Ang Paagi Agod Malikawan ang Kautangan

SA SINING nagabag-o nga mga tion, ang pagpaigo sa kinitaan sang pamilya isa gid ka hangkat. Paano mo maatubang ang hangkat sing madinalag-on?

Ang sabat indi gid man ang mas daku nga kinitaan. Ang mga eksperto sa pinansial nagasiling nga ang sabat naangot sa paghibalo kon diin nagahalin kag kon diin nagakadto ang kuwarta subong man ang kahanda sa paghimo sing maalamon nga mga desisyon. Agod mahimo ini, kinahanglan mo ang badyet.

Paglandas sa Kabudlayan sang Pagbadyet

Apang, ang badyet “ginatamod sang mga tawo nga tuman ka makatalaka,” siling sang manuglaygay sa pinansial, nga si Grace Weinstein. Sa amo, madamo nga tawo ang indi luyag magbadyet. Ginaangot man sang iban ang kinahanglanon nga magbadyet sa manubo nga kinitaan ukon kakulang sing edukasyon. Apang bisan ang mga propesyonal nga may daku nga kinitaan may mga problema sa kuwarta. Ang isa ka manuglaygay sa pinansial nagasiling: “Ang isa sang akon una nga mga kliyente nagakita sing $187,000 kada tuig . . . Ang ila lamang utang sa credit card kulangkulang sa $95,000.”

Si Michael, nga ginsambit sang primero, nagpangalag-ag sa pagpangayo sing laygay sa pinansial bangod sang isa pa ka rason. Sia nagasiling: “Nahadlok ako nga kabigon sang iban subong inosente kag kulangkulang.” Apang indi nagakaigo ina nga sahi sang kahadlok. Ang pagpaigo sa kuwarta kag pagpangita sing kuwarta nagakinahanglan sing tuhay nga sahi sang ikasarang, kag wala mahanas ang kalabanan nga tawo sa pagpaigo sa kuwarta. Ang isa ka social worker nagasiling: “Nakagradwar kami sa hayskul nga may daku nga nahibaluan tuhoy sa isosceles triangle sangsa kon paano magkinot.”

Walay sapayan, madali lang matun-an ang pagbadyet. Nagalakip ini sing paghimo sang listahan sang kinitaan kag sang listahan sang mga gasto—kag balansehon ang mga gasto suno sa kinitaan. Sa pagkamatuod, ang pagbadyet mahimo makalilipay, kag ang pagkabuhi suno sa sini mahimo nga makaalayaw.

Ang Pagsugod

Masugod kita paagi sa paghimo sing listahan sang kinitaan. Para sa kalabanan sa aton, mahapos ini, kay sa kalabanan nagalakip ini sing pila lamang ka butang—suweldo, interes sa deposito sa bangko, kag iban pa.

Apang indi pag-ilakip ang indi sigurado nga kinitaan, subong sang bayad sa overtime, bonus, ukon mga regalo. Ang pinansial nga mga manuglaygay nagapaandam nga ang paglakip sa dipat-od nga mga kinitaan mahimo maglubong sa imo sa kautangan. Kon matigayon ina nga mga kinitaan, ayhan pilion mo nga gamiton ang kuwarta sa imo paglingawlingaw kag sa paglingawlingaw sang pamilya, sa pagbulig sa iban nga nagakinahanglan, ukon sa pag-amot sa isa ka takus nga katuyuan.

Apang, ang paghimo sing listahan sang mga gasto, mahimo nga makadalaya. Indi mahangpan nanday Robert kag Rhonda, nga ginsambit sa una nga artikulo, kon diin nagakadto ang ila ginpangabudlayan nga kuwarta. Ginapaathag ni Robert kon paano nila nalubad ang problema: “Sa sulod sang isa ka bulan nagdala kami nga duha sing isa ka papel kag ginalista ang tagsa ka sentimo nga amon ginagasto. Ginlista pa gani namon ang kuwarta nga nagasto sa isa ka tasa sang kape. Kag kada adlaw, ginalista namon ang bili sa libro sang badyet nga ginbakal ko.”

Ang maid-id nga paglista sang tanan nga ginagasto mo makabulig sa imo nga mahibaluan kon diin nagakadto ang kuwarta. Apang, kon nahibaluan mo ang imo batasan sa paggasto, mahimo mamat-od ka nga indi paglistahon sing detalyado ang imo gasto kada adlaw kag pilion mo nga listahon ang bulanan nga mga gasto.

Paglista sang Bulanan nga mga Gasto

Ayhan luyag mo maghimo sang isa ka tsart kaanggid sang isa nga makita sa ibabaw. Sa linya sang “Aktuwal nga Gasto,” ilista ang bili sang bag-o mo nga gasto para sa tagsa ka butang. Limitahi ang kadamuon sang pangunang mga butang, nagagamit sing mga tig-ulo subong sang “pagkaon,” “balay,” kag “panapton.” Apang, indi pagdulaa ang ikaduha importante nga mga butang. Sa kaso nanday Robert kag Rhonda, ang kalabanan sang ila kuwarta nagakadto sa pagkaon sa mga restawran, gani ang pagpain sa “pagkaon sa restawran” gikan sa “mga groserya” nakabulig. Kon maluyagon ka sa pag-abiabi sa iban, ini man mahimo mangin ikaduha nga butang sa idalom sang “pagkaon.” Ang katuyuan amo nga mapakita sang tsart ang imo pagkatawo kag mga naluyagan.

Kon nagahimo sang imo tsart, indi pagkalimti ang apat ka bulan, tunga sa tuig, tuigan, kag iban pa pulupanag-on nga mga gasto, subong sang mga balayran sa pasiguro kag mga buhis. Apang, kon ilakip mo ini sa bulanan nga tsart, kinahanglan bahinbahinon mo ang bili suno sa husto nga kadamuon sang binulan.

Ang isa ka importante nga butang sa listahan sang mga gasto amo ang “sinuptan.” Samtang madamo ang wala nagahunahuna sa sinuptan subong gasto, maalamon nga badyeton mo ang pila sang imo bulanan nga kinitaan para sa mga emerhensia kag pinasahi nga mga katuyuan. Ginapadaku ni Grace Weinstein ang importansia sang paglakip sang sinuptan sa imo listahan sang mga gasto: “Kon indi ka makasupot bisan sing 5 porsiento lamang sang imo nabuhisan nga kinitaan (kag minimum lamang ini), kinahanglan mo maghimo sing mas estrikto nga mga paagi. Untati ang paggamit sing credit card, bag-uha ang imo estilo sang kabuhi, kag usisaa ang imo pangunang mga kinahanglanon.” Huo, pat-ura nga ilakip ang mga sinuptan sa imo bulanan nga badyet.

Bilang pangaman sa tion nga madulaan ka sing trabaho, kinaandan nga ginarekomendar karon nga tilawan mo ang magpundo sing madali matigayon nga sinuptan nga halos katumbas sa anom ka bulan nga suweldo. “Kon mapasakaan ang imo suweldo,” siling sang isa ka manuglaygay, “tagua ang katunga sini.” Nagabatyag ka bala nga imposible para sa imo ang magsupot?

Binagbinaga si Laxmi Bai, nga kaangay sa madamo sa nauma nga bahin sang India tuman gid ka imol. Nagsugod sia sa pagpain sa isa ka kolon sing diutay nga bugas gikan sa matag-adlaw nga bahin nga ginatig-ang niya para sa iya pamilya. Sa pulupanag-on, ginapadalawat niya ang bugas kag ginahulog ang kuwarta sa bangko. Nagpaposible ini sing paghulam sa bangko agod buligan ang iya anak nga lalaki sa pagpatindog sing isa ka talyer nga kalay-uhan sing bisikleta. Inang diutay nga mga sinuptan nakabulig sing daku sa kabuhi sang madamo, siling sang India Today. Naghimo ini sa pagkaindependiente sa pangabuhi nga matuod para sa iban.

Apang, ang pagbalanse sang badyet kapin pa sangsa paghimo sing isa ka listahan sang kinitaan kag mga gasto. Nagalakip ini sing pagbalanse sang mga gasto sa kinitaan, nga nagakinahanglan sing pagbuhin sang imo paggasto.

Importante Bala Ini?

Talupangda ang tig-ulo nga “Importante?” sa pormas sa pahina 9. Importante binagbinagon ini nga linya, ilabi na kon ang total sa “Bili nga Ginbadyet” nga linya mas mataas sangsa imo kinitaan. Apang, ang pagpamat-od kon bala ang isa ka butang importante kag kon pila ang sarang magasto sa sini isa ka hangkat. Matuod gid ini sa sining modernong panahon diin ginapalibutan kita sing padayon nga suplay sang bag-o nga mga produkto nga ginapasayod subong mga kinahanglanon. Ang pagbinagbinag sa tagsa ka kagastuhanan kon bala kinahanglanon gid, daw kinahanglanon, ukon makalilipay matigayon nga luho makabulig.

Tan-awa ang tagsa ka gasto nga imo ginlista, kag pagkatapos sang mahalungon nga pagbinagbinag, sulati sing “H” ang imo “Importante?” nga linya kon ang butang matuod gid nga kinahanglanon; sing “?” kon ini indi pat-od nga kinahanglanon; kag sing “M” kon ini makalilipay matigayon nga luho. Dumduma, ang total nga nalista sa “Kantidad nga Ginbadyet” nga linya indi dapat magtaas sa imo bulanan nga kinitaan!

Ang mga butang nga namarkahan sing “?” kag “M” amo dapat ang sugdan nga dulaon. Ining mga gasto indi kinahanglan nga dulaon sing bug-os. Ang tuyo amo nga usisaon ang tagsa ka butang agod tan-awon kon bala ang kagastuhan takus sing kalipay nga ginahatag sing paggasto kag dulaon sing nagakaigo. Nasapwan nanday Robert kag Rhonda sa ila listahan nga nagagasto sila sing $500 kada bulan sa pagkaon sa restawran. Nangin batasan nila ini bangod pareho sila nga indi kahibalo magluto. Apang nagtinguha si Rhonda nga magtuon sa pagluto kag nagasiling: “Nangin makalilipay ang pagluto, kag sa balay na kami pirme nagakaon.” Si Robert nagadugang: “Karon nagakaon na lang kami sa restawran sa tion sang espesyal nga okasyon ukon kon kinahanglanon.”

Ang pagbag-o sang imo mga kahimtangan mahimo magpahulag sa imo nga timbangtimbangon sing bug-os kon ano ang importante. Subong sang ginsambit sa una nga artikulo, gulpi nagnubo ang kinitaan ni Anthony. Nagnubo ini halin sa $48,000 kada tuig tubtob sa kubos sa $20,000 kag nagpabilin sa amo sina nga kataason sa sulod sang duha ka tuig. Kon matabo ini sa imo, dapat ikaw maghimo sing isa ka survival nga badyet, pagkuha sang tanan nga indi kinahanglanon gikan sa imo ginagasto.

Amo sina ang ginhimo ni Anthony. Paagi sa pagpanubo sang gasto sa pagkaon, panapton, transportasyon, kag paglingawlingaw, nabayaran niya ang arkila sa iya balay.a “Subong isa ka pamilya dapat namon pat-uron ang amon matuod nga mga kinahanglanon kag mga naluyagan,” siling niya, “kag nakabenepisyo kami gikan sa sining eksperiensia. Natun-an namon karon kon paano mangin kontento sa diutay.”

Pagbuhin sa Utang

Ang wala ginabantayan nga utang makaguba sang imo mga panikasog nga magkabuhi suno sa imo kinitaan. Walay sapayan nga ang long-term nga utang nga ginagamit sa pagbakal sa mga butang subong sang isa ka balay nga nagasaka ang bili mahimo nga may bentaha, ang mga utang sa credit card nga gingamit sa pagbayad sa pang-adlaw-adlaw nga pagkabuhi mahimo nga makahalapay. Gani “indi magbayad sing bisan diutay nga interes sa credit card,” siling sang Newsweek.

Ginarekomendar sang mga eksperto sa pinansial nga bayaran ang mga utang sa credit card bisan kon kuhaon mo ini gikan sa imo sinuptan. Indi maalamon ang mag-utang nga may mataas nga interes samtang nagatipig sang mga sinuptan nga may manubo nga interes. Narealisar ini, ginbayaran nanday Michael kag Reena ang ila mga utang sa credit card paagi sa pagkuha sing kuwarta gikan sa ila sinuptan, kag namat-od sila nga indi na liwat magsulod sa sinang kahimtangan.

Sanday Robert kag Rhonda, bangod wala sing subong nga sinuptan, naghimo sing survival nga badyet. Si Robert nagsiling: “Naghimo ako sing isa ka bar graph sa isa ka puti nga pisara nga nagapakita kon paano naganubo ang amon utang kada bulan kag ginpakabit ini sa dingding sang amon kuwarto diin makit-an namon ini kada aga. Nakahatag ini sing matag-adlaw nga pagpalig-on.” Sang talipuspusan sang tuig, daw ano ang ila kalipay sang mabayaran nila ang ila $6,000 nga utang sa credit card!

Sa pila ka pungsod bisan ang pagprenda indi na kaangay sang pagpuhunan subong sang una. Kag bangod sa interes mahimo magastuhan ka sing daku sa pagbakal sing balay. Ano ang mahimo mo agod mabuhinan ang bili sang prenda? “Magbayad sing daku nga down payment sangsa ginapangayo sang bangko ukon magbakal sing mas barato nga balay,” panugda sang Newsweek. “Kon may kaugalingon ka na nga balay, punggi ang handum nga magbakal sing mas daku kag mas matahom nga balay.”

Mabuhinan mo sing daku ang bili sang gin-utang nga salakyan paagi sa pagbayad sing daku nga down payment. Apang dapat mo ini suptan sing abanse paagi sa paglakip sini sa badyet sang imo pamilya. Kag ano abi kon magbakal ka na lang sing maayo segunda-mano nga salakyan?b Ang manubo pauna nga bayad sini mahimo magkahulugan sing manubo nga interes. Mahimo ka pa gani makabakal sing isa sini nga indi na kinahanglan nga mangutang pa.

Magamadinalag-on Ka Bala?

Ang kadalag-an ukon kapaslawan sang imo pagbadyet nasandig sing daku kon daw ano ini ka realistiko. “Indi ini magmadinalag-on kon ang kantidad nga ginapain para sa pamilya tuman ka diutay nga indi makaigo sa sulod sang isa ka bulan,” siling sang isa ka mag-asawa nga nagmadinalag-on sa pagbadyet.

Ang isa pa ka importante gid nga butang agod magmadinalag-on ang pagbadyet amo ang maayo nga komunikasyon sa ulot sang mga katapo sang pamilya. Ang mga naapektuhan sang badyet dapat tugutan sa pagpabutyag sang ila mga pagtamod kag balatyagon nga wala ginapasipalahan. Kon nahangpan sang mga katapo sang pamilya nga nadalahig ang mga kinahanglanon kag naluyagan sang kada isa kag nahibaluan ang pinansial nga kahimtangan sang pamilya, mahimo matigayon ang maayo nga pagbinuligay kag daku nga kahigayunan nga mangin madinalag-on ang pagbadyet sang pamilya.

Sa sining ital-ital nga mga tion, samtang padayon nga nagabag-o ang danyag sang kalibutan, ang kabudlayan sa pinansial nga kahimtangan sang pamilya nagadugang. (2 Timoteo 3:1; 1 Corinto 7:31) Dapat naton gamiton ang “praktikal nga kaalam” sa paglandas sa mga hangkat sang modernong pagkabuhi. (Hulubaton 2:7) Ang pagmentinar sing isa ka badyet amo gid ang makabulig sa imo nga mahimo ina.

[Mga footnote]

[Blurb sa pahina 11]

Usisaa ang tagsa ka butang agod tan-awon kon bala ang paggasto takus sa kalipay nga ginadala sini

[Blurb sa pahina 12]

Maghalong sa mga interes sang credit-card!

[Tsart sa pahina 9]

TSART SANG BULANAN NGA GASTO KAG PAG-USISA Bulan

MGA GASTO Aktuwal nga Gasto Importante? Ginbadyet nga Kantidad

Pagkaon:

Mga Groserya

Kaon sa restawran

Pag-abiabi sa iban

Bayad sa Balay:

Prenda ukon arkila

Mga galamiton

Panapton

Transportasyon

Mga regalo

●

●

●

Mga Sinuptan

Buhis

Pasiguro

Yangkutyangkot

TOTAL (ipaanggid sa kinitaan)

BULANAN NGA KINITAAN

Suweldo

Mga Ginapaarkilahan (kon may yara)

Interes sa mga sinuptan

TOTAL (ipaanggid sa kagastuhanan)

[Retrato sa pahina 10]

Ang maayo nga komunikasyon sa pamilya importante agod magmadinalag-on ang pagbadyet