Ang Imo Palamatin-an—Isa ka Dulot nga Dapat Pakabahandion

ANG isa ka malinong nga kagab-ihon sa kaumhan, nga malayo sa mga gahod sang sibilisasyon, nagahatag sing kahigayunan nga mabatian ang malulot nga mga tunog sa kagab-ihon. Ang dupoydupoy nga huyop sang hangin mahinay nga nagapakalas sa mga dahon. Mabatian ang mga huni sang mga insekto, kapispisan, kag kasapatan sa malayo. Daw ano ka makalilipay nga mabatian inang malulot nga mga tunog! Mabatian mo bala ini?

Ang ikasarang sang sistema sang palamatin-an sang tawo makatilingala gid. Maghinguyang sing tunga sa oras sa isa ka hulot nga wala gid sing gahod​—⁠isa ka pinasahi nga kuwarto nga gindesinyo agod masagap ang tanan nga tunog​—⁠kag ang imo palamatin-an amat-amat nga ‘magaanting’ tubtob mabatian mo na ang makatilingala nga mga tunog nga nagahalin sa sulod sang imo lawas. Ginalaragway ini sang sientipiko sa palamatin-an nga si F. Alton Everest sa The Master Handbook of Acoustics. Una, ang pitik sang imo tagipusuon mabatian. Pagkatapos sang mga isa ka oras sa hulot, mabatian mo ang imo dugo nga nagapanalaytay sa kaugatan sini. Sa ulihi, kon maanting ang imo palamatin-an, “ang imo pagpailob padyaan sang isa ka dikinaandan nagasagitsit nga tunog sa ulot sang mga tunog sang pitik sang tagipusuon kag ang daw pagtamsak sing dugo. Ano ini? Tunog ini sang mga air particle nga nagabunggo sa imo mga eardrum,” paathag ni Everest. “Ang paghulag sang eardrum nga nagaresulta sa sining nagasagitsit nga tunog tuman gid ka hinay​—⁠1/100 sang ikamilyon ka bahin sang isa ka sentimetro!” Amo ini “ang dulunan sang palamatin-an,” ang manubo nga nibel sang imo ikasarang sa pagpamati. Ang daku nga pagkasensitibo sa tunog wala sing pulos sa imo bangod ang mahinay nga mga tunog malubong sa gahod sang pagbunggo sang air-particle sa imo eardrum.

Ang pagkabati nangin posible paagi sa kooperasyon sang naguwa nga bahin, tungatunga nga bahin, kag nasulod nga bahin sang dulunggan upod ang pagpanghikot kag mga ikasarang sa pagpatpat sing tunog sang aton nervous system kag utok. Ang tunog nagalakbay sa hangin subong mga balod sang mga vibration. Ginapabalikbalik sining mga balod ang aton mga eardrum, kag ining hulag, ginasaylo sang tungatunga nga bahin sang dulunggan sa nasulod nga bahin sang dulunggan. Ang hulag ginahimo didto nga mga nerve impulse, nga ginahangop sang utok subong tunog.⁠a

Ang Imo Importante Naguwa nga Bahin Sang Dulunggan

Ang malum-ok, daw nagabalulon nga naguwa nga bahin sang imo dulunggan ginatawag nga pinna. Wala lamang ginabaton sang pinna ang tunog. Natingala bala ikaw kon ngaa ang imo dulunggan daw nagabalulon? Ang mga balod sang tunog nga nagaumpok sa nanuhaytuhay nga bahin sang pinna mahinay nga ginabag-o suno sa anggulo sang pag-abot sini. Mapatpat sang utok ining magamay kaayo nga mga pagbag-o kag mahibaluan ang nahamtangan sang ginahalinan sang tunog. Ginahimo ini sang utok dugang pa sa pagpaanggid sa tion kag kabaskugon sang isa ka tunog samtang nagasulod ini sa tagsa nimo ka dulunggan.

Sa pagpaathag sini, patunuga ang imo mga tudlo samtang ginapasaka panaug ang imo kamot sa atubang mismo sang isa ka tawo nga nagapiyong. Walay sapayan nga ang imo mga tudlo nagapabilin sa pareho nga distansia sa tagsa niya ka dulunggan, mahimo niya gihapon mahibaluan kon bala ang tunog nagahalin sa ibabaw, sa idalom, ukon sa tungatunga nayon. Sa katunayan, bisan pa isa na lang ka dulunggan sang tawo ang makabati sing maayo mahibaluan niya gihapon kon diin nagahalin ang tunog.

Ang Imo Tungatunga nga Bahin Sang Dulunggan​—⁠Isa ka Makatilingala nga Mekanismo

Ang panguna nga hilikuton sang imo tungatunga nga bahin sang dulunggan amo ang pagsaylo sing mga hulag sang imo eardrum sa pluido nga nagapuno sang imo nasulod nga bahin sang dulunggan. Ina nga pluido mas mabug-at sangsa hangin. Sa amo, kaangay sa isa ka nagabisikleta pasaka sa taklaron nga pukatod, kinahanglan ang isa ka nagakaigo nga ‘kambiada’ agod mapaalinton ang enerhiya sing epektibo kon posible. Sa tungatunga nga bahin sang dulunggan, ginasaylo ang enerhiya paagi sa tatlo ka magamay nga tul-an, nga ginatawag hammer, anvil kag stirrup bangod sang ila korte. Ining pagpaalinton sing enerhiya nagatigayon sing ‘kambiada’ nga halos sibu gid para sa nasulod nga bahin sang dulunggan. Ginabulubanta nga kon wala ini, 97 porsiento sang enerhiya sang tunog ang mawasi!

May duha ka sensitibo nga muskulo nga nagaangot sa tinabuan sang imo tungatunga nga bahin sang dulunggan. Sa sulod sang isa ka gatos ka bahin sang isa ka segundo nga pagpadayag sang imo dulunggan sa matunog manubo sing frequency nga tunog, ining muskulo nagahugot sing awtomatiko, nga nagalimite sing daku sa hulag sang tinabuan kag sa amo ginatapna ang bisan anong posible nga kahalitan. Ining paghugot sing mga muskulo tuman kaabtik sa pagtaming sa imo batok sa halos tanan mabaskog nga tunog nga nagakatabo sing kinaugali, bisan pa indi gikan sa tunog sang tanan nga makina kag elektroniko nga kagamitan. Dugang pa, ining magamay nga mga muskulo mahimo lamang makaamlig sa sulod sang napulo ka minuto. Apang nagahatag ini sa imo sing kahigayunan nga makapalayo gikan sa matingil nga tunog. Makawiwili nga kon nagahambal ikaw, nagapadala ang imo utok sing mga senyales sa sining mga muskulo nga buhinan ang pagkasensitibo sang imo palamatin-an, agod indi ikaw matingilan sang imo kaugalingon nga tingog.

Ang Imo Makatilingala nga Nasulod nga Bahin Sang Dulunggan

Ang bahin sang imo nasulod nga bahin sang dulunggan nga nadalahig sa palamatin-an yara sa sulod sang cochlea, nga gintawag bangod sang korte sini nga daw alokaba sang taklong. Ang putos nga nagaamlig sa delikado nga mekanismo sini amo ang pinakamatig-a nga tul-an sa imo lawas. Yara sa labirinto sini ang basilar membrane, isa sang madamo nga tisyu nga nagabahinbahin sa cochlea subong magamay nga mga alagyan. Nahamtang sa basilar membrane ang organ of Corti, nga nagasuporta sa linibo ka hair cell​—⁠mga selula sa nerbios nga tulad-buhok ang mga punta nga nagalab-ot tubtob sa pluido nga nagapuno sa cochlea.

Kon ang hulag sang mga tul-an sa tungatunga nga bahin sang dulunggan nagabagrong sa oval window sang cochlea, ginabangdan ini sang mga balod sa pluido. Ginapahulag sining mga balod ang mga membrane, subong nga ang magamay nga mga balod sa tubig nagapahulag sa nagalutaw nga mga dahon. Ginapabawod sang mga balod ang basilar membrane sa mga duog nga katumbas sa espesipiko nga mga frequency. Ang mga hair cell sa sining mga duog nagasag-id sa tectorial membrane. Ining pagsag-idanay nagapahulag sa mga hair cell, kag subong resulta, nagapatubas ini sing mga senyales kag ginapadala ini sa imo utok. Kon mabaskog ang tunog, mas madamo nga hair cell ang mapahulag kag mas madasig ang ila paghulag. Sa amo ginahangop sang utok ang mabaskog nga tunog.

Ang Imo Utok kag Palamatin-an

Ang imo utok amo ang labing importante nga bahin sang imo sistema sang palamatin-an. May makahalawhaw ini nga ikasarang sa pagbalhin sing madamo nga impormasyon nga nabaton sini sa porma sang mga nerve impulse padulong sa mental nga paghangop sa tunog. Ginapakita sing maathag sining panguna nga papel sang utok ang pinasahi nga kaangtanan sa ulot sang hunahuna kag palamatin-an, isa ka kaangtanan nga ginatun-an sa patag nga ginatawag psychoacoustics. Halimbawa, bangod sang imo utok mabatian mo ang isa ka paghambalanay sa tunga sang madamo sa isa ka puno sing tawo nga hulot. Wala sing subong sini nga ikasarang ang mikropono gani, ang rekord sa tape nga ginhimo sa sini nga hulot halos indi mahangpan.

Ang kaugot bangod sang nagasamong nga mga gahod nagapakita sing isa pa ka bahin sining kaangtanan. Walay sapayan kon daw ano kahinay ang tunog, makaulugot kon imo ini mabatian bangod indi mo ini luyag pamatian. Halimbawa, mahinay kaayo ang tunog sang isa ka nagatulo nga gripo. Apang mahimo makaulugot gid ini kon, sa malinong nga kagab-ihon, nagapabugtaw ini sa imo!

Sa pagkamatuod, ang aton emosyon suod nga may kaangtanan sa aton palamatin-an. Hunahunaa lamang ang makalalaton nga epekto sang mabaskog nga harakhak, ukon ang kainit nga tuga sang isa ka sinsero nga tinaga sang pagpalangga kag pagdayaw. Subong man, ang daku nga bahin sang aton natun-an nga kaalam ginapasulod paagi sa aton mga dulunggan.

Isa ka Dulot nga Dapat Pakabahandion

Madamo pa sang makatilingala nga butang tuhoy sa aton palamatin-an ang wala pa madiskobrehan. Apang ang sientipiko nga paghangop nga natigayon nagapatudok sang aton apresasyon sa kaalam kag gugma nga ginapakita paagi sa sini. “Sa pagbinagbinag sing maid-id sa sistema sang palamatin-an,” sulat sang mananalawsaw sa palamatin-an nga si F. Alton Everest, “indi gid malikawan nga makahinakop nga ang masibod nga pagpanghikot kag pagkahuman sini nagapakita nga gindesinyo ini sang isa nga mahigugmaon.”

Si Hari David sang dumaan nga Israel wala sing moderno nga ihibalo sa siensia tuhoy sa pagpanghikot sa sulod sang aton palamatin-an. Apang, ginpamalandungan niya ang iya lawas kag ang madamo nga dulot sini kag nag-amba sa iya Manunuga: “Sa makahalangawa nga paagi ginhimo ako sing makatilingala. Ang imo mga binuhatan makatilingala.” (Salmo 139:14) Ang pagpanalawsaw sang siensia sa mga kalatingalahan kag katanhagaan sang lawas, lakip ang palamatin-an, nagadugang sa pamatuod nga husto si David​—⁠makatilingala nga gindesinyo kita sang isa ka maalam kag mahigugmaon nga Manunuga!

[Mga footnote]

[Kahon/Retrato sa pahina 18]

Bulig Para sa mga May Nahalitan nga Palamatin-an

Ang malawig nga pagpadayag sa mabaskog nga tunog ginabangdan sang permanente nga kahalitan sa palamatin-an. Ang pagpadayag sang imo kaugalingon sa tuman katunog nga musika ukon nagatrabaho sa palibot sang magahod nga makina nga wala sing pangamlig indi gid takus sa sinang kadulaan. Ang mga bulig sa palamatin-an nga kagamitan mahimo makabulig sa mga may kahalitan sa palamatin-an, bisan pa sa pila nga natawo nga bungol. Para sa madamo, ining mga kagamitan nakapasag-uli sang ila ikasarang nga makabati sing nanuhaytuhay nga mga tunog. Sa tapos matakdan sing bulig sa palamatin-an sa una nga tion, natalupangdan sang isa ka babayi ang isa ka makatilingala nga tunog sa guwa sang bintana sang iya kusina. “Mga pispis yadto!” siling niya. “Wala ako makabati sa mga pispis sa sulod sang mga tuig!”

Bisan pa wala sing daku nga kahalitan, ang katigulangon masami nga nagabuhin sang aton ikasarang nga makabati sing mataas nga mga tunog. Sing makapasubo, nagalakip ini sa mga tunog sang mga konsonante​—⁠ang mga tunog nga importante kaayo agod mahangpan ang ginahambal. Sa amo, mahimo masapwan sang mga tigulang nga ang paghambalanay sarang matublag sang kinaandan nga mga tunog sa sulod sang balay, subong sang pagtubod sing gripo ukon sang ginakumos nga papel, sanglit matingil ini nga nagasamong sa tunog sang mga konsonante. Ang mga bulig sa palamatin-an mahimo makabulig, apang may mga disbentaha ini. Sa isa ka rason, ang maayo nga mga bulig sa palamatin-an mahimo nga mahal kaayo​—⁠nga indi masarangan sang ordinaryo nga tawo sa madamo nga pungsod. Kag walay sapayan sini, wala sing bulig sa palamatin-an nga makapasag-uli sing bug-os sang imo normal nga palamatin-an. Kon amo, ano ang sarang mahimo?

Ang pagpakita sing konsiderasyon makabulig gid. Antes maghambal sa isa nga bungol, pat-ura nga nahibaluan niya nga may inughambal ikaw. Atubanga ang tawo. Nagatugot ini sa iya nga makita ang imo lawas kag pagtikab sang imo bibig kag agod mabatian niya ang bug-os nga kabaskugon sang mga konsonante sa imo ginahambal. Magpalapit sa tawo, kon posible, kag maghambal sing malagday kag maathag; indi magsinggit. Ang mabaskog nga mga tunog sa pagkamatuod masakit sa palamatin-an sang madamong bungol nga tawo. Kon indi niya mahangpan ang ginahambal, bag-uha ang pagprase sini sa baylo nga suliton. Subong man, kon may diperensia na ang imo palamatin-an, mapahapos mo ang pagpakighambal sang iban sa imo paagi sa pagpalapit sa nagahambal kag paagi sa pagpailob. Ining dugang nga panikasog mahimo magresulta sa maayo nga mga kaangtanan kag makabulig sa imo nga makapasibu sa imo palibot.

[Retrato]

Kon nagapakighambal sa tawo nga bungol, atubanga sia kag maghambal sing malagday kag maathag

[Diagrams sa pahina 18]

Ang Imo Dulunggan

Pinna

Oval window

Auditory nerve

Hammer (malleus)

Anvil (incus)

Stirrup (stapes)

Auditory canal

Eardrum

Cochlea

Organ of Corti

Round window

Auditory nerve

Hair cells

Tectorial membrane

Nerve fibers

Basilar membrane