“Sickle-cell Anemia”—Ang Ihibalo Amo ang Pinakamaayo nga Pangamlig

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA NIGERIA

MAY 32 ka tawo sa hulot sang komperensia, kalabanan mga babayi kag kabataan. Ang anom ka tuig nga si ­Tope, maniwang, nagasuksok sing duag rosa nga bayo, nagapungko sing mahipos sa tupad sang iya iloy, sa kahoy nga pulungkuan. Nagapamati sia samtang ginahambalan sila sang nars kon ano ang himuon kon mag-atake ang sakit.

Nahibaluan ni Tope ang tuhoy sa sakit—tuman gid nga kasakit nga nagaatake sing hinali kag nagadugay sing inadlaw antes mag-ugdaw. Ayhan ang sakit amo ang naghimo sa iya nga mas serioso sangsa iya mga katubotubo.

“Sia ang akon panganay,” siling sang iya iloy. “Pirme sia nagamasakit kutob sang bata pa sia. Nagkadto ako sa madamo nga simbahan, kag ginpangamuyuan nila sia. Apang nagamasakit gihapon sia. Sang ulihi, gindala ko sia sa ospital. Gin-usisa nila ang iya dugo kag nasapwan nga nagamasakit sia sing ‘sick­le-cell ane­mia.’ ”

Ano Ini?

Sa Sentro sang Sick­le-Cell Ane­mia sa Be­nin City, sa Ni­ge­ria, nahibaluan sang iloy ni Tope nga ang sick­le-cell ane­mia isa ka balatian sa dugo. Kabaliskaran sa mga disparatis, wala ini sing labot sa pagpanghiwit ukon sa espiritu sang mga patay. Ang kabataan nagapanubli sing sick­le-cell ane­mia gikan sa duha ka ginikanan. Indi ini makalalaton. Indi ini maglaton sa imo gikan sa iban nga tawo. Mahimo nga natawo ka nga may yari sini ukon wala. Natun-an man sang iloy ni Tope nga samtang wala ini sing bulong, ang mga sintoma sarang mabulong.a

Ang sick­le-cell ane­mia masami nagatubo sa mga taga-Aprika. Si Dr. I. U. ­Omoike, direktor sang Sentro para sa Sick­le-Cell Ane­mia, nagsiling sa Magmata!: “Ang Ni­ge­ria amo ang may pinakadamo nga negro nga populasyon sangsa bisan ano nga pungsod kag busa may pinakamadamo nga nagabalatian sing sick­le-cell ane­mia sangsa bisan anong pungsod. Amo ini ang naghimo sa sina nga pungsod subong ang kapital sang sick­le-cell sang kalibutan.” Suno sa Daily Times sang La­gos, mga isa ka milyon sang mga taga-Ni­ge­ria ang may sick­le-cell ane­mia, kag 60,000 ang nagakapatay sa sini kada tuig.

Isa ka Balatian sa Dugo

Agod mahangpan ang balatian, dapat naton mahibaluan kon ano ang ginahimo sang dugo kag kon paano ini nagadalagan sa bug-os nga lawas. Makabulig ang isa ka ilustrasyon. Hunahunaa ang isa ka pungsod nga nagadepende sa imported nga pagkaon agod pakaunon ang mga tawo nga nagapuyo sa nauma nga mga minuro. Ang mga trak nagakadto sa kapital nga siudad diin ginakargahan ini sing pagkaon. Nagahalin sila sa siudad nga nagaagi sa mayor nga mga high­way, apang sa pagsulod nila sa mga duog sa uma, ang mga dalan nagakitid.

Kon wala sing disgrasya, ang mga trak makalab-ot sa ila destinasyon, ginadiskarga ang ila pagkaon, kag nian nagabalik sa siudad sa pagkuha sing dugang pa nga pagkaon para sa masunod nga biyahe. Apang, kon maguba ang madamo nga mga trak, mapan-os ang mga pagkaon kag ang iban nga mga trak indi makaagi. Nian madulaan sing pagkaon ang mga tawo sa mga minuro.

Sa kaanggid nga paagi, ang pula nga mga selula sang dugo nagadalagan pakadto sa mga baga diin nagakuha sila sing suplay sang oksiheno—pagkaon para sa lawas. Nian nagahalin sila sa mga baga kag madasig nga nagaagi sa mayor nga mga ugat padulong sa tanan nga bahin sang lawas. Sa ulihi, ang “mga dalan” mangin tuman kakitid amo nga ang pula nga mga selula nagadalagan lamang sa isa ka linya padulong sa magamay nga mga alagyan sang dugo. Didto nila ginadeposito ang ila karga nga oksiheno, nga nagapakaon sa mga selula sang lawas.

Ang kinaandan nga pula nga selula sang dugo manipulon kaangay sang isa ka sensilyo kag nagadalagan sing mahulas sa pinakagamay nga mga alagyan sang dugo. Apang sa mga tawo nga may sick­le-cell ane­mia, ang mga selula sang dugo nagaluya. Nagakaguba ang ila manipulon nga korte kag nagakorte saging ukon garab—isa ka galamiton sang mangunguma. Ining naguba nga mga selula sang dugo nagabara sa gamay nga mga ugat sang lawas, kaangay sang isa ka trak sa lunang, nga nagapugong sa iban nga pula nga mga selula sang dugo sa pag-agi. Kon mabuhinan ang pagdalagan sang dugo sa isa ka bahin sang lawas, ang suplay sang oksiheno nagadulog kag ang resulta amo ang tuman nga kasakit.

Ang tipiko nga sick­le-cell nga balatian nagaresulta sa tuman nga kasakit sa mga katul-anan kag mga lutalutahan. Ang pagsakit indi mapaktan; nagaabot ini sing malaka ukon bulan-bulan. Kon mag-atake ini, makapahuol ini sa bata kag sa ginikanan. Si Ihunde isa ka nars nga nagatrabaho sa sentro sang sick­le-cell. “Indi mahapos ang mag-atipan sa isa ka bata nga nagabalatian sing sick­le-cell ane­mia,” siling niya. “Nahibaluan ko, kay ang akon bata nga babayi may amo sini nga balatian. Ang sakit nagaatake sing hinali. Nagasinggit sia kag nagahibi, kag nagahibi man ako. Pagkatapos lamang sang duha ukon tatlo ka adlaw, ukon ayhan pagkatapos sang isa ka semana, nga magaugdaw ang kasakit.”

Mga Sintomas

Ang mga sintoma masami nga nagatuhaw kon ang bata nagaedad na sing anom ka bulan. Ang una nga mga tanda amo ang masakit nga pagbanog sang mga kamot ukon tiil ukon ining duha. Ang bata mahimo magahibi sing masami kag mapida magkaon. Ang puti sang mata nagadalag. Ang dila, bibig, kag ang mga palad mas maluspad sangsa kinaandan. Ang mga kabataan nga may subong sini nga mga sintomas dapat dalhon sa ospital, diin makita paagi sa pag-usisa sa dugo kon bala nagabalatian sia sing sick­le-cell ane­mia.

Kon ang naguba nga mga selula nagabara sa mga alagyan sang dugo, ang kasakit masami nagaapektar sa mga lutalutahan. Ang tuman nga pag-atake sang kasakit mahimo man makaapektar sa pagpanghikot sang utok, sang mga baga, sang tagipusuon, sang mga batubato, kag sang ahi​—⁠kon kaisa upod ang makamamatay nga mga resulta. Ang mga sakit sa bahin sang tikod mahimo magadugay sing tinuig. Ang kabataan may katalagman nga makombulsion ukon mabarahan sing dugo. Ang mga nagabalatian sing sick­le-cell ane­mia madali matapikan sing makalalaton nga mga balatian, kay ginapaluya sang balatian ang kinaugali nga mga pagpangapin. Ang impeksion amo ang kinaandan nga kabangdanan sang kamatayon.

Huo, indi tanan sang may sick­le-cell ane­mia ang ginatubuan sining tanan nga sintomas. Kag ang iban wala ginaatake sang balatian tubtob sa ila pagtin-edyer.

Ang Bulong

Madamong ginikanan ang naggasto sing tion kag kuwarta sa pagpangita sing mga bulong nga makapaayo kuno sa ila bata. Apang sa karon wala sing bulong para sa sick­le-cell ane­mia; isa ini ka tubtob-buhi nga balatian. Apang, may pila ka simple nga paagi nga sarang mahimo agod mapalakalaka ang pag-atake sang kasakit, kag may mga paagi sa pag-atubang sini kon nagaatake ini.

Kon nagaatake ang kasakit, dapat painumon sang mga ginikanan ang ila bata sing madamo nga tubig. Sarang man nila mapainom ang ditanto kabaskog nagadula sing sakit nga bulong. Ang tuman nga kasakit mahimo magkinahanglan sing mas maisog nga mga bulong nga matigayon lamang gikan sa isa ka doktor. Apang, sing makapasubo, kon kaisa bisan ang maisog nga mga bulong indi makadula sing kasakit. Apang, indi kinahanglan nga magsalasala. Halos sa tanan nga kaso, pagkaligad sang pila ka oras ukon adlaw, ang sakit nagaugdaw kag ang nagabalatian nagakaumpawan.

Ang mga sientipiko nagapanalawsaw para sa mga bulong nga makabulong sa balatian. Halimbawa, sang maaga nga bahin sang 1995, ang Na­tion­al ­Heart, ­Lung, and ­Blood In­sti­tute sa Estados Unidos nagpahibalo nga ang bulong nga hy­droxy­urea nagabuhin sing katunga sa kasunson sang masakit nga pag-atake sang sick­le-cell sa mga nagabalatian sini. Ginasiling nga ginapunggan sini ang pula nga mga selula sang dugo sa pagbag-o sing korte kag sa pagpunong sa mga alagyan sang dugo.

Ina nga mga bulong indi gilayon matigayon bisan diin, ukon makabulig ini sa tanan nga sitwasyon. Kag walay sapayan sang maathag nga mga katalagman, ang mga doktor sa Aprika kag sa bisan diin masami nagapanugda sing pagtayon sing dugo sa pagbulong sa nagabalatian sing sick­le-cell sa emerhensia nga mga kahimtangan.

Pagtapna sa Pag-atake

“Ginasilingan namon ang mga nagabalatian sing sick­le-cell ane­mia nga mag-inom sing madamo nga tubig sa pagbulig nga mapunggan ang kasakit,” siling ni Alumona, isa ka genetiko nga manuglaygay sa sentro sang sick­le-cell. “Ginapahapos sang tubig ang pagdalagan sang dugo sa mga kaugatan sang lawas. Ang mga adulto nga may sick­le-cell ane­mia dapat mag-inom sing tatlo tubtob apat ka litro nga tubig adlaw-adlaw. Siempre pa, ang kabataan, magainom sing kubos sa sini. Ginatudluan namon ang kabataan nga may sick­le-cell ane­mia nga magbalon sing tubig sa eskwelahan. Dapat mahangpan sang mga manunudlo nga ining kabataan masami magalisensia nga mangihi. Dapat mahibaluan sang mga ginikanan nga ining kabataan mahimo mangihi sa ila hiligdaan sing masami sangsa mga wala nagabalatian.”

Sanglit ang balatian makatuga sing makatalagam nga pag-atake sang kasakit, ang mga may sick­le-cell ane­mia dapat magtinguha sing lakas nga mahuptan ang maayong panglawas. Mahimo nila ini paagi sa paghupot sing personal nga katinlo, paglikaw sa malawig nga pagpamug-aton, kag paagi sa pagkaon sing balanse maayo nga pagkaon. Ang mga doktor mahimo man magrekomendar nga ang pagkaon dugangan sing mga bitamina kag fo­lic ac­id.

Sa mga duog nga kinaandan ang malaria, dapat amligan sing maalamon sang mga may sickle-cell ane­mia ang ila kaugalingon, paagi sa paglikaw nga makagat sing lamok ukon sa pagtomar sing mga bulong nga nagaamlig batok sa balatian. Sanglit ginahalitan sang malaria ang pula nga mga selula sang dugo, makatalagam gid ini sa tawo nga may sick­le-cell ane­mia.

Ang mga nagabalatian sing sick­le-cell ane­mia dapat man magpakonsulta sa doktor sing regular. Ang bisan anong impeksion, balatian, ukon mga kahalitan dapat dayon ipabulong. Paagi sa mahalungon nga pagsunod sa sining mga panuytoy, posible para sa madamo nga may sick­le-cell ane­mia nga mabuhi sing normal, malipayon nga kabuhi.

Kon Paano Ini Nagalaton sa Kabataan

Agod mahangpan kon paano ang balatian nagalaton halin sa mga ginikanan padulong sa ila kabataan, dapat naton mahibaluan ang tuhoy sa mga ge­no­type sang dugo. Ang ge­no­type sang dugo lain sangsa isa ka grupo sang dugo; ang ge­no­type may kaangtanan sa mga ­gene. Ang kalabanan nga tawo may ge­no­type sang dugo nga ginatawag AA. Ang mga nakapanubli sing A nga gene gikan sa isa ka ginikanan kag sang S nga gene gikan sa isa pa ka ginikanan may AS nga ge­no­type nga dugo. Ang mga tawo nga may AS nga dugo wala sing sick­le-cell ane­mia, apang mapalaton nila ang balatian sa ila anak. Ang mga tawo nga nakapanubli sing S nga gene gikan sa isa ka ginikanan kag sing isa pa ka S sa isa pa ka ginikanan may SS nga ge­no­type nga dugo, ang ge­no­type sang sick­le-cell ane­mia.

Sa amo, agod makapanubli ang isa ka bata sing SS nga sahi sang dugo, dapat mapanubli niya ang may balatian nga S nga gene sa tagsa ka ginikanan. Subong nga ginakinahanglan ang duha ka tawo agod makahimo sing bata, kinahanglan ang duha ka tawo agod mapaliton ang sick­le-cell ane­mia. Sa masami, ang balatian ginapaliton kon ang duha ka ginikanan lunsay may AS nga tipo sang dugo. Kon ang isa ka tawo nga may AS nga tipo sang dugo magaminyo sing isa ka tawo nga may AS nga tipo sang dugo, may 1 sa 4 ka kahigayunan nga ang isa ka bata nga matawo sa ila makatigayon sing SS nga tipo sang dugo.

Wala ini nagkahulugan nga kon may apat sila ka kabataan, isa ang magabalatian sing sick­le-cell ane­mia kag ang tatlo wala. Samtang mahimo nga isa sa apat ang may SS, mahimo man matabo nga duha, tatlo, ukon sila tanan nga apat may SS nga tipo sang dugo. Mahimo man matabo nga wala sing isa sa kabataan ang may SS nga tipo sang dugo.

Maalamon nga mga Desisyon Antes sang Pag-asawahay

Maalamon para sa mga taga-Aprika nga hibaluon kon ano ang ge­no­type sang ila dugo antes nila binagbinagon ang pag-asawahay. Mahimo ini paagi sa pagpausisa sa dugo. Ang mga tawo nga may AA nga dugo makapat-od nga wala sing isa sa ila kabataan ang matubuan sing sickle-cell ane­mia, bisan sin-o man ang ila pakaslan. Dapat mahangpan sang mga may AS nga tipo sang dugo nga kon magminyo sila sing isa ka tawo nga may AS man nga tipo sang dugo, may daku sila nga katalagman nga makabata sing isa nga may sick­le-cell ane­mia.

Walay sapayan nga madamong doktor ang wala nagapalig-on nga mag-asawahay ang duha ka tawo nga may AS nga tipo sang dugo, ginatugutan sang mga manuglaygay sa sentro sang sickle-cell ang mga tawo sa paghimo sang ila kaugalingon nga desisyon. Si Dr. Omoike nagasiling: “Ang amon trabaho indi ang pagpahog sa mga tawo ukon ang pagtudlo sa ila kon sin-o ang ila dapat kag indi dapat nga pakaslan. Wala sing makapat-od nga ang mga kabataan nga matawo sa mga ginikanan nga may AS nga tipo sang dugo makatigayon sing SS nga dugo, kay nagadepende ina sa swerte. Bisan kon makatigayon sila sing bata nga may SS nga tipo sang dugo, mahimo madala sina nga bata ang balatian nga wala sing madamo nga problema. Apang luyag namon mahibaluan sang mga tawo kon ano ang ila ge­no­type. Kag ginatinguhaan namon nga buligan ang mga tawo sing abanse nga makahibalo kon ano ang mahimo matabo agod nga kon makatigayon sila sang bata nga may SS nga dugo, indi ini makapakibot. Sa amo nga paagi, yara sa ila ang paghimo sing mga desisyon nga napasad indi lamang sa ihibalo sang mga katunayan kundi sa paghanda man sang ila kaugalingon nga hunahuna sa pagbaton sa mangin mga resulta sina nga mga desisyon.”

[Footnote]

[Kahon sa pahina 24]

Ang Importansia sang Gugma

Si Joy, nga nagaedad karon sing 20 anyos, nagabalatian sing sick­le-cell ane­mia. Sanglit isa sia sang mga Saksi ni Jehova, wala gid sia magpatayon sing dugo. Ang iya iloy nga si Ola, nagasiling: “Pirme ko gid ginapat-od nga may maayo nga pagkaon si Joy agod mag-ayo ang iya dugo. Nagapati ako nga daku ang mahimo sang mahigugmaon nga pag-atipan sang ginikanan. Ang iya kabuhi, kasubong sang tanan ko nga kabataan, hamili gid sa akon. Sa pagkamatuod, ang tanan nga kabataan nagakinahanglan sing gugma, apang ilabi na gid yadtong nagaantos sing isa ka balatian!”

[Laragway sa pahina 23]

Si Tope may mga sickle-cell, subong sang ginapakita sang mga arrow

[Credit Line]

Mga sickle cell: Image # 1164 gikan sa American Society of Hematology Slide Bank. Gingamit nga may pahanugot