Ang Akon Malawig nga Pagpanglakaton sa Kabuhi Kag Kamatayon sa Cambodia

PANUGIRON NI WATHANA MEAS

TUIG 1974 sadto, kag nagapakig-away ako batok sa Khmer Roughe sa Cambodia. Isa ako ka opisyal sa army sang Cambodia. Sa isa ka inaway may nadakpan kami nga isa ka soldado sang Khmer Rouge. Ang iya ginsugid sa akon tuhoy sa mga plano ni Pol Pot⁠a para sa palaabuton nagpabag-o sa akon kabuhi kag ginsugdan sang akon malawig nga pagpanglakaton, sa literal kag sa espirituwal nga paagi.

Apang tuguti ako nga dalhon kamo sa panugod sang akon pagpanglakaton. Natawo ako sang 1945, sa Phnom Penh, nga kilala sa Khmer nga lenguahe subong Kampuchea (Cambodia). Sang ulihi ang akon iloy nakatigayon sing importante nga posisyon sa departamento sang sekreta nga mga pulis. Isa anay sia ka pinasahi nga sekreta ni Prinsipe Norodom Sihanouk, ang manuggahom sang pungsod. Bangod isahanon sia nga nagaatipan sa akon kag masako ang iya eskedyul, napilitan sia nga ibilin ako sa isa ka Budhista nga templo agod mag-eskwela.

Ang Akon Tinun-an sa Budhismo

Otso anyos ako sang magpuyo ako upod sa punong Budhista nga monghe. Kutob sadto nga tuig tubtob sang 1969, ginabakibaki ko ang akon tion sa templo kag sa balay. Ang monghe nga akon gin-alagaran amo si Chuon Nat, ang pinakamataas nga Budhista nga opisyal sa Cambodia sadto nga tion. Sa sulod sang pila ka tion, nagtrabaho ako subong iya sekretaryo kag nagbulig sa iya sa pagbadbad sa balaan nga libro sang mga Budhista nga “Ang Tatlo ka Alat” (Tipitaka, ukon Sanskrit Tripitaka) halin sa dumaan nga lenguahe sa India padulong sa lenguahe sang Cambodia.

Nangin isa ako ka monghe sang 1964 kag nag-alagad tubtob sang 1969. Sadto nga tion madamo nga pamangkot ang nagtublag sa akon, subong sang, Ngaa may tuman kadamo nga pag-antos sa kalibutan, kag paano ini nagsugod? Nakita ko ang mga tawo nga nagatilaw sing madamo nga paagi agod pahamut-an ang ila mga dios, apang wala nila mahibaluan kon paano lubaron sang ila mga dios ang ila mga problema. Wala ako sing nasapwan nga makaalayaw nga sabat sa Budhista nga mga sinulatan, kag indi man ini masabat sang iban nga monghe. Nadulaan ako sing paglaum amo nga namat-od ako nga magguwa sa templo, kag nag-untat sa pag-alagad subong isa ka monghe.

Sang ulihi, sang 1971, nagsulod ako sa army sang Cambodia. Ginpadala ako sa Vietnam sadtong 1971, kag bangod sang akon tinun-an, ginpataasan ang akon ranggo sa second lieutenant kag gintangdo sa special forces. Nakig-away kami batok sa Komunista nga Khmer Rouge kag sa mga soldado sang Vietcong.

Inaway kag mga Pagbag-o sa Cambodia

Nangin kabalan ako nga beterano sa inaway. Naanad ako nga makakita sing patay nga tawo sa adlaw-adlaw. Personal nga nakapakigbahin ako sa 157 ka engkwentro. Isa ka bes, sa sulod sang kagulangan, halos isa ka bulan nga nakibon kami sang mga Khmer Rouge. Kapin sa 700 ka tawo ang napatay. Kinse na lang sa amon ang nabilin​—⁠isa ako sa ila, kag napilasan ako. Apang nakasalbar ako.

Sa isa pa ka okasyon, sang 1974, may nadakpan kami nga isa ka soldado sang Khmer Rouge. Samtang ginausisa ko sia, ginsugiran niya ako nga ginabuko ni Pol Pot nga pamatyon ang tanan nga anay opisyal sang gobierno, lakip na ang mga opisyal sang army. Ginsilingan niya ako nga biyaan ang tanan kag magpalagyo. Nagsiling sia: “Ilisi pirme ang imo ngalan. Indi pagsugiri ang iban kon sin-o ikaw. Maghulag nga daw ignorante kag wala sing tinun-an. Indi pagsugiri ang bisan sin-o sang imo anay kabuhi.” Pagkatapos nga ginbuhian ko sia agod makapauli, yadto nga paandam nagpabilin sa akon hunahuna.

Kami nga mga soldado ginsilingan nga nagapakig-away kami para sa amon pungsod, apang, ginapatay namon ang taga-Cambodia. Ang Khmer Rouge, nga isa ka Komunista nga grupo nga luyag makuha ang paggahom, mga kalahi namon. Sa katunayan, ang kalabanan sang siam ka milyon sang mga pumuluyo sang Cambodia mga Khmer, bisan nga ang kalabanan sa ila indi katapo sang Khmer Rouge. Indi ko mahangpan ini. Ginapamatay namon ang inosente nga mga mangunguma nga wala sing mga armas kag wala sing labot sa inaway.

Ang pagpauli halin sa inaway pirme masakit nga eksperiensia. Ang mga asawa kag kabataan yadto didto, may kabalaka nga nagahulat agod tan-awon kon nakabalik ang ila bana ukon amay. Nagakapilitan ako nga sugiran ang madamo sa ila nga ang katapo sang ila pamilya napatay. Sa sining tanan nga hitabo, ang akon natun-an sa Budhismo wala gid makapaumpaw sa akon.

Ginahinumdom ko karon kon paano nagbag-o ang mga butang sa Cambodia. Antes sang 1970, may nagaluntad nga paghidait kag kalig-unan. Ang kalabanan nga tawo wala sing pusil; ilegal ini luwas kon may lisensia ka. Diutay kaayo ang kinawatay. Apang pagkatapos nga nagsugod ang inaway sibil bangod sang pagrebelde ni Pol Pot kag sang iya mga soldado, ang tanan nagbag-o. Ang mga armas makit-an bisan diin. Bisan ang mga kabataan nga nagaedad sing 12 kag 13 ginhanas para sa pagserbisyo sa militar, nagtuon sa pagtiro kag sa pagpatay. Ginkumbinse sang tinawo ni Pol Pot ang iban nga kabataan nga patyon ang ila mga ginikanan. Ginasilingan sang mga soldado ang mga kabataan, “Kon ginahigugma ninyo ang inyo pungsod, dapat ninyo dumtan ang inyo mga kaaway. Kon ang inyo mga ginikanan nagatrabaho para sa gobierno, mga kaaway naton sila kag dapat ninyo sila pamatyon​—⁠ukon patyon kamo mismo.”

Si Pol Pot kag ang Pagpamatay

Sang 1975, nagdaug si Pol Pot sa inaway kag ang Cambodia nangin Komunista nga pungsod. Ginsugdan ni Pol Pot ang pagpamatay sa tanan nga estudyante, manunudlo, mga opisyal sang gobierno, kag ang bisan sin-o nga may tinun-an. Kon nagaantipara ikaw, mahimo ikaw patyon bangod pagdumdom nila nga isa ikaw ka edukado! Ginpilit sang rehimen ni Pol Pot ang kalabanan nga tawo nga maghalin sa mga siudad kag mga banwa kag ginsaylo sila sa mga kaumhan agod magtrabaho subong mga mangunguma. Ang tanan dapat magsuksok sing pareho nga bayo. Nagatrabaho kami sing 15 ka oras sa isa ka adlaw, nga kulang sing pagkaon, wala sing bulong, wala sing mga panapton, kag nagatulog lamang sing 2 ukon 3 ka oras. Namat-od ako nga maghalin sa akon dutang natawhan antes maulihi ang tanan.

Nadumduman ko ang laygay sadtong Khmer Rouge nga soldado. Ginpanghaboy ko ang tanan nga retrato, mga papeles, kag ang bisan ano nga mahimo magpakilala sa akon. Nagkutkot ako sing buho kag ginlubong ang pila sang akon mga dokumento. Nian nagbiyahe ako sa nakatundan padulong sa Thailand. Makatalagam yadto. Ginalikawan ko ang ang mga checkpoint kag nagahalong gid sa tion sang curfew, sanglit mga Khmer Rouge lamang nga mga soldado ang sarang makabiyahe, nga may opisyal nga pahanugot.

Nagkadto ako sa isa ka duog kag nag-istar sa isa ka abyan sing makadali. Nian ginsaylo sang mga Khmer Rouge ang tanan sa sadto nga duog sa isa ka bag-o nga lokasyon. Ginpamatay nila ang mga manunudlo kag mga doktor. Nakapalagyo ako upod sa tatlo ka abyan. Nanago kami sa kagulangan kag ginkaon ang bisan ano nga prutas nga makita namon. Sang ulihi, nakalab-ot ako sa gamay nga minuro sa probinsia sang Battambang diin nagaistar ang isa ko ka abyan. Sa akon kakibot, nakit-an ko man didto ang soldado anay nga naglaygay sa akon kon paano magpalagyo! Sanglit ginbuhian ko sia sadto, gintago niya ako sa isa ka buho sa sulod sang tatlo ka bulan. Ginsugo niya ang isa ka bata nga hulugan ako sing pagkaon apang indi maglingling sa buho.

Sang ulihi, nakapalagyo ako, kag nakit-an ko ang akon iloy, ang akon tiya, kag ang akon utod nga babayi, nga nagapalagyo man padulong sa dulunan sang Thailand. Masubo yadto nga tion para sa akon. Nagmasakit ang akon iloy, kag sang ulihi napatay sia bangod sa balatian kag kakulang sing pagkaon sa isa ka kampo sang nga refugee. Apang, nakasapo ako sing paglaum sa kabuhi. Nakilala ko si Sopheap Um, ang babayi nga akon napangasawa. Nagpalagyo kami upod sa akon tiya kag utod nga babayi, tabok sa dulunan sang Thailand kag padulong sa kampo sang mga refugee sang Nasyones Unidas. Ang amon pamilya nag-antos sing tuman bangod sa inaway sibil sa Cambodia. Nadulaan kami sing 18 ka katapo sang pamilya, lakip ang akon manghod nga lalaki kag ang akon bayaw nga babayi.

Isa ka Bag-o nga Kabuhi sa Estados Unidos

Gin-usisa ang amon ginhalinan sa kampo sang mga refugee, kag ginpangitaan kami sang Nasyones Unidas sang mga sponsor agod makakadto kami sa Estados Unidos. Sang ulihi, may nakit-an gid man nga mga sponsor! Sang 1980, nakalab-ot kami sa St. Paul, Minnesota. Nahibaluan ko nga dapat ako dayon magtuon sing Ingles agod mag-ayuhan man ako sa akon bag-o nga pungsod. Pila ka bulan lamang nga ginpaeskwela ako sang nag-sponsor sa akon, bisan nga kinahanglan ko pa kuntani magtuon sing malawiglawig. Sa baylo, ginpaobra niya ako subong isa ka janitor sa isa ka hotel. Apang bangod indi ako maayo makainingles, nangin kaladlawan ini. Ginasugo ako sang tag-iya nga magkuha sing hagdanan, kag nagabalik ako nga nagadala sing basura!

Isa ka Makahaladlok nga Pagduaw

Sang 1984, panggab-i ang akon relyebo sa trabaho kag nagatulog ako kon adlaw. Nagapuyo kami sa isa ka duog nga may daku nga dipaghangpanay sa ulot sang mga taga-Asia kag sang mga negro. Kinaandan ang krimen kag mga droga. Isa ka aga, ginpukaw ako sang akon asawa sang mga alas dies sang aga kag ginsugiran ako nga may negro sa amon puwertahan. Hinadlukan sia bangod naghunahuna sia nga basi kawatan niya kami. Naglingling ako sa puwertahan, kag nagatindog didto ang nakailis sing maayo nga negro nga nagabitbit sing porpolyo, kag may upod sia nga puti nga tawo. Daw wala man ini sing malain para sa akon.

Ginpamangkot ko sia kon ano ang iya ginabaligya. Ginpakita niya sa akon ang mga kopya sang Lalantawan kag Magmata! nga mga magasin. Wala gid ako sing may nahangpan. Ginbalibaran ko sila bangod sang nagligad lamang nga pila ka bulan, natuntuhan ako sa pagbayad sing $165 para sa isa ka set sang lima ka libro gikan sa isa ka Protestante nga ahente. Apang, ginpakita sa akon sang negro ang mga ilustrasyon sa mga magasin. Makalilipay gid kag matahom ang mga letrato! Kag ang tawo may mainabyanon gid nga yuhum. Gani nag-amot ako sing $1 kag ginkuha ini.

Mga duha ka semana sang ulihi, nagbalik sia kag ginpamangkot ako kon may Cambodian ako nga Biblia. Ang matuod, may isa ako ka kopya nga nakuha ko sa Nazarene nga simbahan, walay sapayan nga indi ko mahangpan ini. Apang nagdayaw ako nga may duha ka lalaki nga magkatuhay sing rasa ang nagduaw sa akon puluy-an. Nian ginpamangkot niya ako, “Luyag mo bala makatuon sing Ingles?” Siempre luyag ko, apang ginpaathag ko nga wala ako sing kuwarta nga ibayad para sa pagtuon. Ginsilingan niya ako nga tudluan kuno niya ako nga wala sing bayad, nga ginagamit ang pasad sa Biblia nga publikasyon. Bisan wala ko mahibaluan kon ano nga relihion ang iya ginatiglawas, naghunahuna ako, ‘Total wala ako sing bayaran, kag makatuon pa ako magbasa kag magsulat sing Ingles.’

Pagtuon Sing Ingles kag Sang Biblia

Mahinay yadto nga proseso. Ginapakita niya sa akon ang una nga tulun-an sa Biblia, ang Genesis, nian ginasiling ko ini sa Cambodian, “Lo ca bat.” Nagasiling sia sing “Biblia,” kag nagasiling ako nga “Compee.” Nag-uswag ako, kag naluyagan ko ini. Pirme ko ginadala ang akon Ingles-Cambodian nga diksionaryo, isa ka kopya sang Lalantawan nga magasin, ang New World Translation nga Biblia, kag ang akon Cambodian nga Biblia sa akon trabaho. Sa tion sang akon pagpahuway, nagatuon ako sing Ingles sing tinaga por tinaga, paagi sa pagpaanggid sa mga publikasyon. Ining mahinay nga proseso, upod ang semanal nga pagtuon, naglawig sing kapin sa tatlo ka tuig. Apang, sa ulihi, natun-an ko ang magbasa sing Ingles!

Ang akon asawa nagatambong pa gihapon sa Budhista nga templo kag nagabilin sia sing mga pagkaon para sa mga katigulangan. Siempre, ang makapulos lamang sini amo ang mga langaw! Madamo ako sing makahalalit nga batasan nga napalambo ko sang nagaalagad pa ako sa army kag sa Budhismo. Sang isa pa ako ka monghe, ang mga tawo nagadala sing mga halad, lakip ang mga sigarilyo. Nagapati sila nga kon nagapanigarilyo ang isa ka monghe, kasubong lang nga nagapanigarilyo man ang mga katigulangan. Sa amo, nagiyan ako sa nikotina. Subong man, sadto anay sa army, nagainom ako sing madamo kag nagasigarilyo sing opyum agod mangin maisog ako sa inaway. Sa amo, sang magsugod ako sa pagtuon sa Biblia, madamo ako sing mga pagbag-o nga dapat himuon. Didto kag natukiban ko nga ang pangamuyo isa gali ka daku nga bulig. Sa sulod lamang sang pila ka bulan, nadula ko ang akon malain nga mga batasan. Nalipay gid sa sini ang bug-os ko nga pamilya!

Nabawtismuhan ako subong isa ka Saksi sang 1989, sa Minnesota. Sadto nga tion nahibaluan ko nga may nagahambal sing Cambodian nga grupo sang mga Saksi kag subong man may daku nga populasyon sang mga taga-Cambodia sa Long Beach, California. Sang mahambalan namon ini sang akon asawa, namat-od kami nga magsaylo sa Long Beach. Isa gid yadto ka maayo nga pagsaylo! Una nga nabawtismuhan ang akon utod nga babayi, madason ang akon tiya, (nga 85 anyos na karon) kag ang akon asawa. Ginsundan ini sang akon tatlo ka kabataan. Sang ulihi, nakapamana ang akon utod nga babayi sang isa ka Saksi, nga nagaalagad karon subong isa ka gulang sa kongregasyon.

Madamo kami sing naagihan nga pagtilaw diri sa Estados Unidos. Naagihan namon ang tuman nga kapigaduhon kag pila ka problema sa panglawas, apang paagi sa pagtuman sa mga prinsipio sang Biblia, nahuptan namon ang amon pagsalig kay Jehova. Ginpakamaayo niya ang akon mga panikasog sa espirituwal. Sang 1992, gintangdo ako sa pag-alagad subong ministeryal nga alagad sa kongregasyon, kag sang 1995, nangin isa ako ka gulang diri sa Long Beach.

Sa karon, ang akon malawig nga pagpanglakaton nga nagsugod sang isa pa ako ka Budhista nga monghe kag nian subong isa ka opisyal sa patag-awayan sa may inaway nga Cambodia natapos sa paghidait kag kalipay sa amon bag-o nga puluy-an kag pungsod. Kag nakasapo kami sing bag-o nga pagtuo kay Jehova nga Dios kag Cristo Jesus. Ginasubuan ako sa paghibalo nga nagapinatyanay gihapon ang mga tawo sa Cambodia. Dugang pa gid ini nga rason para sa amon sang akon pamilya sa paghulat kag sa pagwali sa ginsaad nga bag-ong kalibutan, diin madula na ang tanan nga inaway kag ang tanan nga tawo matuod nga magahigugma sa ila isigkatawo subong sa ila kaugalingon!​—⁠Isaias 2:​2-4; Mateo 22:​37-39; Bugna 21:​1-4.

[Mga footnote]

[Mapa/Piktyur sa pahina 24]

VIETNAM

THAILAND

CAMBODIA

Battambang

Phnom Penh

Sang nagaalagad pa ako subong isa ka Budhista nga monghe

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

LAOS

[Piktyur sa pahina 26]

Upod sa akon pamilya, sa Kingdom Hall