Mga Dalan—Ang mga Ugat sang Sibilisasyon
HALIN pa sang una, ang mga tawo nakig-angot sa isa kag isa paagi sa daku nga sistema sang mga banas, mga dalan, kag mga haywey. Nagapamatuod ini sa handum sang tawo sa paglakbay kag sa pagnegosyo—kag subong man sa pagpakig-away kag sa pagtukod sing mga emperyo. Huo, ang mga dalan nagasugid man sang madulom nga bahin sang tawo.
Ang maragtas sang mga dalan, kutob sang maglatas ang mga tawo kag mga sapat sa pinakauna nga mga banas tubtob sa aton moderno nga multilane nga mga haywey, indi lamang isa ka handurawan nga paglakbay pabalik sa nagligad. Isa man ini ka pagtuon sa kinaugali sang tawo.
Una nga mga Dalan
“Ang una maayo nga mga manughimo sing dalan,” siling sang The New Encyclopædia Britannica, “mahimo nga amo ang mga taga-Mesopotamia.” Ini nga mga tawo nagpuyo anay sa puod sang suba sang Tigris kag Eufrates. Ang ila mga dalan, dugang pa sini nga tiliman-an, “mga dalan nga ginsampawan sing ginbahon nga mga tisa kag mga bato nga ginpatapik sang aspalto.” Nagapahanumdom ini nga paglaragway sang ginasiling sang Biblia tuhoy sa mga materyales sa konstruksion sadto: “Ang tisa nangin salili sang bato para sa ila, apang ang aspalto amo ang ginhimo nga manugpatapik.”—Genesis 11:3.
Agod matuman sang dumaan nga mga Israelinhon ang ila relihioso nga mga obligasyon, kinahanglan gid ang mga dalan. Halos 1,500 ka tuig antes matawo si Jesucristo, ang mga Israelinhon ginsugo: “Makatlo sa isa ka tuig magaatubang ang tanan mo nga lalaki kay Jehova nga imo Dios [agod magsaulog sing isa ka espirituwal nga piesta] sa duog nga pilion niya.” (Deuteronomio 16:16) Ina nga duog gintawag nga Jerusalem, kag masami nga bug-os nga pamilya ang nagatambong sa sining makalilipay nga mga okasyon. Kinahanglanon gid sadto ang maayo nga mga dalan!
Maathag nga natukod ang dalagku nga mga dalan. Ang Judiyong istoryador nga si Flavius Josephus nagsiling tuhoy kay Solomon, nga naghari isa ka libo ka tuig antes matawo si Cristo: “Wala niya ginpatumbayaan ang mga dalan, kundi naghimo sia sing mga dalan nga nasampawan sing itom nga mga bato pakadto sa Jerusalem.”
Ang Israel may yara sadto anom ka siudad nga dalangpan para sa mga aksidente nga nakapatay sing tawo. Ang mga dalan padulong sa sining mga siudad ginhuptan man nga maayo. Kag ginapakita sang Judiyo nga tradisyon nga may yara namentinar sing maayo nga mga poste nga tanda nga nagatudlo sa pinakamalapit nga siudad nga dalangpan sa tagsa ka ginsang-an.—Numeros 35:6, 11-34.
Ang mga dalan nangin kinahanglanon gid para sa paglapnag sang komersio, kag ang isa sang labing halandumon nga mga baligya sang dumaan nga mga tion amo ang seda. Ginasiling nga antes kuno mangin isa ka pungsod ang mga Israelinhon, madugay na nga nadiskobrehan sang mga Intsik kon paano maghimo sing seda gikan sa hilo nga ginahimo sang atataro, apang ginsekreto nila ini tubtob sa tapos matawo si Cristo. Bisan antes sini, ang seda nangin popular gid sa Nakatundan nga kalibutan nga suno sa libro nga A History of Roads, ni Geoffrey Hindley, ginpaguwa ang mando nga “nagadumili sa mga lalaki sa paggamit sini,” kay ang paggamit sini “ginkabig nga indi bagay sa mga lalaki.”
Ang ruta sang negosyo sa seda halin sa China gintawag nga Silk Road (Dalan sang Seda). Sang maglakbay si Marco Polo sa sini nga dalan pakadto sa China sang talipuspusan sang ika-13 nga siglo C.E., nagaluntad na ini sing 1,400 ka tuig. Sa kapin sa 2,000 ka tuig, ang Silk Road amo ang pinakamalaba sa kalibutan. Halin sa Shanghai, China, ang ginahimuan sang seda, pakadto sa Gades (Cádiz karon), Espanya, ini nga dalan may kalabaon nga mga 12,800 kilometros.
Importansia sa Militar
Ang labing daku nga pag-uswag sa paghimo sing dalan natabo bangod sang handum nga magtukod sing emperyo. Halimbawa, ang sistema sang mga dalan sang Romanong Emperyo sa idalom sang mga Cesar, naglab-ot sa bug-os nga Europa, Aminhan nga Aprika, kag Natung-an nga Sidlangan tubtob sa ginabanta nga 80,000 kilometros sa kabilugan. Kon ang Romano nga mga soldado wala nagapakig-away, kon kaisa ginapaobra sila sa paghimo kag sa pagkay-o sing mga dalan.
Ang importansia sang mga dalan sa pagpamihag gin-ilustrar man sining nagligad nga mga tion. Ang pagtinguha ni Adolf Hitler nga gamhan ang iban nga katawhan ginpadasig sang programa, nga ginsugdan sang 1934, sa paghimo sing haywey. Suno sa istoryador nga si Hindley, ini nga programa naghatag sa Alemanya sing “pinakauna nga sistema sang mga expressway.”
Paghimo Sing mga Dalan—Isa ka Siensia
Ang Romano nga mga surbeyor, paagi sa instrumento nga ginatawag groma, nagdesinyo sing mga dalan nga subong katadlong sa baslay. Ang mga kantero nagtigib sing artistiko nga mga poste sang milyahe, kag ang mga enhinyero nagtakda sing limite nga bug-at sa mga lulan. Ang mga dalan may pundasyon kag mabakod nga kadaygan. Apang ang sekreto sang kabakod sini amo ang maayo gid nga sistema sang mga kanal nga napauswag pa bangod sang diutay nga pagkurba subong man sang kataason sang dalan sangsa palibot. Amo kon ngaa ginlitok ang termino nga “highway.” Ang mga balaligyaan nagabaligya pa gani sing mga mapa sang dalan.
“Bangod sang nahimuan sang mga Romano subong mga manughimo sing dalan,” siling sang isa ka istoryador, “mahimo gid nga mabudlayan ang isa ka manunulat nga maglikaw sa paggamit sing superlatibo nga mga tinaga, kag daw indi mapatihan nga may liwan pa nga monumento gikan sa nagligad sang Tawo nga mas magadugay ang serbisyo sangsa mga dalan sang Italya.”
Suno sa libro nga A History of Roads, ang Appian Way, nga nagapakadto sa bagatnan halin sa Roma, amo “ang pinakauna nga dalan sang bisan ano nga kalabaon sa maragtas sang tawo sa Katundan.” Ining bantog nga haywey nagpromedyo sing 6 metros sa kasangkaron kag ginsampawan sing dalagku nga mga bloke sang laba. Sang maglakbay si apostol Pablo pakadto sa Roma subong isa ka bilanggo, nag-agi sia sa sini nga dalan, ang mga bahin sini ginagamit gihapon tubtob karon.—Binuhatan 28:15, 16.
Mahimo nga madamo man ang magadayaw sa kalantip sa paghimo sing dalan sang mga Indian anay sa Bagatnan nga Amerika. Kutob sang katuigan 1200 tubtob 1500 C.E., naghimo ang mga Inca sing isa ka sistema sang 16,000 kilometros nga mga dalan, nga nagpahiusa sa isa ka pungsod sang halos 10,000,000 ka tawo. Ang pila ka bahin sini nga mga dalan yara sa kigas kag batuhon nga sahi sang duog, lapos sa desyerto kag kagulangan kag nagatabok pa gani sa mataas nga Peruvian Andes!
Tuhoy sa isa ka dalan, ang The New Encyclopædia Britannica nagreport: “Ang dalan sa Andes talalupangdon gid. Ang dalan nagasangkad sing 7.5 metros kag nagatabok sa mataas kaayo nga mga bukid nga may nagalikoliko nga mga bahin kag inanay nga mga dulhugon. Nagalakip ini sing makitid nga mga alagyan nga ginguhab sa dalagku nga bato kag sing panukod nga mga pader nga ginatos ka pie ang kalabaon agod mag-alay-ay sa dalan. Ang mga luhobluhob kag mga litiklitik sa duta gintampukan sing bilog nga mga bato kag ang masangkad nga mga sapa sa tunga sang mga bukid ginhimuan sing nagakabit nga taytay nga human sa de-lana ukon lanot nga mga kable. Bato ang ginsampaw sa kadaygan sang kalabanan nga bahin kag madamo nga aspalto ang nagamit.”
Indi kilala sang mga Inca ang mga kabayo, apang ang ila sistema sang mga dalan naghatag sa ila sang gintawag nga “madalaganan nga banas para sa mga mensahero sang hari.” Ang isa ka istoryador nagsiling: “Sa pila ka bahin sang bug-os nga kalabaon may yara mga estasyon, nga mga 2 kilometros ang antad sa isa kag isa, ang tagsa ginapuy-an sang pila ka soldado kag sang isa ka grupo sang propesyonal nga mga manugdalagan. Ang antad sang mga estasyon nagakaigo lamang para sa madasig nga pagdalagan kag, bangod nagapanghikot sa adlaw kag gab-i, ini nga serbisyo makadala sing mensahe gikan sa kapital sa Cuzco pakadto sa siudad sang Quito, 2,000 kilometros ang kalayuon, sa sulod lamang sang lima ka adlaw. Nagkahulugan ini sing promedyo nga 15 kilometros kada oras sa dalan nga kapin sa 4,000 metros ang kataason sa katupungan sang dagat—isa ka kadasigon nga wala gid mahimo sang regular nga sistema sang koreo sang Romanong Emperyo!”
Gintunaan Sang mga Trahedya
Ang mga ugat sang lawas sang tawo mahimo nga magsupon, kag makadul-ong ini sa makapasubo nga mga resulta. Subong man, ang mga dalan nga nagpauswag sang kalidad sang kabuhi mahimo magsupon kag bangdan sang pag-usmod sini. Ang mga dalan nga ginhimo sa kagulangan, kahanayakan, mga kahoy-kahoy, kag sa pungsudnon nga mga parke may malain nga epekto sa ilahas nga kabuhi. Kag masami nga naapektuhan man ang tumandok nga mga tawo kag ang ila mga puluy-an sa kagulangan. Ang libro nga How We Build Roads nagasiling: “Ang Trans-Amazonian Highway, bisan pa ginhimo subong tanda sang progreso, nagpierde sang daku nga mga bahin sang kagulangan kag isa ka kalamidad para sa madamo nga tawo nga nagapuyo sa kagulangan, kay ginpierde sini ang ila bug-os nga pagkabuhi.”
Daku man ang malain nga epekto sa mga siudad samtang dugang pa nga mga salakyan ang nagasupon sa mga ugat sang siudad kada tuig. Sa ulihi, kon may pundo na nga matigayon, ginatukod ang expressway. Apang sa pagdugay sang tion, ini nga mga dalan nagadul-ong sa dugang pa nga trapiko, nga nagapalala man sang polusyon nga makatuga sing balatian sa minilyon. Dugang pa, ginabanta nga mga 500,000 ka tawo sa bug-os nga kalibutan ang nagakapatay sa mga aksidente sa dalan kada tuig, kag 15 milyones pa ang nagakasamad, ang iban makangilidlis. Kon ipaanggid, ang Inaway Kalibutanon I nagkutol sa kabuhi sang mga siam ka milyon ka soldado. Apang ini nga inaway nag-untat na. Ang kamatay sa mga dalan, sa pihak nga bahin, utay-utay nga kamatayon—kapin sa 1,000 ka kamatay kada adlaw, padayon kada adlaw!
Huo, sa madamo nga paagi ang aton mga dalan isa ka report tuhoy sa aton—isa ka reperensia nga nagasugid kon diin kita mabakod kag kon diin kita maluya. Ginasugid man sini kon paano naton ginatamod ining matahom gid nga planeta nga gintugyan sa aton.
[Laragway sa pahina 21]
Ang Appian Way, nga ginlakbayan ni apostol Pablo, ginagamit gihapon
[Laragway sa pahina 22]
Mga 500,000 ang nagakapatay sa mga aksidente sa dalan sa bug-os nga kalibutan kada tuig