Cuzco—Dumaan nga Kapital sang mga Inca

Sang koresponsal sang Magmata! sa Peru

NAGHAWATHAWAT ang amon pagginhawa sang magtakilid ang amon eroplano kag nagpaidalom sa makitid nga nalupyakan. Manughugpa na kami sa maragtason nga siudad sang Cuzco, Peru. Walay sapayan nga ang siudad nahamtang sa kapin sa 3,400 metros nga kataason, ang mga kabukiran nagatindog sing mas mataas, amo nga daw makatalagam gid ang amon paghugpa sa hulugpaan. Sing makalilipay, nakahugpa kami sing matawhay. Makalilipay gid makita ining bantog nga siudad nga may 275,000 ka pumuluyo, nga sadto anay amo ang kapital sang daku nga Emperyo sang mga Inca.

Ang dumaan nga kultura sang mga Inca makit-an gihapon sa Cuzco. Madamo sa mga pumuluyo sang siudad ang nagahambal gihapon sing Quechua. Sa katunayan, mga walo ka milyon ka tawo sa bukid sang Andes ang nagagamit gihapon sining dumaan nga hambal. Sining karon lang, ginhaylo sang Quechua nga komunidad ang mga awtoridad nga islan ang ngalan nga Cuzco sing Qosqo, sanglit ang ponetiko nga pagsambit sang Qosqo mas malapit sa orihinal nga ngalan sa Quechua.

Isa ka Dumaan nga Siudad

Ang mga istoryador nagasiling nga ini nga siudad nagsugod sang mga 1,500 ka tuig antes sang pagkatawo ni Cristo. Halos amo sina ang tion sang gintuytuyan ni Moises ang mga Israelinhon pagguwa sa Egipto. Nian, mga 600 ka tuig na ang nagligad, si Pachacuti, ang ikasiam nga emperador sang Inca, nagpudyot sing diutay nga daga kag ginporma ini nga isa ka modelo sang isa ka bag-o, gindesinyo liwat nga siudad sang Cuzco. Si Pachacuti naggahom sing 89 ka tuig antes sang pag-abot sang Espanyol nga mga mandadaug sang mga 1527. Sa idalom sang iya paggahom ang siudad ginhimo nga isa ka naareglar sing maayo nga mayor nga siudad nga may linibo ka balay, ang sadsaran sang modernong Cuzco.

Suno sa pila ka tumandok, ang siudad ginbahinbahin sa apat ka seksion, ang yara sa sentro amo ang plasa sang siudad. Ini nga plasa nakilal-an sa Quechua subong ang huacaypata, isa ka duog para sa mga kahiwatan, pagliwaliwa, kag pag-inom. Ang pila ka eksperto sa Quechua nga hambal nagasiling nga ang “Cuzco,” ukon “Qosqo,” nagakahulugan sing “ang Pusod sang Kalibutan.” Gani, ang sentro sang plasa sang Cuzco amo ang chawpi, ukon “ang sentro sang sentro sang Emperyo sang Inca.”

Gikan sa Cuzco, ang emperador sang Inca nagagahom tubtob sa mga bahin sang modernong-adlaw nga Argentina, Bolivia, Chile, Colombia, Ecuador, kag Peru​—⁠kalabanan sini bugana kag mauyahon nga duta. Ang mga tawo nagmadinalag-on sa agrikultura paagi sa pagtukod sing nagahuluhagdan nga mga talamnan sa lainlain nga kataason. Sa sining mabungahon nagahuluhagdan nga mga talamnan, nagatanom sila sing pila ka tanom nga ginakonsumo gihapon sa kalibutan, subong sang puti nga patatas kag liso sang lima.

Ang paglakbay sa teritoryo sang Inca mabudlay gid kon wala ang ekselente nga sistema sang mga kalsada nga nagalab-ot sa kabug-usan sang emperyo. Sa larawan sang Cuzco madali mahanduraw sang isa ang dumaan nga mga Inca nga nagaabot upod sa ila mga grupo sang mga llama, ang kalargahan nga sapat sang Andean. Ang ila malahalon nga mga karga nagalakip sing malahalon nga mga bato, saway, pilak, kag bulawan.

Madamo anay ang bulawan, apang wala ini gingamit nga kuwarta sang mga Inca. Bangod sang tulad metal-dalag nga inggat sini, ang bulawan ginaangot anay sa dios sang mga Inca, ang adlaw. Ang ila mga templo kag mga palasyo masami napunihan sing mga pinanid nga bulawan. Naghimo pa gani sila sing isa ka bulawan nga hardin, nga may mga sapat kag mga tanom nga gindihon sa ulay nga bulawan. Handurawa ang makadalayaw nga talan-awon sang dumaan nga Cuzco, ang napunihan sing bulawan nga mga tinukod sini nga nagainggat sa adlaw! Halangpunon, nga ang madamo nga bulawan amo ang nagganyat sa makagod Espanyol nga mga mananakop nga nagsakop kag nagpang-ati sang 1533.

Ang Tumalagsahon nga Arkitektura Sang Cuzco

Ginpapanubli sang mga Inca sa modernong Cuzco ang matahom kag tumalagsahon nga estilo sang arkitektura sa bato. Madamo sing karon nga mga tinukod ang gintukod paagi sa mga pader nga himo sa bato nga nagpabilin nga wala maguba sa sulod sang ginatos ka tuig. Ang pila ka bato ginkihad nga igo gid sa espisipiko nga mga duog sa mga pader. Ang isa ka pader, nga nangin popular nga talan-awon sing mga turista, may subong sina nga bato nga may dose ka lainlain nga anggulo! Bangod sang madamo sing anggulo nga pagkihad sini, ining mga bato kaangay sa mga yabi nga makaigo lamang sa katumbas nga mga buho sini.

Ang mga manugtigib sing bato sang Inca mga lantip nga mga manugtukod. Bisan wala sing bulig sang modernong teknolohiya, nakihad nila sing sibu gid ang mga bato nga sa tion nga maplastar na ini, indi makaigo sa inutlan sini bisan ang sulab sang isa ka sundang! Ang pila sining mga bato nagabug-at sing pila ka tonelada. Kon paano natigayon sining dumaan nga mga tawo ina nga sahi sing abilidad nagapabilin gihapon nga isa ka misteryo.

Relihion sa Cuzco

Bangod ginbaton nila ang Katoliko nga relihion, ang tumandok nga mga Quechua sa kabilugan wala na ginakabig nga sumilimba sang adlaw. Apang, ginpadayon nila ang paganong animistiko nga mga pagtuluuhan nga nauna pa sa pagsimba sa adlaw sang mga Inca. Ginasaulog nila gihapon ang tion sang tig-alani upod ang mga paghalad sa ginatawag nila nga Pacha-Mama, halin sa Quechua nga tinaga nga nagakahulugan sing “iloy nga duta.”

Ang mga Saksi ni Jehova nangin madinalag-on sa ila programa sang pagtudlo sa Biblia sa Peru. Pila ka tuig na sa karon, ang Watch Tower Society nagbalhag sing literatura sa Biblia sa Quechua agod nga ang nagahambal sing Quechua nga populasyon makatigayon sing mensahe sang Ginharian sa ila tumandok nga hambal. May anom ka duog nga ginahiwatan sang Cristianong mga miting sa sina nga hambal.

Ang Cuzco wala na ginakabig subong ang pusod sang kalibutan, apang nagadugok ang mga turista agod duawon ining tumalagsahon nga siudad. Ayhan sa pila ka adlaw makaduaw man kamo sa makadalayaw nga Peru!

[Retrato sa pahina 22]

1. Danyag sang Cuzco halin sa kahawaan upod sang plasa sini

2. Ang mga Inca nagakihad sing mga bato sing sibu gid nga bisan ang sulab sang isa ka sundang indi makaigo sa inutlan sini

3. Kinaandan nga bayo sa Peru

4. Ang mga llama amo ang kalargahan nga sapat sa Andean