Pagbantay sa Kalibutan

Pag-abuso sa Ginaresita nga mga Droga

Sa estado sang Victoria, Australia, ang pamantalaan sang Melbourne nga Herald Sun nagareport nga ang “mga Australiano nagagasto sing $3 bilyones kada tuig sa bulong kag labi nga nagakagiyan sa ginaresita nga mga painkiller.” Ang ministro sa panglawas sang Victoria nagpaandam nga “ang pag-abuso sa ginaresita nga mga droga nagahatag sa aton sing problema kag mahimo mangin makatalagam sa panglawas kag estilo sang pagkabuhi subong sang ginadilian nga mga droga.” Nabalaka man sia tuhoy sa mga report nga nagadamo ang mga tawo nga ‘nagakadto sa mga doktor’ agod magparesita sing madamo nga bulong. Ang iban nga mga tableta ginatago, nian ginapudpod kag ginaindyeksion. Suno sa isa ka surbe, ang kadamuon sang mga tawo nga nagabakal sing mga painkiller kag nagagamit sini sing sayop nagdamo halin sa 3 porsiento sang 1993 tubtob sa 12 porsiento sang 1995.

Inosente nga mga Biktima sa Rwanda

Sang tion sang pagpamatay sa Rwanda nga natabo sining karon lang, ginatos ka libo ka babayi ang ginlugos, kag ang iban ginhimo pa gani nga mga ulipon sa sekso. Sa madamo nga kaso ang mga nagpanglugos amo mismo ang mga lalaki nga wala kaluoy nga nagpatay sa bana kag mga paryente sang mga babayi. Mga 35 porsiento sang mga biktima sang paglugos ang nagbusong. Ginpili sang iban nga babayi ang aborsion ukon pagpatay sa bata agod lubaron ang ila problema; ginbiyaan sang iban ang lapsag ukon ginpaadoptar sila. Apang, “suno sa kinaandan nga pagbulubanta, may 2,000 tubtob 5,000 ka ginsikway nga kabataan sa Rwanda nga ang ila mga iloy ginlugos sang panahon sang inaway sibil,” report sang The New York Times. Madamo sang mga balo kag sang ila kabataan ang wala sing madangpan sa ila mga komunidad. Ang Times nagasiling nga “madamo nga babayi ang imposible nga makapamana pa liwat ukon makasugod sing isa ka bag-o nga kabuhi.” Ang kabataan nagapahanumdom sa pila ka iloy sang ila kahuy-anan kag sang masingki nga pagkapatay sang ila mga hinigugma. Bangod sining masakit nga mga inagihan, ang pila ka iloy nabudlayan magpakita sing pagpalangga sa ila mga anak.

Mga Balatian sa Tiil

Suno sa pagbulubanta nga ginhimo sang Health Service of the Federal Association of Physicians sa Alemanya, katunga sang mga pumuluyo sina nga pungsod ang may balatian sa ila tiil. “Ginapasapayanan sang madamo nga tawo ang pag-atipan sa ila tiil ukon ginaabusuhan ang ila tiil paagi sa pagsuksok sing sapatos nga tuman ka gutok ukon makatalagam sa ila panglawas,” report sang pamantalaan nga Nassauische Neue Presse. Ang regular nga pagsuksok sing mataas sing takon ukon gutok nga sapatos mahimo tunaan sing sakit sa tuhod, balikawang, ukon likod. Ang mga balatian nga tuga sang fungi, subong sang alungahig kag lan-ag, nagalapnag man. Agod malikawan ini ginarekomendar sang Federal Association of Physicians “ang pagpamunlaw sing maayo kag mahalungon nga pagpamala sa ulot sang mga tudlo sang tiil.”

Pagkagiyan sa Pagpamalaklon

Sa Ireland ang wala sing kontrol nga pagpamalaklon “ginakilala karon nga isa ka pagkagiyan kag ginalakip sa pagkagiyan sa alkohol, droga, sugal kag pagkaon subong serioso nga emosyonal kag mental nga pagsalimuang nga nagakinahanglan sing propesyonal nga bulig,” siling sang The Irish Times. Ang mga biktima sining pagkagiyan nagagasto sing daku nga kuwarta agod baklon ang mga butang nga indi nila kinahanglan. Ang report nagapaathag: “Ang kalangkag sa pagbakal sing mga bayo nagapaguwa sing dopamine kag serotonin sa lawas, nga nagatuga sing maayo nga pamatyag.” Para sa nagapamalaklon nga wala sing kontrol, subong sang isa ka nagiyan sa droga, ang kalipay dugang kag dugang nga nagabudlay matigayon.

“Isa Ka Hubon sang Tuman Ka Lamharon nga Tumalan-aw sing Telebisyon”

Ginpakita sang isa ka surbe sa 21,000 ka pamilya sa Italya nga ang kalabanan sang kabataan sa Italya mga giyan sa telebisyon. Ang pamantalaan nga La Repubblica nagasiling nga ang “isa ka hubon sang tuman ka lamharon nga tumalan-aw sing telebisyon” eksperto na sa paggamit sing remote control kutob sa edad nga isa ka tuig. Kapin sa apat ka milyon ka kabataan sa Italya nga nagaedad sing tatlo tubtob napulo ka tuig ang nagatan-aw sing telebisyon, daw nabalani sa kapin sa duha ka oras kag tunga kada adlaw. Ang mga eksperto sa panghunahuna nagakabalaka tuhoy sa katunayan nga madamo nga kabataan nga nagaedad sing anom tubtob walo ka bulan ang mahugod na nga mga tumalan-aw sing telebisyon.

Mga Babayi kag ang Paghikog

“May 4,500 ka paghikog sa Britanya kada tuig: lima ka lalaki sa kada babayi,” report sang The Times sang London. Apang ang kadamuon sang paghikog sa pamatan-on nga mga babayi sa ulot sang 15 kag 24 anyos nga pangidaron nagdugang sing talalupangdon sang nagligad nga apat ka tuig. Ginpaathag sang isa ka propesor sa Unibersidad sang Southampton ang isa sang posible nga mga kabangdanan: “Luyag sang pamatan-on nga mga babayi nga mangin sangkol sa ila mga ginatrabahuan apang ginaipit gihapon sila sang ila mga responsabilidad subong ginang sang puluy-an. Ang may sarang nga mga iloy nagakuha sing mga yaya agod padayon sila nga makatrabaho. Nian ginasubuan sila kag ginakonsiensia. Ang ila kinaugali nga huyog nagasugo sa ila nga mangin iloy apang ang ila hunahuna nagasugo sa ila nga magtrabaho.” Nagapati ang propesor nga ang pagdugang sining mga kahuol kag mga pag-ipit magadul-ong sa dugang pa nga paghikog.

“Bug-os Globo nga Sentro” sang AIDS

Ang India kaangay sang “express nga tren nga nagadalidali padulong sa kapahamakan” kag madasig ini nga nangin “bug-os globo nga sentro sang isa sang labing makahalalit nga kalalat-an nga naeksperiensiahan sang katawhan,” siling sang isa ka bag-o nga pagtuon nga ginhimo sang Thames Valley University, sa London. Sing kaanggid, si Dr. Peter Piot, pangulo sang programa nga United Nations AIDS, nagsiling sa ika-11 nga internasyonal nga pagtilipon tuhoy sa AIDS nga ang India hinali nga nangin ang pungsod nga may pinakamadamo nga tawo nga natapikan sang balatian nga AIDS​—⁠kapin sa 3 milyones sa 950 milyones nga populasyon sini. Suno sa Indian Express nga pamantalaan, ginabulubanta sang isa ka pagtuon nga ang mga pampam amo ang regular nga ginakadtuan sang 10 porsiento sang kapin sa 223 milyones ka mahuyugon sa sekso nga mga lalaki sa India. Ang mga pampam nga nagatrabaho sa dalagku nga mga siudad kag nasapwan nga may AIDS masami nga ginapabalik sa ila ginhalinan nga mga minuro diin ang kakulang sing ihibalo sa balatian kag ang mas mapigaw nga mga pasilidad sa pagbulong sangsa mga siudad amo ang ginabangdan sang madasig nga paglapnag sang balatian. Ginabulubanta nga sa tuig 2000, lima ka milyon tubtob walo ka milyon ka tawo sa India ang mangin positibo sa HIV kag halos isa ka milyon ang may malala nga AIDS.

Mga Kahalitan sa Isport

• “Ang mountain biking madasig nagabantog, kag ang mga nagabisikleta nagatupa sa mga ospital,” report sang Vancouver Sun nga pamantalaan sa Canada. Ginareport sang pamantalaan nga kutob sang 1987 tubtob 1994, ang kadamuon sang mga tawo nga nagabisikleta sa bukid sa Estados Unidos nagtaas sing 512 porsiento, halin sa 1.5 milyones tubtob sa 9.2 milyones. Ang mahuyugon gid nga mga bag-uhan nga nagabisikleta sing sobra sa ila ikasarang sa nabaw-ing nga mga dalan kag mga alagyan nagatalsik sa ila mga bisikleta kag nakaagom indi lamang sing mga pilas kag mga bagras kundi sing malubha man nga mga kahalitan sa buko-buko, butkon, abaga, kag mga collarbone. Ang pila ka kasamaran, bisan indi makamamatay, may serioso nagadugay nga mga epekto. Si Dr. Rui Avelar, nga espesyalista sa mga halit nga tuga sang isport, nagapati nga ang bali sa isa sang walo ka magagmay nga tul-an sa butkon indi makit-an sa X-ray. Nagapaandam sia: “Kon matumba ikaw nga nagauntay ang kamot, indi ini pagpasapayani.” Ang isa mahimo makatigayon sing osteoarthritis sa butkon kag sing permanente nga halit.

• “Sa Alemanya, mga 1.2 milyones tubtob 1.5 milyones ka aksidente sa isport ang nagakatabo kada tuig,” report sang Süddeutsche Zeitung. Gin-usisa sang mga manugbulong sa Unibersidad sang Bochum ang 85,000 ka kahalitan sa paglingawlingaw kag isport sa pagtinguha nga makatigayon sing sibu, detalyado nga impormasyon tuhoy sini. Ang mga humalampang sing soccer nagatigayon sing halos 50 porsiento sang tanan nga kahalitan. Apang, kon binagbinagon ang kadamuon sang nagahampang sa lainlain nga mga isport, nasapwan sang mga mananalawsaw nga ang soccer, handball, kag basketball tanan may pareho nga kadamuon sang kahalitan. Halos 1 sa 3 ka aksidente sa isport ang sa buko-buko, ginasundan sang 1 sa 5 nga sa tuhod.

Mag-andam sa E. Coli O157:H7

“Ang pagkahilo sa pagkaon tuga sang mabaskog nga halit sang E. coli nga bakterya . . . nagalapnag sa bug-os nga kalibutan,” paandam sang The New York Times. “Ang bakterya nga nagadala sing hilo nagadamo, subong man ang kadamuon sang natapikan sing balatian kag sang nagakapatay sa bilog nga kalibutan.” Ang halit sang tipo O157:H7 nga bakterya, nakilal-an subong balatian sang 1982. Apang, kutob sadto nagsimpon ini sa isa ka bag-o nga gene agod mangin Shiga nga hilo nga ginatunaan sang Shigella nga paglupot. Kon indi mabulong sa gilayon, ang paglupot mahimo magresulta sa pagdugo, kahalitan sa batobato, kag kamatayon. Sang 1993, sa naaminhan-nakatundan nga bahin sang Estados Unidos, 4 ka tawo ang napatay kag 700 ang nagmasakit pagkatapos makakaon sing malasado nga mga hamburger sa isa ka sikat nga restawran nga may madamo sing sanga. Sining karon nga mga tinuig naglapnag man ini nga balatian sa Aprika, Australia, Europa, kag Japan. Sa Estados Unidos lamang, ang E. coli O157:H7 mahimo amo ang balasulon sa 20,000 ka balatian kada tuig kag sa 250 tubtob 500 ka kamatayon. “Malikawan sang mga konsumidor nga matapikan sang balatian kon pat-uron nila nga luto ang mga karne, ilabi na ang tinuktok nga mga karne, tubtob nga ang temperatura maglab-ot sa 155 degrees Fahrenheit, diin hustuhan na ang init nga makadula sang pagkapula sini,” siling sang Times.