Pagpanakayon sa Madalom kag Asul nga Dagat Paagi sa Sakayan nga Bagaas!

SUNO SA MANUNULAT SANG MAGMATA! SA BOLIVIA

HANDURAWA ang imo kaugalingon nga nagasugod na sa isa ka malawig nga pagpanakayon sa dagat nga linibo ka kilometro ang kalayuon. Apang sa baylo nga ang imo sakyan isa ka daku nga de-pasahero nga barko nga nasangkapan sing tanan nga kasulhayan sang isa ka moderno nga otel, isa lamang ini ka mahuyang nga sakayan nga human sa mga bagaas nga ginahigtan lamang sing kalat! Matuod, ang sakayan mahimo magabug-at tubtob sa 50 toneladas, apang mapahamtang ka bala kon, halimbawa, yara ka sa tungatunga sang Dagat Pasipiko nga ginawaswasan sang dalagku nga mga balod?

Bisan pa daw makatilingala, pila na ka pagpanakayon ang gintinguhaan nga himuon paagi sa sini. Bisan pa nga madamo ang wala magmadinalag-on, napamatud-an nila ang isa ka butang​—⁠nga nagabinagbinag sang pagkahuman sini, ang mga sakayan nga human sa mga bagaas talalupangdon nga mapag-on. Luyag mo bala makita kon paano ini ginahimo? Kon amo, updi kami samtang ginaduaw namon ang isa ka hilimuan sang sakayan nga bantog sa bug-os nga kalibutan bangod sang ila produkto.

Pagduaw sa Lake Titicaca

Magalakbay kita sa mataas nga Andes Mountains sa Bagatnan nga Amerika pakadto sa Lake Titicaca. Sa kataason nga 3,810 metros, ang Titicaca amo ang labing mataas nga linaw sa kalibutan nga sarang makapanakayon. Samtang nagalakbay kita sa kilid sang linaw, makita naton ang mga balay nga human sa adobe kag atop nga kugon nga iya sang mga Aymara, ang tumandok nga mga tawo nga ang pila sa ila lantip nga manughimo sang mga sakayan nga human sa bagaas. Sang magpalapit kita sa mga balay, gintamyaw kita sang duha ka babayi nga nagalala sang isa ka matahom, madamol nga tela nga delana nga gindesinyo para sa nagakabuhi sa matugnaw nga Altiplano. Nag-untat ang duha ka babayi sa ila hilikuton kag ginpakilala kita sa ila mga bana.

Pagkatapos sang ila mainit nga pag-abiabi sa aton, gin-agda kita sang mga lalaki nga magtabok sa linaw upod sa ila sakay sa ila de-motor nga baruto. Samtang nagapanakayon kita malapit sa pangpang, matalupangdan naton ang madabong nga mga totora. Nagataas sing tubtob duha ka metro, ining mga bagaas halos daw lapis lamang ang kadamulon, mahapos bawudon kag, suno sa aton mga giya, resistensiado ini sa tubig. Ining tanan nga kinaiya nagahimo sa totora nga nagakabagay himuon nga mga sakayan nga bagaas, amo kon ngaa ang Lake Titicaca isa ka duog nga ginaamag sang mga maluyagon magpahimo sining sahi sang mga sakayan.

“Ang pila namon ka sakayan nakapanakayon na sing linibo ka kilometro tabok sa mga kadagatan,” siling sang aton nagayuhum nga mga manug-amuma nga mga Aymara samtang ginapakita nila sa aton ang mga modelo kag mga retrato sang ila nahimo. Paano nila madala ang mga sakayan sa dagat? Kon indi daku kaayo ang sakayan, ginakarga nila ang bug-os nga sakayan sa trak pakadto sa Baybayon sang Pasipiko. Indi gani, ginadala nila ang mga materyales sa baybay kag didto ginahimo ang sakayan. Bangod sang ila kalantip, ang mga manughimo sang sakayan nga mga Aymara gin-agda nga magtukod sing mga sakayan nga bagaas sa iban nga mga pungsod subong sang Morocco, Iraq, kag Easter Island​—⁠apang ginagamit nila ang mga bagaas nga nagapanubo sa amo nga mga pungsod mismo.

Nahibaluan naton nga ang isa ka sakayan mahimo magakinahanglan sing madamo nga tonelada sang mga bagaas, ilabi na gid kon malayo ang pagpanakayon sini. Ngaa? Bangod ang mga bagaas amat-amat nga nagakahumog. Gani samtang nagadugay ang pagpanakayon, mas madamo nga bagaas ang kinahanglan kag dapat mas daku ang sakayan. Halimbawa, ang isa ka sakayan nga nagabug-at sing mga pito ka tonelada sarang makalutaw sing mga duha ka tuig. “Apang paano,” pamangkot naton, “makabato ang mga sakayan nga human sa mamala nga bagaas sa mga puwersa sang kadagatan?”

Isa ka Katingalahan sang mga Bagaas, mga Kalat, kag Kawayan

Ang kapag-on sang mga sakayan nga bagaas wala lamang nagadepende sa natago nga kabakod sang ginagamit nga materyales kundi sa malantipon nga paghimo sini​—⁠isa ka kalantip nga ginpasapasa sa henerasyon pa henerasyon. Ang nagagiya sa aton, nga nagasuksok sang isa ka kunop kag delana nga kalo nga may tabon sa dulunggan agod maamligan sa katugnaw, nagsugid sa aton tuhoy sa sining dumaan nga kalantip.

Ang una nga ginahimo sang mga manughimo, paathag niya, amo ang pagbugkos kag pagsugponsugpon sang mga bagaas tubtob maglaba sa hilimuon nga sakayan. (Tan-awa ang retrato 1 kag 2.) Masunod, ginatingob nila ang pila ka binugkos agod mangin duha ka dalagku nga binugkos nga isa ka metro ukon kapin pa ang kadakuon. Nian gin-ingod nila ining duha agod mangin duha ka casco​—⁠isa ka maayo nga desinyo para sa dagat.

Sa amo man nga tion, ginbutang nila ang ikatlo, mas gamay nga binugkos sa ulot apang sa idalom sang duha ka dalagku nga binugkos. Ang duha ka dalagku nga binugkos ginahigot dayon sing isa-isa sa sining ikatlo paagi sa isa ka malaba nga kalat nga nagasambod sa duha ka magkatuhay kadaku nga binugkos sa bug-os nga kalabaon sang sakayan. (Tan-awa ang retrato 3.) Tubtob 12 ka tawo ang nagahugot sini nga kalat, nga nagadasok sang mga bagaas agod mangin duha ka hugot, matig-a nga mga casco nga nahigot karon sing tingob. (Tan-awa ang retrato 4.) Sa pagkamatuod, ang kalat tama ka hugot nga indi mo gani magulo ang imo tudlo sa igutlan sang mga bagaas​—⁠isa ka bahin sang desinyo nga nagabulig agod indi ini matuhop dayon sang tubig.

Sang natapos na ang casco (tan-awa ang retrato 5), gindugangan ini sang mga tawo sing kilya, inugtimon nga mga bugsay, pares nga mga palo (ang tagsa daw ginbaliskad nga V nga nagabika sa duha ka casco), mga layag, kag sa masami mga gunwale, nga human gihapon sa mga bagaas. Sang ulihi, nagtukod sila sing kamarote nga himo sa kawayan kag dahon sang palma agod amligan ang tripulante gikan sa init kag ulan. (Tan-awa ang retrato 6.) Sing makatilingala, ang nakumpleto nga sakayan wala sing bisan isa ka metal!

Pagkatapos nga mabutang sa tubig ang sakayan, ang mga bagaas nga daan na nga nabugkos sing hugot sang kalat nagahabok, nga nagahimo sa casco nga mas mapag-on. Ang resulta maathag nga indi isa ka mahuyang nga sakayan kundi isa nga mapag-on gid. Nagadul-ong ini karon sa aton sa isa ka importante nga pamangkot, Ano ang luyag pamatud-an sang mga tawo nga nagapanakayon sing malawig sa kadagatan sakay sa sining kinaraan nga sakayan?

Paghibalo sa mga Misteryo sang Pagpanglugayaw

Ang mga sakayan nga bagaas sang Lake Titicaca kaanggid sa korte-lati nga mga sakayan nga bagaas nga makita sa dumaan nga taliambong sang Egipto. Ang pila sining gikan sa Egipto daw mapag-on gid nga makapanakayon sa malapad nga kadagatan. Natabuan lamang bala ining pagkaanggid, ukon nagapakig-angot bala ining duha ka katawhan sang una? Bisan pa mabudlay mapat-od kon san-o nagtuhaw ang mga sakayan nga bagaas sa Bagatnan nga Amerika, ginapakita sang ebidensia nga mahimo naunahan pa nila ang pag-abot sang mga mananakop nga mga Katsila.

Mahangpan kon ngaa ang mga teoriya sa pagpanglugayawan nagpadabdab sang debate tuhoy sa kaangtanan sang mga kultura sang Bagatnan nga Amerika, Mediteraneo, kag Polynesia​—⁠ilabi na kon binagbinagon ang kalayuon sang tagsa ka lugar sa isa kag isa. “May regular nga pagbaligyaanay sa tunga sang Peru kag Panama,” siling sang isa ka moderno nga manuglagulad. “Busa, ngaa imposible ang pagbaligyaanay sa tunga sang Bagatnan nga Amerika kag Polynesia?”

Ang mga teoriya sang manuglagulad gikan sa Norway nga si Thor Heyerdahl nakatigayon sing diutay nga suporta. Bisan makatarunganon nga kon ang moderno nga mga marinero nakapasundayag nga ang mga tawo sang una mahimo nakapanakayon sa mga sakayan nga bagaas sa malayo nga kadagatan, subong sang nahimo ni Heyerdahl sa sakayan nga bagaas nga Ra II nga ginbuhat sang mga Aymara, ang pamangkot nagapabilin gihapon, Nakapanakayon gid bala sila sa sini ? Mahimo nga may dugang pa kita nga mahibaluan tuhoy sa sining makawiwili nga misteryo sa palaabuton. Ano man ang matuod, ang simple nga sakayan nga bagaas nagapakita nga ang isa ka mapag-on nga sakayan sarang mahimo gikan sa labing kinaandan nga mga materyal.

[Mga retrato sa pahina 16]

Kahimtangan sang casco

Antes sang paghugot

Pagkatapos sang paghugot

Gindugang ang “gunwale” kag salog

[Credit Line]

Source of sketches: Dominique Görlitz, www.abora2.com

[Mga retrato sa pahina 17]

PAGHIMO SING SAKAYAN NGA BAGAAS

[Credit Line]

Foto: Carmelo Corazón, Coleccion Producciones CIMA

Steps 1, 2, 5, and 6: Tetsuo Mizutani (UNESCO); Step 4: Christian Maury/GAMMA

[Picture Credit Line sa pahina 15]

Top: Tetsuo Mizutani (UNESCO)

[Picture Credit Line on page 16]

Foto: Carmelo Corazón, Coleccion Producciones CIMA