Paglagulad sa Makahalawhaw nga mga Busay — Watchtower ONLINE NGA LIBRARY

Paglagulad sa Makahalawhaw nga mga Busay

Suno Sa Manunulat Sang Magmata! Sa Zambia

SANG 1855, ang taga-Scotland nga misyonero kag manuglagulad nga si David Livingstone tinuig na nga nagalakbay sa Aprika—⁠⁠isa ka kontinente nga halos wala pa makilala sadto. Samtang nagapasidlangan sia ubay sa daku nga Zambezi River, may pagkahalawhaw nga ginlaragway sang mga tumandok ang tuhoy sa tuman kadaku nga busay sa unhan. Bangod sang tuman nga gahod kag alipuop nga tuga sini, gintawag ini sang mga tumandok nga Mosi-oa-Tunya, buot silingon “Ang Aso nga Nagadaguob.”

Namat-od si Livingstone nga tan-awon sing malapit ang mga busay, nga ginatawag karon nga Victoria Falls. Nagalaragway sang una niya nga pagkakita sini, sia nagsulat: “Nagakamang nga may pagkahalawhaw sa bibi sang pil-as, nagtamwa ako sa isa ka madalom nga pil-as sa tunga sang magtimbang nga pangpang sang daku nga Zambezi, kag nakita ko ang isa ka suba nga isa ka libo ka metro ang kasangkaron nga nagabuslog sing treinta metros kag nian hinali nga nagkitid sa kasangkaron nga kinse tubtob beinte metros.”

Kon nagabaha, ang Victoria Falls, nga ginatabuan sang mga suba sang Zambia kag Zimbabwe, amo ang ginakabig karon nga labing daku nga busay sa planeta! Sa sini nga kahimtangan ang sulog nga 545,000,000 litros kada minuto nagabuslog sing 108 metros sa madalom nga pil-as. Nagabuslog dayon ang bilog nga tubig sang Zambezi sa isa ka madalom kag nagalikoliko nga giha nga kubos sa 65 metros ang kalaparon. Ining pinasahi nga kahimtangan sa geolohiya nagahimo sa Victoria Falls nga isa ka makahalawhaw gid nga talan-awon.

Ang duog sa palibot sang busay tuman man katahom. Ginhimo nga national park, nanarisari nga mga kahoy kag mga tanom ang nagapanubo diri, kag may makawiwili man ini nga mga sapat—⁠⁠lakip ang mga hippopotamus, elepante, giraffe, wildebeest, zebra, kag bisan mga leon. Ang matahom nga mga pispis subong sang mga agila kag sang malaka na lang nga mga taita falcon nagapamugad sa batuhon nga mga pil-as sini.

Suno kay Livingstone, “wala sing subong sini katahom sa Inglaterra. Wala pa gid ini nakita sang mga taga-Europa; apang ining tuman katahom nga talan-awon mahimo ginatan-aw sang mga anghel samtang nagalupad sila.” Karon, halos 150 ka tuig pagkatapos nga una ini nga makita ni Livingstone kag ginhingadlan ini nga Victoria Falls sunod sa ngalan ni Reyna Victoria sang Inglaterra, linibolibo ka tawo gikan sa bug-os nga kalibutan ang nagakadto kada tuig agod ila mismo makita kon daw ano ini ka makahalawhaw.

Bagay gid sa Victoria Falls ang reputasyon sini nga isa sa makatilingala nga mga butang sa kinaugali sa bug-os nga kalibutan. Apang madamo pa sang indi tanto kilala nga mga busay sa madamo kag dalagku nga mga suba sang Zambia ang tumalagsahon man sa katahom. Palihug updi kami sa pagtan-aw sa pila sa sini.

Ang Ngonye Falls

Sang isa ka mainit nga adlaw sa Nobiembre, mga duha ka tuig antes makita ang Victoria Falls sa nahauna nga tion, nakalab-ot si Livingstone sa Ngonye Falls, nga nakilal-an man nga Sioma Falls. Sia nagsulat: “Ang mga isla sa ibabaw sang busay napalibutan sang matahom nga mga tanom. Kon tan-awon gikan sa bato sa kilid sang busay, ang talan-awon amo ang labing matahom nga akon nakita.” Ang mga dumuluaw sa Ngonye Falls karon nagaugyon gid sa ginhambal ni Livingstone.

Si Livingstone nagsiling: “Pila ka kilometros pailawod, ang suba nagkitid tubtob sa mga isa ka gatos na lang ka metro. Ang tubig nagaalimbukad, nga nagapahangop nga mabaskog ang nagapulon nga tubig, amo nga indi ini masarangan languyon sang bisan labing eksperto nga manuglangoy.”

Ang Lumangwe Falls

Madamo sa iban pa nga mga busay sa Zambia ang naligwin kag wala pa matandog. Lainlain gid ang ila kadakuon. Ang Lumangwe Falls daw gamay nga Victoria Falls. Apang ang mga busay diri indi gid magamay. Ang isa ka busay may kataason nga mga 30 metros kag may kalaparon nga kapin sa 100 metros. Ang agsik sang busay nagabunyag gani sa isa ka diutay nga talon.

Ang Kalambo Falls

Ang Kalambo Falls, nga amo ang labing mataas sa Zambia, nagailig halin sa mataas nga patag pakadto sa Great Rift Valley sang Aprika. Nagabuslog ini sing kapin sa 200 metros sa mga pil-as nga bato, diin ang talagsahon nga higante nga mga tulabong nga marabou nagapangitlog kon tingadlaw.

“Busa ang Kalambo amo ang ikaduha sa labing mataas nga tadlong nga busay sa Aprika [sunod sa Tugela Falls sa Bagatnan nga Aprika] kag ang ikadose sa labing mataas sa kalibutan—⁠⁠doble ang kataason sini sa Victoria Falls,” siling sang publikasyon nga National Monuments of Zambia.

Bisan pa mabudlay kadtuan ining busay, ang manunulat didto nga si C. A. Quarmby naglaragway sang Kalambo subong “isa sang indi malipatan nga talan-awon sa Aprika.” Sia nagpakot: “Madugay pa antes mangin regular ini nga kaladtuan sang mga turista. . . . Pila lamang ang makakadto sa Kalambo.”

Sa pagkamatuod, madamo sang mga busay sa Zambia kag iban pa nga talan-awon sa kinaugali ang tuman kaligwin. Ang National Monuments of Zambia nagsiling nga ang pila “malab-ot lamang sang Land-rover sa mabudlay nga alagyan, ang iban paagi lamang sa paglakat.” Sa pagkamatuod, isa ini ka rason kon ngaa nangin pinasahi ini nga mga duog. Walay sapayan, ginaabiabi ang mga dumuluaw. Si G. Kagosi Mwamulowe, isa ka conservation geologist sa National Heritage Conservation Commission sang Zambia, nagpaathag nga ang ila tulumuron amo nga makita sang mga tawo ining tumalagsahon nga mga duog samtang ginaamligan gihapon ang duna nga katahom sini.

Ang Labing Daku nga Bahandi sang Zambia

Sa iya libro nga Zambia, ang manunulat nga si Richard Vaughan nagsiling: “Ang Zambia isa gihapon ka duog nga may kinaugali gid nga katahom, nga ang kalabanan sini wala mahibal-an sang mga dumuluaw kag subong man sang taga-Zambia. . . . Ang pungsod ginbugayan sang mga linaw, mga suba, mga kagulangan kag mga bukid nga nanuhaytuhay gid.” Apang wala sa sini ang labing daku nga bahandi sang pungsod.

“Ang mga tawo diri bantog bangod sang ila kaayo kag pagkamasinadyahon kag sang ila pagkamapasibusibuon,” siling ni Vaughan. Subong sang ginsiling sang isa pa ka manunulat, nga si David Bristow, “ang tumalagsahon gid sa Zambia amo ang iya tuman ka mainabyanon nga mga pumuluyo.” Kon makakadto ka sa sining matahom nga bahin sang kalibutan, pat-od nga magaugyon ka.

[Mapa/Mga retrato sa pahina 12]

(Para sa aktual nga pormat, tan-awa ang publikasyon)

TANZANIA

DEMOCRATIC REPUBLIC OF CONGO

ANGOLA

ZAMBIA

KALAMBO FALLS

LUMANGWE FALLS

Lusaka

NGONYE FALLS

VICTORIA FALLS

ZIMBABWE

MOZAMBIQUE

INDIAN OCEAN

[Mga retrato]

Ang Lumangwe Falls—⁠⁠daw gamay nga Victoria Falls

Ang Kalambo Falls—⁠⁠doble ang kataason sa Victoria Falls

Ang Ngonye Falls—⁠⁠“sa kalabanan nga adlaw wala ka sing makita nga iban nga bisita”

[Credit Lines]

[Retrato sa pahina 10, 11]

Ang Victoria Falls—⁠⁠“Ang Aso nga Nagadaguob”

[Credit Line]

Marek Patzer/www.zambiatourism.com