nga pispis, hatagan sia sing tiayon, ibagay sila, kag nagalaum nga magabuad sila. Nagmadinalag-on bala ini?
May nahimo nga pag-uswag. Ginpatalupangod sang Post Office sang Brazil sa publiko ang kahimtangan sang pispis nga may pinakadaku nga katalagman nga maubos sa kalibutan paagi sa pagpaguwa sing mga selyo sa kadungganan sini. Sa amo man nga tion, madinalag-on nga napahulag sang mga biologo ang 8,000 ka pumuluyo sang Curaçá, isa ka banwa malapit sa ginaistaran sang pispis sa naaminhan nga Bahia, nga supurtahan ang nabilin nga Spix’s macaw. Bangod ginabantayan sang mga pumuluyo ang “ila” pispis, nga ginhayuan nila nga Severino, ang mga manugdakop-pispis may katalagman nga madakpan. Nagmadinalag-on ini nga estratehiya. Si Severino padayon nga nagalupad sa palibot. Ginpanikasugan man nga malubad ang isa pa ka sablag—ang paghaylo sa mga manugsagod nga buhian ang isa sang anom ka nadakpan nga pispis nga nagakabuhi pa sa Brazil. (Tan-awa ang kahon.) Isa ka tag-iya ang nag-ugyon, kag sang Agosto 1994, isa ka linghod nga babayi nga pispis, nga gindakop sang mga manugdakop-pispis subong manug-itlog, ang gindala sa Curaçá agod buhian kag liwat nga paistaron sa iya kinaugali nga puluy-an.
Pagpabagay sa Kahimtangan kag Pagpakig-angot
Ining babayi nga macaw ginbutang sa isa ka daku nga hawla nga nahamtang sa ginapuy-an sang lalaki nga pispis kag ginhatagan sing pagkaon nga kinaandan sa mga macaw sa lasang. Agod makapasibu sia sa kinaugali nga kabuhi, ginlutas sia sang mga manugsagod niya sa pagkaon sing mga liso sang sunflower—ang iya kinaandan nga pagkaon sang madakpan sia—kag ginhatagan sia sing mga liso sang pine kag sing lokal tunukon nga mga prutas nga nagatubo sa lasang. Nakapasibu sing maayo ang iya tiyan.
Ang adlaw-adlaw nga paghanas nangin isa pa ka bahin sang programa sang paghanas—kag sa maayo nga rason. Ang pagpaabot sa isa ka pispis nga ginsagod sa hawla nga gilayon makalupad sing malayo kag sing maayo upod sa isa ka kaupod nga maluyagon maglupad sing mga 50 kilometros kada adlaw kaangay sa pagpangabay sa isa ka palatan-aw sing telebisyon nga tawo sa pagdalagan sa isa ka marathon. Gani agod patubuon ang iya mga maskulo, ang mga biologo nga nagaatipan sa nahawla nga pispis nagapalig-on sa iya sa paglupadlupad palibot sa hawla kon posible.
Wala madugay nakit-an ni Severino ang hawla. Sang makita niya ang babayi, naghuni sia, gintawag sia, kag nagpalapit sing mga 30 metros sa hawla. “Ang babayi,” siling ni Marcos Da-Ré, isa ka biologo nga nagapangabudlay sa proyekto, nagsabat kag “nagpakita sing daku nga kakunyag” sang makita niya ang iya lalaki nga dumuluaw. Ang iya kakunyag, siling niya, “nagpuno sa amon sing paglaum.”
Manunudlo kag Amay . . .
Sang ulihi, nag-abot ang dakung adlaw: nag-abri ang puwertahan sang hawla. Pagkatapos sang tunga sa oras nga pagpangalag-ag, naglupad pagguwa ang babayi padulong sa isa ka kahoy mga 300 metros ang kalayuon gikan sa hawla. Apang diin si Severino? Didto sia sa 30 kilometros nga kalayuon, nagalagaslagas liwat sa mga Illinger’s macaw. Ngaa naghalin sia? Ti, pagkatapos sang iya binulan nga paghulat, sang tion na sang pagpangitlog, ang iya kuntani mangin asawa yara gihapon sa sulod sang hawla. Mahimo nga naghunahuna sia, siling ni biologo Da-Ré nga ang “isa ka hilway nga maracaña mas maayo pa sa isa ka nahawla nga ararinha.” Sa sining tion, ang pagkamapinadayunon ni Severino nagmadinalag-on. Isa ka babayi nga Illinger’s macaw ang nagpasugot kag ginbaton sia subong kaupod.
Apang, sang matapos na ang tion sang pagkupahay, naglaum ang mga biologo nga untatan na ni Severino ang iya pagpangaluyag, mabalik sa iya ginaistaran, kag makit-an ang hilway na nga Spix’s macaw, kag pangasaw-on sia. Pagkatapos, ginalauman sia sa pagbaton sing doble nga papel—manunudlo kag amay. Sanglit sia lamang ang nagaisahanon nga Spix’s macaw sa kalibutan nga nakahibalo magkabuhi sa lasang, dapat niya tudluan ang iya tiayon kon paano mangita sing pagkaon kag puluy-an kag magpabilin nga buhi sa isa sang pinakakigang nga mga rehiyon sang Brazil.
. . . Kag Manughimo sing Maragtas
Gani sang magsugod liwat ang tion sang pagpangitlog, ang mga biologo sang Spix’s Macaw Project naglaum nga untatan ni Severino ang iya paglagaslagas sa mga Illinger’s macaw kag magkonsentrar sa pagpangita sing may guab nga kahoy nga sarang mapugaran sang iya tiayon. Kon mangin maayo ang kahimtangan, ang babayi nga Spix’s macaw magaitlog sing duha ka itlog, kag pila ka bulan sa ulihi tudluan ni Severino sing mga teknik sa paglupad ang iya asawa kag ang duha ka buto. Amo ayhan sina ang matabo?
“Kinahanglan ang tion agod mahibaluan ina nga sabat,” siling ni biologo Yamashita, “apang ini nga proyekto mahimo nga amo lamang ang paagi nga malikawan nga ang Spix’s macaw mangin isa naman ka naubos nga espesyi sang pispis sa maragtas.” Nasandig karon kay Severino ang paghingalit sa kahigayunan kag paghimo sing bag-o nga panugod. Kon ining pag-asawahay magmadinalag-on, ang mga mahigugmaon sa kinaugali—kag ang mga Illinger’s macaw—makaginhawa sing masulhay.
[Kahon sa pahina 24]
Mga Pispis nga Nadakpan
Ginabulubanta nga mga 30 ka Spix’s macaw ang nagakabuhi sa kabihagan. Kapin sa isa ka dosena sining mga pispis sa Brazil ang ginasagod sang isa ka aviculturist sa Pilipinas kag nagakabuhi gihapon sa sina nga pungsod sa Asia. Ang iban sang nadakpan nga mga pispis yara sa Brazil, Espanya, kag Switzerland. Apang, ining tanan nga pispis nga nadakpan wala sing kinaiya nga yara lamang kay Severino—ang ihibalo sa pagkabuhi sa lasang.
[Laragway sa pahina 25]
Natipigan—sa isa ka selyo
[Credit Line]
Empresa Brasileira de Correios e Telégrafos