Ang Salsalon nga Dalan—Magapadayon Bala Ini?

Sang koresponsal sang Magmata! sa Britanya

ANG pagsaylo sang mga pagkabutang kag mga tawo sa iban nga duog sa duta sa indi magasto kag sa madasig nga paagi isa ka nagapadayon nga problema. Kutob sang ginpadaku sang pag-uswag sa industriya ang ginakinahanglan nga panguna nga mga materyales, ang riles (nga ginatawag kon kaisa nga salsalon nga dalan) nakabulig sa paglubad sini nga problema. Bangod sang daku nga pagsandig sa de-gasolina ukon de-krudo nga mga makina karon kag sang kabalaka sa polusyon, liwat nga ginabinagbinag sang madamo ang riles.

Paano nagsugod ang salsalon nga dalan?a Ano ang papel sini sa moderno nga katilingban? Ano ang palaabuton sini?

Ang Pag-uswag Sang Ika-19 nga Siglo

Sang 1804 isa ka de-alisngaw nga tren, nga gindesinyo sang taga-Cornwall nga enhinyero nga si Richard Trevithick, ang nagguyod sing napulo ka tonelada nga salsalon nga mga kabilya sa 14 kilometros kalaba nga riles sa kadasigon nga 8 kilometros por ora. Apang ining panugod nga kadalag-an sang salsalon nga dalan wala magdugay, kay ang maluya nga riles wala magtener bangod sa kabug-aton sang makina. Nangin hangkat ang pagdesinyo sing isa ka tren nga may hustuhan nga kabug-aton agod makaduot sing maayo sa riles kag indi madiskarel apang indi man makahalit sa riles.

Walo ka tuig sang ulihi, sa isa ka minahan sang karbon sa Yorkshire naghimo si John Blenkinsop sing may unto nga mga riles para sa mga tren. Nian, nalubad ni William Hedley ang problema sang pagduot sang riles paagi sa pagpadapat sang puwersa sang alisngaw sa mga kambyada sa kapin sa isa ka paris sang mga ruweda sang makina. Kutob sadto, ang mga tren nagadalagan sa mahining nga mga riles. Sang katuigan 1820, ang mga riles nga human sa wrought-iron nga nagalaba sing 6 metros ang kada isa gingamit sa pagsuporta sa ginhimo nga mas daku kag mas mabug-at de-alisngaw nga mga tren.

Sang 1825 nagbantog ang Stockton & Darlington Railway sang Inglaterra sang ang una nga de-pasahero nga de-alisngaw nga tren sa kalibutan nagguyod sing 69 ka tonelada nga kargamento kag kapin sa 600 ka tawo sa 34 kilometros nga riles sa pinakamataas nga kadasigon nga 24 kilometros por ora. Ang isa sadtong mga pasahero, ang Amerikano nga si Evan Thomas nga taga-Baltimore, Maryland, nagpauli sa ila lugar kag ginkumbinse ang pareho niya nga mga negosyante nga pilion ang salsalon nga dalan sa ila siudad sa baylo sang isa ka kanal. Sa amo, natukod ang Baltimore & Ohio Railroad sadtong 1827.

Nangin kinaandan ang asero nga mga riles, nga mas matig-a sing mga 60 ka pilo sangsa wrought-iron nga mga riles. Amo sina ang natabo sa Britanya kutob sang 1857 padayon. Sang 1870 ang nagailinangot nga riles sang tren sa bug-os nga pungsod nagalaba sing kapin sa 20,000 kilometros. “Daku” ang nangin epekto sini, siling sang The Times sang London. “Sang wala pa ang mga riles, ang kalabanan nga mga tawo wala nagabiyahe sing malayo halin sa ila mga minuro.”

Nagadamo man ang riles sa bisan diin nga lugar. Halimbawa, sang 1847 ginpadala sang manggaranon nga mga tawo sa Zurich, Switzerland, ang ila mga suluguon sa kaiping nga banwa sang Baden paagi sa bag-o lang nainagurahan nga riles agod kuhaon ang ila paborito nga mga pandesal-Espanyola (brötli). Didto nagsugod ang 150 ka tuig nga kaangtanan sa ulot sang mga taga-Sweden kag sang ila mga kompanya sang tren.

Ang mga riles sang tren may daku nga papel sa pag-uswag sang Estados Unidos. Sang 1869 nahuman ang una nga ruta sang tren sa Aminhan nga Amerika nga nagatuptop sa bug-os nga pungsod, halin sa Sidlangan nga Baybayon tubtob sa Nakatundan nga Baybayon. Bangod sini madasig nga nagdamo ang pumuluyo sa nakatundan nga bahin sang Estados Unidos. Sang 1885 nahuman ang una nga ruta sang tren sa Canada, halin sa Montreal, Quebec, tubtob sa Vancouver, British Columbia. Huo, nag-uswag ang riles sang tren, sa bug-os nga kalibutan.

Mga Pagbag-o sa Gatong

Sa pagligad sang panahon, nangita sing mga paagi ang mga manedyer sang kompanya sang tren agod pauswagon ang pagdalagan sang ila mga tren. Nasapwan nila nga mas makini ang de-krudo kag de-koryente nga mga tren nga mas maayo sing duha ka pilo kag tunga sa mga de-alisngaw nga mga makina. Walay sapayan nga mas mahal ang de-krudo nga mga tren sangsa de-alisngaw, mapasibuon ini amo nga mas diutay lamang ang kinahanglan. Ang koryente nga gatong mas madasig kag wala sing polusyon. Walay sapayan sini, padayon nga ginagamit ang puwersa sang alisngaw sa madamo nga kadutaan.

Sa Pransia, bisan antes sang Inaway Kalibutanon I, ang de-koryente nga mga tren amo ang ginagamit sa palibot sang siudad, kag pagkatapos sang inaway gingamit ini sa malayo nga mga ruta. Amo man sa Japan, ang pagbag-o halin sa alisngaw padulong sa krudo tubtob sa koryente nga gatong halos natapos na. “Ang pagsaka sang presyo sang gatong kag sang bayad sa trabaho amo ang panguna nga mga rason,” siling sang Steam Locomotives of Japan, kag nagdugang: “Mahimo nga ang isa pa ka panguna nga rason amo nga ang de-alisngaw nga makina karaan na kag malaw-ay para sa madamo moderno nga tawo. Indi luyag sang ordinaryo nga pasahero nga mabiruhan ang iya guya sa biyahe; luyag niya ang komportable kag madasig.” Ang isa ka humalambal sang kompanya sang tren sa India nag-ugyon. “Indi puwede nga padayon kita nga maggamit sang de-alisngaw nga makina. Luyag sang tanan nga makabiyahe sing madasig. Karaan na ang de-alisngaw nga makina. Makahalit man ini sa palibot.”

Bangod ang kadasig kag kapasidad importante nga mga bahin sa kadalag-an sa pagdumala sing isa ka moderno nga kompanya sang tren, ang mga manedyer nagtuon sing iban pa nga mga pagbag-o. Sa Britanya madamong moderno nga de-pasahero nga de-koryente nga tren ang may palareho nga porma sang mga bagon, nga may makina sa pihak nga punta, kag may bagon sang konduktor kag kuwarto sang drayber sa pihak naman nga punta.

Ang paggamit sing koryente sa salsalon nga dalan nakasumalang man sing mga problema. Ang third rail kag ang sistema sang koryente sa ibabaw sini nga nagagamit sing direkta nga koryente nagakinahanglan sing madamo nga substation agod mahuptan ang puwersa sang koryente. Apang bangod sang pagkatukib sa mga sistema nga may mas mataas nga boltahe nga nagagamit sing alternating current kag mas magagmay nga mga alambre sa ibabaw, kag pati na ang paggamit sang mas magamay kag mas mamag-an nga mga motor nga de-koryente, nagbarato ang pagbiyahe sa tren. Sa karon, ang mga tren nga nagabiyahe sing malayo nga nagagamit sang nanuhaytuhay nga ginahalinan sang koryente nagadalagan sa ila mga ruta nga wala sing sablag.

Ginpauso Liwat Sang Light-Rail Transit

Ang isa ka rason nga nag-uso liwat ang salsalon nga dalan amo ang pagkatukib sang light-rail transit.b Ginatukod karon ang bag-o nga mga riles sang tram sa nagasangkad nga mga siudad sa kalibutan. Sa Sydney, Australia, diin ginasiling nga ang mga pangulo sang transportasyon nagapati nga nagsayop sila sa pagdula sang mga tram sa siudad, ginagamit na liwat ang light-rail nga mga tren.

Kabaliskaran sa natabo sa madamo nga banwa sa Britanya sang maaga nga bahin sini nga siglo, ginhuptan sang kalabanan nga siudad sa Europa ang ila 100-anyos nga mga network sang tram. ‘Sa Zurich, ang tram amo ang hari,’ report sang pamantalaan nga The Independent. “Kon magsampot ang tram sa isa ka suga-trapiko, nagasiga ang berde nga suga nga nagapahangop nga indi na ini maghulat pa. . . . Ang mga tram pirme husto sa oras.”

Samtang ang metro ukon ang subway nga mga sistema sang tren nangin madinalag-on sa mga siudad nga may minilyon ka pumuluyo, ang mga tram labi nga nagmadinalag-on sa mga siudad nga may tunga ukon kubos sa tunga sa milyon nga pumuluyo, siling sang isa ka Italyana nga eksperto sa palibot.

Ang mga tram makadalagan pareho gid sa iban nga mga salakyan sa karsada. Bangod mamag-an ang karga sang ehe sang light-rail transit sangsa kinaandan nga mga tren, ang riles kag ang mga ginatungtungan sini indi kinahanglan nga tuman kabakod. Ang nagakatabo sa sulod sang tram makit-an sa dalagku nga mga bintana sini, nga nagadugang sa kalig-unan sang mga pasahero. “Bangod sa maayo gid nga nga pagkadesinyo kag pagkamapasibusibuon sang moderno nga mga tram, madasig ini kaangay sang tren kag kombeniente kaangay sang bus,” siling sang pagtuon tuhoy sa transportasyon sa Sheffield, Inglaterra, nga natig-uluhan Tram to Supertram. Ang mga tram “matinlo, kag may maayo nga palibot kag indi makahalit sa ekolohiya.” Ang The Times nagasiling: “Sa masako nga mga oras, ang mga tram mas madasig sangsa iban nga salakyan sa kalsada, kag wala nagatuga sing polusyon.”

Mas Madasig kag Walay Peligro?

Train à Grande Vitesse (TGV), InterCity Express, Eurostar, Pendolino, mga bullet train sang Shinkansen (New Trunk Line) sang Japan​—daw indi maisip ang nanuhaytuhay nga sahi sang high-speed nga mga tren. Sa handum nga makahatag sing mas madasig kag dimakatalagam nga mga tren, ang mga manugdesinyo sang tren naghimo sing bag-o nga mga paagi agod mangin maayo ang pagdalagan sang high-speed nga mga tren. Paagi sa pagtukod sing mga riles nga nagalikaw sa sobra ka likuon nga kurbada ang mga TGV sa Pransia nagadalagan sa kadasigon nga kapin sa 200 kilometros por ora.

Ginaangot karon sang Eurostar nga mga tren ang London sa Paris kag sa Brussels paagi sa Channel Tunnel. Pagkatapos nga gin-untatan sang Britanya ang paggamit sing daan nga mga riles nga nagalimite sa kadasigon sang tren, ang mga Eurostar nagasibad padulong sa Pransia kag Belgium sa kadasigon nga 300 kilometros por ora. Bangod tatlo ka oras na lang ang biyahe halin sa London pakadto sa Pransia kag duha ka oras kag 40 minutos halin sa London padulong sa Brussels, ang salsalon nga dalan nagakompetensia na sa barko kag eroplano. Apang paano natigayon ang amo nga kadasigon sang pagdalagan?

Sa Japan, agod pat-uron ang maayo nga pagduot sa mga riles, ang mga enhinyero naghimo sing mamag-an nga tren nga may mga bagon nga may mamag-an nga sentro sang grabidad. Kabaliskaran sa kinaandan nga tren nga may mga ruweda sa duha ka bogie sa idalom sang tagsa ka bagon, ang mga tren nga Eurostar (18 ka bagon sa ulot sang duha ka yunit) may isa ka bogie nga ruweda sa tunga sang duha ka bagon. Bangod sini nabuhinan ang undag kag bug-at kag nangin mas masulhay kag mas madasig ang pagbiyahe.

Ang mga aparato sang senyales sang high-speed nga mga tren tuhay gid sangsa mga senyales (semaphores) sang una ukon bisan gani sa mga suga sa higad sang riles nga kinaandan gihapon sa madamo nga riles sang tren. Ginapakita sang mga kompyuter sa sulod sang tren ang tanan nga dapat mahibaluan sang drayber samtang nagadalagan ang tren. Paagi sa moderno nga mga sistema sang komunikasyon ginakontrol sang sentralisado nga mga estasyon nga nagapadala sing mensahe ang bug-os nga ruta sang tren.

Ginausisa man sang mga manugplano sa kompanya sang tren kon paano padasigon ang pagdalagan sang mga tren sa daan nga mga riles. Ang isa ka pagbag-o amo ang nagahilay nga tren. Ang mga Pendolino nga tren nga nagabiyahe sa Italya kag Switzerland, subong man ang X2000 sang Sweden may amo sini nga teknolohiya. Ginataris sang X2000 ang likuon nga mga alagyan sa ulot sang Stockholm kag Göteborg sa pinakamataas nga kadasigon nga 200 kilometros por ora. Bangod sang maayo nga kombinasyon sang mga shock absorber kag sang may radyos nga awtomatiko nga mga bogie, indi halos mabatyagan sang mga pasahero ang paghalyat sang atay bangod sa centrifugal nga mga puwersa samtang madasig nga nagaliko ang tren.

Ang mga report tuhoy sa mas madasig nga pagdalagan sang mga tren kag sa makangilidlis nga mga pagkadiskarel nagapautwas sang pamangkot, Wala na bala ginasapak ang kaluwasan? Bangod sang makangilidlis nga aksidente sa riles sa Britanya sang 1997, ang The Sunday Times nagreport nga sa palaabuton “ang tukuron nga mga riles butangan sing digital nga mga kontrol agod mahibaluan dayon sing abanse ang bisan ano nga mga katalagman.” Ang bag-o nga Transmission Based Signalling system amo ang magapadala sing mga mensahe paagi sa radyo direkta sa drayber halin sa sentro sang tagdumalahan sang tren. Dugang pa, ang Automatic Train Protection nga teknolohiya sa pagpreno mangin amo ang talaksan para sa mga tren sang Britanya, subong sang ginahimo na sa madamo nga pungsod sa Europa kag sa bisan diin. Kon indi matalupangdan sang drayber ang nagapaandam nga mga senyales sa higad sang riles, ang tren awtomatiko nga magapreno agod pat-od nga magapundo ini nga hilway sa katalagman.

Mga Magneto sa Palaabuton?

Para sa pasahero nga naanad na sa igot kag sa gahod sang kinaandan nga tren nga nagaagi sa matig-a nga mga riles ukon bisan sa mga riles sa siudad, ang masulhay kag malinong nga pagbiyahe makalilipay gid. Sa pila ka ruta sang Paris Metro, ang mga tren nga may de-guma nga mga ruweda nakahatag sing kaumpawan sa mga pumuluyo sini nga siudad. Apang malayo ini kon ipaanggid sa pinakabag-o nga mga pag-uswag sa salsalon nga dalan.

Ang salsalon nga mga riles nga ginaagihan sang kinaandan nga mga tren naglimite sa kadasigon sini. Agod makadalagan sing mas madasig ang mga tren, nagahimo karon ang mga enhinyero sang mga tren nga nagalutaw sa metal nga alagyan paagi sa mga magneto (magnetic levitation nga mga tren, ukon mga maglev). Ini nga mga tren nagagamit sing mabaskog nga mga elektromagnetiko agod maglutaw ini sa riles kag makadalagan sing sobra sa 500 kilometros por ora nga wala gid nagasag-id sa riles. Sa pagkamatuod, ang The Times sang London nagreport, nga sang Disiembre 13, 1997, ang isa ka maglev sa Japan nakarekord sing pinakamadasig nga pagdalagan sang tren sa 531 kilometros por ora may drayber man ukon wala.

Bangod sa pagpamilit sang mga mahuyugon sa de-alisngaw nga tren—mga tawo nga nagahupot ukon nagapasag-uli sa de-alisngaw nga mga tren—kag sang iban karon nga nagasakdag sa de-krudo kag de-koryente nga mga tren, malig-on gid ang palaabuton sang kompanya sang tren. Kon paano mag-uswag sing padayon ukon magbag-o sing bug-os ang mga tren kag ang mga riles sini, panahon lang ang makasiling. Apang sa karon, ang salsalon nga dalan magapadayon.

[Kahon sa pahina 24]

May Ruweda nga mga Palasyo

Ang Railway Museum sang Britanya nga yara sa siudad sang York amo ang nahamtangan sang makadalayaw nga mga koleksion sang mga bagon sang tren nga gingamit anay sang mga harianon. Sa ulot sang 1842 kag 1977, 28 ka harianon nga tren ang nagdalagan sa Britanya. Sang paggahom ni Reyna Victoria (1837-1901), mga 21 ka tren ang ginhimo agod gamiton niya sing personal. Pagkatapos sang iya una nga pagbiyahe sakay sa tren, nagsiling sia nga ‘nalipay’ sia sa iya eksperiensia. Namat-od ang anak nga lalaki ni Victoria nga si Hari Edward VII nga indi magsakay sa mga tren nga ginhimo para sa iya iloy. Sa baylo, gingamit niya ang tatlo ka bag-o nga tren. Sang ulihi, ginhimo ini nga moderno nanday Hari George V kag Reyna Mary kag sila ang nagpabutang sang una gid nga banyo sa tren.

[Kahon sa pahina 26]

Kahilwayan sa Peligro Anay

Agod malubad ang krimen, gin-estriktuhan sang mga kompanya sang tren ang mga seguridad kag nagagamit sila sing mga kamera kag mga kandado. Apang ano ang imo mahimo agod mangin hilway pa gid sa peligro ang imo pagbiyahe sa tren? Yari ang pila ka panugda: • Indi pag-ipakitakita ang bisan anong malahalon nga pagkabutang.

• Kon yara ikaw sa isa ka kamarote, kandaduhi ang puwertahan kag ang bintana.

• Putsa ang imo malahalon nga pagkabutang sa lainlain nga duog sa imo bagahe kag mga panapton.

• Indi magbato kon ginapahog.

• Magdala sing isa pa ka kahita nga nagaunod sing diutay nga kantidad.

• Magdala sing mga kopya sang imo nagapakilala nga mga dokumento. ​The Daily Telegraph, Marso 22, 1997.

[Mga footnote]

[Piktyur sa pahina 24]

1. “Lake Shore Flyer,” 1886, U.S.A. 2. Schweizer Centralbahn, 1893 3. Class B1, 1942, Britain 4. Bödelibahn “Zephir,” 1874

[Piktyur sa pahina 24]

Early American Locomotives/ Dover Publications, Inc.

[Piktyur sa pahina 26]

Copyright: Eurostar/SNCF-CAV/Michel URTADO

[Piktyur sa pahina 27]

1. Shinkansen, Model 500, Japan; 2. Eurostar, Pransia; 3. Train à Grande Vitesse (TGV), Pransia; 4. THALYS PBA nga tren, Pransia

[Piktyur sa pahina 27]

Copyright:Thalys/SNCF-CAV/Jean-Jacques D’ANGELO