“Ang Kustomer Pirme Husto”

PANUGIRON NI WEI TUNG CHIN

Pirme ako anay ginasingganan sang akon bana nga indi pagsapakon “ang relihioso nga mga tawo nga nagapamalaybalay.” Gani kon magduaw ang mga Saksi ni Jehova sa amon puluy-an, nagasiling ako nga indi kami interesado. Apang ginsingganan man niya ako nga “ang kustomer pirme husto,” gani sang magduaw ang isa ka Saksi sa amon restawran nga Red Dragon kag luyag ako sugiran tuhoy sa iya relihion, ginbatyag ko nga dapat ako mamati.

ANG akon bana, si Tong Y., amo ang tag-iya sang Red Dragon, isa ka restawran sang mga Intsik sa St. Clair Avenue, sa Cleveland, Ohio. Pagkatapos sang amon kasal, didto niya ako gintudluan sang hulubaton nga, “Ang kustomer pirme husto.”

Si T.Y. nagkadto sa Amerika agod mag-eskwela sa New York University. Sang naggradwar sia sang 1927, nag-obra sia sa isa ka restawran sa Times Square nga bahin sang New York. Nakita niya ang mga tawo nga nagakaon sa mga kalan-an sang botika, diin limitado ang mga pasilidad sa pagluto. Gani nakaideya sia nga baligyaan sila sing mainit nga chow mein.

Wala magdugay, ang magamay nga restawran nga iya ginbuksan sa Greenwich Village nangin isa ka maayo nga negosyo. Sang 1932 ginsaylo niya ang iya negosyo sa Cleveland Ohio, kag ginbuksan ang Red Dragon, nga makapapungko sa 200 ka tawo. Ang isa ka pamantalaan sa Cleveland nagreport sang Septiembre 1932: “Nagsaylo sa rehiyon sang Great Lakes pagkatapos nga mapaayawan ang gana sang minilyon sa bug-os nga sidlangan, ginbuksan ni Tong Y. Chin sa Cleveland ang iya una nga sanga sang negosyo nga nagaluto sing chow mein kada adlaw sa sentro sang nakatundan, nga sa sulod sang lima ka tuig nangin isa-ka-milyon-dolyares-kada-tuig nga negosyo.”

Sa wala ko pa mapaathag kon paano kami ni T.Y. nagkilalahay, tuguti anay ako sa pagsugid tuhoy sa akon pagdaku sa Tsina, nga nag-apektar sing daku sa akon kabuhi.

Ang Inagihan nga Kaimulon

Ang akon madumduman sang bata pa ako amo ang pagtan-aw kay Nanay nga nagalakat halin sa amon magamay nga minuro sa kadak-an sang Tsina sa pagpangita sing kalan-on. Imol gid kaayo ang amon mga ginikanan amo nga gin-paadoptar nila ang ila iban nga kabataan. Sang isa ka adlaw, sang mga duha ukon tatlo ka tuig pa lamang ang akon edad, nagpauli si Tatay nga may tuhay nga panulok sa akon. Nanagupnop ako, ‘May malain sia nga balita para sa akon.’

Wala magdugay pagkatapos sadto, gindapit ako ni Nanay, kag naglakat kami sa makitid, lunangon nga kahon sa ulot sang humayan, nagahalong agod indi mahulog sa tubig sa magtimbang nga kilid. Naghapit kami sa isa ka balay diin nakighambal si Nanay sa isa ka nagayuhum nga bata nga babayi, dayon sa isa pa ka balay diin ang bata nga babayi masinulub-on kag nagakusmod. Indi ko madumduman kon nakita ko na ini nga mga bata. Sila ang akon mga magulang nga babayi. Sang nagpaalam na kami, may panagupnop ako nga indi na kami magkitaay liwat.

Samtang nagalakat kami, padayon nga nagahambal si Nanay, nagasugid sa akon sing mga butang tuhoy sa iya, sa akon amay, kag sa akon mga utod. Makita ko gihapon ang maluluy-on, masubo nga panulok ni Nanay. Sang makaabot kami sa amon kaladtuan, daw indi maayo ang kahimtangan. Daw makahaladlok kag masubo ang balay. Amo yadto ang akon bag-o nga puluy-an. Indi ko luyag magtulog, apang ginpatulog ako sang akon iloy kag sang akon nag-adoptar nga mga ginikanan. Wala magdugay natulugan ako, kag sang pagbugtaw ko, wala na si Nanay. Wala ko na gid sia makita liwat.

Masubo nga Tion Sang Pagkabata

Bisan pa may madamo karon sing makaon, diutay lang ang gugma, kag ang akon tagipusuon puno sing mga luha. Nagabugtaw ako nga nagahilibion kada aga. Nahidlaw ako kay Nanay kag sa akon magulang nga lalaki, nga kaupod niya sa balay. Masami ako nagabuko nga maghikog. Sang nagdaku na ako, luyag ko mag-eskwela, apang ang akon nag-adoptar nga mga ginikanan nagpaobra sa akon sa puluy-an.

Sang magnuebe anyos ako, nagsaylo kami sa malayo sa Shanghai. “Karon daku na ikaw para magpamalaklon kag magluto,” siling sa akon. Gani ining mga hilikuton gindugang sa akon matag-adlaw nga trabaho. Kada adlaw ginahatagan ako sang akon nag-adoptar nga mga ginikanan sing bastante nga kuwarta agod ibakal sing kalan-on para sa tatlo ka kalan-an. Sa alagyan pakadto sa tiendahan, malabayan ko ang mga manugpakilimos kag naluoy ako sa ila bangod gutom sila. Gani ginahatagan ko sila sing isa ukon duha ka sensilyo kag may bastante pa nga nabilin para ipamakal sing kinahanglanon ko nga kalan-on.

Luyag ko gid mag-eskwela kag magtuon! “Pagligad sang anom ka bulan ipalista ka namon,” pangako sang akon nag-adoptar nga mga ginikanan. Pagligad sang anom ka bulan, ginsilingan ako: “Anom ka bulan kutob karon.” Sang ulihi nahisayran ko nga indi gid ako pagpaeskwelahon. Nasubuan gid ako. Ginkaugtan ko ang tanan sa balay. Masami nga nagapanirado ako sa sulod sang banyo kag nagapangamuyo. Bisan pa nagatuo kami sa madamo nga dios, nahibaluan ko nga may isa ka nagapanguna nga Dios, nga mas gamhanan sangsa tanan nga iban pa. Gani nagpangamuyo ako sa iya: “Ngaa may tuman nga kasakit kag kasubo?” Amo sini ang akon pangamuyo sa sulod sang madamo nga tuig.

Ang Pagpamana Nagpabag-o Sang Akon Kabuhi

Ang ginabuot sang mga ginikanan nga mga pag-asawahay kinaandan sa Tsina sadto. Ang isa sang mga abyan ni T.Y. sa unibersidad nga nagbalik sa Tsina nagsulat sa iya: “Sobra na ikaw 30 anyos kag wala gihapon sing asawa.” Dayon ginsambit niya ako kag nagdugang: “Disiotso anyos sia; matahom sia kag mabuot. . . . Kon ako sa imo Tong Y. Chin, binagbinagon ko sing maayo ini nga kahigayunan.” Ginpadal-an sia sang iya abyan sing isa ka retrato.

Ginsulatan ni T.Y. ang akon nag-adoptar nga mga ginikanan: “Nakita ko ang retrato sang inyo mabuot nga anak nga babayi. Pangasaw-on ko sia, kon, pagkatapos sang amon pagkilalahay kag pag-updanay, masapwan namon nga nagahigugmaanay kami.” Nagkadto si T.Y. sa Shanghai, kag nagkilalahay kami. Bisan pa ginpensar ko nga tigulang sia para sa akon, namat-od ako nga bangod sining pag-asawahay makapalayo ako sa balay. Gani nagpakasal kami sang 1935 kag gilayon nga nagkadto sa Amerika. Amo sini kon ngaa nakakadto ako sa Cleveland.

Daku nga mga Problema Walay Sapayan nga Manggaranon

Una, may problema sa pagpakighambal sa akon bana. Nagahambal sia sing Cantonese nga Inintsik, kag ako naman sing Shanghaiese. Daw nagahambal kami sing duha ka magkatuhay nga lenguahe. Dapat man ako magtuon sing Ingles nga lenguahe kag bag-o nga mga kinabatasan. Kag ang akon bag-o nga trabaho? Nangin isa ako ka maanyag, maabiabihon nga manug-amoma sa restawran, pirme nagatinguha nga pahamut-an ang mga kustomer. Huo, dapat ko dumdumon, “Ang kustomer pirme husto.”

Nagaobra ako sa sulod sang 16 ukon kapin pa kalawig, mabudlay nga oras kada adlaw upod sa akon bana, kag pirme lang ako nagabusong. Ang amon panganay nga anak nga babayi, si Gloria, natawo sang 1936. Pagkatapos sadto, nagbun-ag ako sing anom ka kabataan sa sulod sang siam ka tuig​—⁠tatlo ka lalaki kag tatlo pa ka babayi, ang isa sa ila napatay sang isa pa lamang ka tuig.

Sa sining tion, nagbukas si T.Y. sing madamo nga restawran kag nightclub. Ang pila ka entertainer nga nagsugod sa pag-obra sa sini, subong nanday Keye Luke, Jack Soo, kag Kaye Ballard, nangin bantog nga mga artista. Subong man, ang kalan-on sang Intsik nga amon ginaluto lapnag nga ginabaligya kag nangin bantog.

Sang tungatunga nga bahin sang dekada 1930, nakilala si T.Y. subong hari sang chow mein. Presidente man sia anay sang Chinese Merchants Association kag isa ka manugpamulongpulong sa Tsina. Nakigbahin ako sa madamo nga buhat sang kaluoy, sosyal, sibika, kag pangkomunidad nga mga hilikuton. Nangin bahin sang akon kabuhi ang pagpakigbahin sa publiko nga mga hilikuton kag sa mga parada. Kinaandan na lang nga makita ang amon mga retrato kag mga ngalan sa mga pamantalaan sa Cleveland; daw ginareport ang tanan namon nga ginahimo kag ginahambal​—⁠halin sa mga negosyo tubtob sa mga bakasyon kag bisan pa gani ang takus sang akon sapatos!

Sang 1941, sang ginbombahan sang Hapones nga mga hangaway ang Pearl Harbor, nakig-away ang Estados Unidos sa Japan. Bangod taga-Sidlangan kami, gindaugdaug kami. Bisan sang wala pa ang inaway, nakabaton kami sing mga sulat nga nagapamahog nga patyon kami sang ginpatindog namon ang amon daku nga balay sa isa ka maayo nga lugar. Apang natapos ini, kag ginpadaku namon ang amon kabataan sa sini.

Busa, may isa ako ka matahom, daku nga puluy-an, isa ka talahuron nga bana kag pamilya, huo, may matahom pa gani nga mga panapton kag mga alahas. Apang, wala gihapon ako sing kalipay. Ngaa? Isa sang mga rason amo nga, wala kami sing tion para sa pamilya. Walay sapayan nga nagabangon ako kada aga agod palakton ang kabataan sa eskwelahan, masami nga nagaobra pa kami kon magtulog na sila. Ang timbang sa balay amo ang nagaatipan sang ila mga kinahanglanon.

Mga Budhista kami, apang ang mga dios sang amon relihion wala sing ginahatag nga kaumpawan. Si T.Y., upod sa amon kamagulangan nga anak nga lalaki, nagasindi sing mga kandila sa sulod sang balay, kag nagabutang sing kalan-on sa atubangan sang mga idolo, agod kaunon sang mga dios. Apang wala gid nila ginakaon ang kalan-on, gani ginakaon ini sang mga kabataan sa ulihi.

Sang ulihi, bangod sang kalapyo kag wala sing nakita nga solusyon, nangatarungan ako nga ayhan mangin mas malipayon ang akon pamilya kon wala ako. Naglain gid ang akon pamensaron kag nagtinguha ako sa paghikog. Maayo lang, nahingagaw ako sa ospital, kag natabangan ako.

Sabat sa Akon mga Pangamuyo

Sang ulihi, sang 1950, nagsulod sa restawran ang isa ka babayi nga may matahom bukay nga buhok upod sa iya bana. Sang gin-abiabi ko sila kag ginpapungko, naghambal sia sa akon tuhoy sa Dios. Indi ako interesado. Nagaduaw sa balay ang mga Saksi ni Jehova kag nagatinguha sa pagpakighambal sa akon, apang pirme ko sila ginapalakat gilayon. Apang, tuhay ang kahimtangan sa restawran​—⁠“Ang kustomer pirme husto!”

Namangkot ang babayi nga si Helen Winters kon nagapati ako sa Biblia. “Ano nga Biblia?” sabat ko. “Madamo ini kaayo!” Kada balik niya sa restawran, ginapensar ko, ‘Yari naman ang masabad!’ Apang mabuot sia kag pursigido. Kag ang ginsiling niya tuhoy sa duta nga isa ka paraiso diin wala na sing kasakit ukon pag-antos makagalanyat gid.​—⁠2 Pedro 3:​13; Bugna 21:​3, 4.

Sa isa sang iya mga pagduaw, nagbilin sia sing isa ka imbitasyon sa mga miting sa Kingdom Hall kag ginpatalupangod ang malip-ot nga mensahe sa likod sang imbitasyon nga nagalaragway sa mga pagpakamaayo sang Ginharian sang Dios. Madumduman ko nga gintan-aw ko ini sang ulihi kag naghunahuna, ‘Kon matuod lamang ini!’ Gintanyagan niya ako sing pagtuon sa Biblia sa puluy-an, kag sang ulihi, nagpasugot ako.

Kada semana nagatipon kami palibot sa amon lamesa para sa pagtuon​—⁠si Helen kag ako upod sa amon anom ka kabataan, nga nagaedad sadto sang 5 tubtob 14. Masami nga naluoy ako sa iya bangod daw nagakadulaan kon kaisa ang kabataan sing interes. Sang 1951 nagsugod kami sa pagtambong sa mga miting sa Kingdom Hall. Wala magdugay narealisar ko nga ang akon ginatun-an amo ang sabat sa akon mga pangamuyo. Gani namat-od ako nga kinahanglan magtuon gid ako sa pagbasa sing maayo sing Ingles, nga isa ka mabudlay nga hangkat sa akon.

Pagtigayon Sing Matuod nga Kalipay

Wala magdugay nagdasig ang akon pag-uswag sa ihibalo kag gindedikar ang akon kabuhi kay Jehova nga Dios. Nian, sang Oktubre 13, 1951, ginbawtismuhan ako sa isa ka daku nga kombension sa Washington, D.C., upod sa akon duha ka kamagulangan nga kabataan, si Gloria kag si Tom. Sa una nga tion, nangin makahulugan ang akon kabuhi. Amo yadto ang pamuno sang akon pinakamalipayon nga tinuig.

Sa bug-os ko nga kabuhi nagaalagad ako sa iban nga tawo, apang karon determinado ako nga unahon ang pag-alagad sa aton Manunuga! Ginpaambit ko ang mensahe sang Ginharian sa tanan nga luyag mamati. Ginpatudok ko man sa akon kabataan ang kinahanglanon nga pagtambong sa Cristianong mga miting kag ang pagkaimportante sang pagsugid sa iban tuhoy sa maayo nga mga butang sa Pulong sang Dios.

Sang 1953 ginsugdan ang Pagtinuon Sang Kongregasyon sa Libro sa amon puluy-an. Halos 45 ka tuig sang ulihi, ginahiwat gihapon ang pagtinuon didto. Sa bug-os nga tinuig nangin daku gid ini nga bulig sa espirituwal sa amon pamilya.

Ang pagpabilin nga aktibo sa espirituwal kag pagmentinar gihapon sang amon restawran nga negosyo isa gid ka hangkat. Apang, nakatudlo pa ako sing Biblia sa madamo. Ginbaton sang pila sining mga tawo ang kamatuoran sa Biblia kag sang ulihi nangin mga payunir, subong amo ang pagtawag sa bug-os tion nga mga ministro. Sang katuigan 1950, gindedikar sang amon apat ka kamanghuran nga kabataan ang ila kabuhi kay Jehova kag ginbawtismuhan sila. Indi interesado si T.Y. sa Biblia, apang ginadul-ong kag ginasugat niya kami sang salakyan sa mga miting. Namat-od kami nga indi magbantala sa iya kundi mag-inistoryahanay lamang kami samtang nagapauli tuhoy sa isa ka punto ukon duha nga natigayon namon sa miting.

Sadto nga tion, pirme nagabiyahe si T.Y. bangod sa negosyo sa mga siudad sa bug-os nga Estados Unidos. Ginteleponohan ko ang talatapan sang Watch Tower Society sa Brooklyn, New York, kag ginpaathag ang amon kahimtangan. Gin-agda kami ni Grant Suiter, sekretaryo-tesurero anay sang Sosiedad, nga maglibot sa mga pasilidad sang didto kami sa New York. Nagdayaw gid si T.Y., ilabi na sa katinlo sang kusina, nga nahanda na sadto sa pagpakaon sa mga 500 ka tawo.

Sang pagduaw namon nakilala namon si Russell Kurzen, nga nagpadala sang ulihi kay T.Y. sing isa ka Biblia, nga iya ginbasa kada gab-i tubtob matapos niya ini. Sang ulihi, sa internasyonal nga kombension sang mga Saksi ni Jehova sa New York sang 1958, ginbawtismuhan ang akon bana! Nakibot kami sang ang amon kamagulangan nga anak nga lalaki, nga nagaalagad sadto subong katapo sang pamilya sa talatapan, may isa ka malip-ot nga bahin sa programa.

Matutom Tubtob sa Iya Kamatayon

Pirme kami ni T.Y. nagapakigbahin sa pamalaybalay nga ministeryo. Sang nagburon na ang iya panan-aw, regular kami nga nagpakigbahin sa pagpanaksi sa kalye. Ang The Cleveland Press may ulong dinalan nga “Pagkumbertir sa Red Dragon” nga may retrato namon nga nagatanyag sing Lalantawan kag Magmata! nga mga magasin sa isa nga naglabay. Ang artikulo nagasugid kon paano kami nangin mga Saksi. Subong man, gin-islan ang ngalan sang Red Dragon sa Chin’s Restaurant.

Sa sulod sang mga tinuig, ginaabiabi namon sang akon bana sa amon restawran ang madamo nga Cristianong kauturan gikan sa tanan nga bahin sang kalibutan. Ginadumdom gid namon ang panugyan ni Utod Fred Franz, nga nangin presidente sang Watch Tower Bible and Tract Society. Sang nagduaw sia, ginpalig-on niya kami: “Magmatutom, kag magsuod sa organisasyon ni Jehova.”

Madamong beses nga gin-stroke si T.Y. sang maaga nga bahin sang katuigan 1970 kag napatay sang Agosto 20, 1975. Ginbalhag sang isa ka lokal nga pamantalaan ang malawig nga pahibalo tuhoy sa iya kamatayon upod ang iya retrato nga nagatanyag sing Ang Lalantawan sa ministeryo. Ang amon katapusan nga tinuig nga magkaupod amo ang pinakamaayo nga tinuig. Pagkatapos sang kapin sa 60 ka tuig nga pagpalakat, ang Chin’s Restaurant ginsira sang Abril 1995. Para sa iban, daw katapusan ini sang isa ka dag-on.

Paghupot Sing Espirituwal nga mga Tulumuron

Isa ka bes luyag namon nga ang amon tatlo ka anak nga lalaki magbulos sa pagdumala sa negosyo sang pamilya. Apang, nagbag-o yadto nga handum; luyag namon nga sundon nila ang mga tikang ni Jesus kag mangin bug-os tion nga mga ministro. Ginpamangkot namon ang kada isa sa kabataan kon bala luyag niya nga magpayunir sa Hong Kong kag buligan ang iban nga mga Intsik nga matun-an ang amon natun-an. Gintanyagan namon sila sing pinansial nga bulig para sa sini. Bisan pa indi sila maayo makahambal sing Inintsik, namat-od sanday Winifred, Victoria, kag Richard nga magsaylo sa Hong Kong.

Ang amon anak nga babayi nga si Winifred nagpayunir didto sa sulod sang 34 ka tuig! Ginpamana ni Victoria si Marcus Gum, kag nagbalik sila sang ulihi sa Estados Unidos. May tatlo sila ka kabataan​—⁠si Stephanie kag si Seraiah, nga yara sa bug-os tion nga ministeryo sa Cleveland, kag si Symeon, nga nagaalagad sa Watchtower Farms, Wallkill, New York, upod sa iya asawa nga si Morfydd. Nagapuyo karon sanday Victoria kag Marcus sa malapit, diin nagabulig sila sa pag-atipan sa akon. Si Marcus ang nagadumala nga manugtatap sa Kongregasyon sang Coventry sa Cleveland.

Ang amon subang nga anak nga babayi, si Gloria, yara sa wheelchair kutob pa sang ginpolio sia sang 1955. Sia kag ang iya bana nga si Ben, nagapuyo sa Escondido, California, diin padayon sia nga nagaalagad sing regular sa pagbantala nga hilikuton. Si Tom nangin isa ka bug-os tion nga ministro sa sulod sang kapin sa 22 ka tuig. Sia kag ang iya asawa nga si Ester, nagaalagad karon sa Watchtower Educational Center, sa Patterson, New York. Si Richard kag ang iya asawa nga si Amy, nagpauli halin sa Hong Kong agod magbulig atipan kay T.Y. antes sia mapatay. Nagaalagad man sila karon sa Patterson. Ang amon kinagot nga si Walden, naghinguyang sing kapin sa 30 ka tuig sa bug-os tion nga ministeryo. Sa sulod sang nagligad nga 22 ka tuig, sia kag ang iya asawa nga si Mary Lou, nagaalagad sa mga kongregasyon sa Estados Unidos sa sirkito kag distrito nga hilikuton.

Indi paghunahunaa nga wala gid kami sing mga problema sa amon kabataan. Subong isa ka tin-edyer, ang isa naglayas anay sa balay kag wala kami sing nabatian tuhoy sa iya sa sulod sang tatlo ka bulan. Sa sulod sang pila ka tion, ang isa pa mas interesado sa isport sangsa espirituwal nga mga butang, wala nagatambong sa semanal nga pagtinuon sang pamilya sa Biblia bangod nagapakigbahin sia sa mga sambuwa sa isport. Gintanyagan pa gani sia nga mangin iskolar subong isa ka humalampang. Sang namat-od sia nga magsulod sa bug-os tion nga ministeryo sa baylo nga batunon ang isa sining pagkaiskolar sa unibersidad, daku gid yadto nga kaumpawan sa akon!

Mapinasalamaton nga Namati Ako

Bisan pa ang akon kabataan literal nga naglinapta sa bug-os nga kalibutan, nagapahalipay sa akon ang paghibalo nga matutom sila nga nagaalagad kay Jehova. Otsentay uno anyos na ako karon, kag bangod sang rayuma kag iban pa nga balatian nagluya ako, apang ang akon kakugi kay Jehova wala magluya. Ginatinguhaan ko nga atipanon ang akon kaugalingon agod wala sa akon mga kabataan ang dapat magbiya sa bug-os tion nga ministeryo agod atipanon ako.

Nalangkag ako nga nagapaabot sang tion nga matuman sing bug-os ang mga katuyuan sang Dios kag makita ko liwat ang akon napatay nga mga hinigugma, lakip ang akon bana, ang akon tunay nga mga ginikanan, kag si Helen Winters, nga nagtudlo sa amon. (Juan 5:​28, 29; Binuhatan 24:15) Nalipay gid ako nga namati ako sadto sa matahom, bukay sing buhok nga babayi sang nagligad nga kapin sa 46 ka tuig! Sa pagkamatuod, ang kustomer pirme husto!

[Kapsion sa pahina 23]

Sang ginkasal kami

[Kapsion sa pahina 25]

Ang amon pamilya sang 1961. Halin sa wala pa tuo: Victoria, Wei, Richard, Walden, Tom, T.Y., Winifred, kag si Gloria sa atubangan

[Kapsion sa pahina 26]

Si Wei Chin karon