Kaimulon—Ang ‘Wala Matalupangdi nga Emerhensia’
“MADAMO kita sing mabatian nahanungod sa makapabalaka nga mga emerhensia tuhoy sa pag-init sang bug-os nga globo kag mga ozone layer kag pagdagta sa kadagatan,” siling sang manuglaygay sang Nasyones Unidas nga si Dr. Mahbub Ul-Haq, apang nagdugang sia: “Ang pag-init sang bug-os nga globo kag madamo pa sang iban nga makapabalaka nga emerhensia magapatay pa [samtang] ang wala matalupangdi nga mga emerhensia nagapatay sing madamo nga kabuhi sa imol nga mga pungsod kada adlaw.” Ginkomentuhan ni Dr. Ul-Haq ang isa sadtong wala matalupangdi nga mga emerhensia. “Ang kaimulon,” siling niya, “amo gid ang labing daku nga manugpatay.” Paano?
Para sa kadam-an sang 1.3 bilyon ka tawo sa bug-os nga kalibutan nga nagamantener sa isa ka dolyar ukon kubos pa kada adlaw, ang kaimulon isa gid ka makamamatay nga kalamidad. Tubtob sa 18 milyones ka tawo, report sang magasin nga UN Chronicle, ang nagakapatay kada tuig bangod sa “mga kabangdanan nga may kaangtanan sa kaimulon.” Makahalawhaw ining kadamuon! Hunahunaa ang “makatawag igtalupangod” nga mga ulong-dinalan kon, pananglitan, ang bug-os nga populasyon sang Australia, mga 18 milyones, magutuman sa isa ka tuig! Apang, ang kamatayon sining minilyon ka imol, komento sang isa ka palayag sa Radyo sang Nasyones Unidas, “wala tanto ginahambalan.” Sa pagkamatuod, isa gid ini ka ‘wala matalupangdi nga kalamidad.’
Agod malubad ini, ang mga tiglawas gikan sa 117 ka pungsod nga nagtambong sa una-una gid nga World Summit for Social Development naghambal tuhoy sa mga pamaagi agod atubangon ang problema nga kaimulon sang kalibutan. “Sang nagligad nga isa ka gatos kag kalim-an ka tuig naglansar ang kalibutan sing isa ka krusada batok sa pag-ulipon,” pahanumdom ni James Gustave Speth, ang administrador sang United Nations Development Programme. “Dapat kita karon maglansar sing bug-os kalibutan nga krusada batok sa kaimulon sang kadamuan.” Ngaa dapat ini kabalak-an? Ang kaimulon, paandam niya, “nagadul-ong sa pagkawalay paglaum kag pagkawalay kalig-unan kag nagabutang sang aton kalibutan sa katalagman.”
Apang, bisan samtang ginahambalan sang mga delegado ang mga pamaagi sa pagdula sang kaimulon, ginpakita sang ‘relo sang kaimulon,’ nga nagaisip sang kadamuon sang mga bata nga nagakatawo sa imol nga mga pamilya kada adlaw, nga ang kaimulon sa bug-os nga globo nagalala. Ginpakita sang relo nga ginpasundayag sa duog nga ginhiwatan sang kombension nga sa sulod sang isa ka semana nga komperensia, halos 600,000 ka bag-o matawo nga mga lapsag ang gindugang sa nagadamo nga kadamuon sang mga imol. Sa katapusan sang hingapusan nga adlaw sang komperensia, ginpatay ang relo; apang ang matuod, suno kay Speth, “ang relo padayon nga nagaandar.” Ang pamangkot karon amo, Sapakon ayhan ini?