Pagbantay sa Kalibutan

◼ “Siam sa kada napulo ka kalamidad karon ang tuga sang klima. Nagdoble ang kadamuon sang narekord nga mga kalamidad. Sadto 200 lang kada tuig, pero nangin kapin na ini sa 400 kada tuig sa sulod na sang duha ka dekada.”—JOHN HOLMES, UNITED NATIONS UNDER-SECRETARY-GENERAL FOR HUMANITARIAN AFFAIRS AND EMERGENCY RELIEF COORDINATOR.

Tawhanon nga Kinamatarong sang mga Tumandok

Ang United Nations Declaration on the Rights of Indigenous Peoples nga ginsugdan sang 2007, gin-translate na sa Maya kag Nahuatl nga lenguahe. Ining duha ka lenguahe amo ang ginahambal sang kalabanan nga mga tumandok sa Mexico. “Halos 10 milyones ka tawo [sa Mexico] ang wala nakahibalo sang ila mga kinamatarong,” siling sang pamantalaan nga El Universal. “Gani masami nga wala sila makahibalo nga ginaabusuhan na sila.” Ginasiling nga makabulig ini nga translation agod mapakigbato sining mga tawo ang ila tawhanon nga kinamatarong.

Pagbaligya sang Pagkabirhen

Nakibot gid ang mga sociologist bangod handa nga ibaligya sang mga pamatan-on nga taga-Poland ang ila pagkabirhen, report sang magasin nga Newsweek Polska. “Bisan diin lang, mabatian sang mga pamatan-on ini nga mensahe: ang tanan puede na mabaligya,” siling sang psychologist nga si Jacek Kurzępa, sang University of Zielona Góra. Nagadamo pa gid ang nagabaligya sang ila pagkabirhen sa Internet. Pero daku gid ang halit sa mga pamatan-on nga nagahimo sini. “Ini nga desisyon may daku nga epekto sa ila bug-os nga kabuhi kag sa ila makarelasyon sa ulihi,” siling ni Kurzępa.

Ang Amazon Ginapuy-an Anay sang Mainuswagon nga Sibilisasyon

Ang malapad nga bahin sang bagatnan nga Amazonia nga ginapatihan nga virgin forest mahimo nga ginapuy-an anay sang isa ka mainuswagon nga komunidad nga “napalibutan sang dalagku nga mga pader.” Amo sini ang konklusion sang mga anthropologist nga nagpangusisa sa Mato Grosso, Brazil. Nadiskobrehan nila diri ang “napaderan nga mga banwa kag mga baranggay” nga gintabunan na sang mga kahoy kag nagalapad ini sing mga 30,000 kilometros kuadrados. Ang pila sini nga mga banwa nagalapad sing 60 ektaryas. Ang isa ka report sang University of Florida, nga ginaubrahan sang mga anthropologist nga nakadiskobre sini, nagsiling nga ini nga komunidad “nagluntad sang mga 1250 asta 1650. Mahimo nga nagkalamatay ang mga pumuluyo diri bangod sang mga taga-Europa nga nagsakop kag naglaton sing mga balatian sa ila.”

Ang mga Tanom Makabulig sa mga Gin-operahan

Ginapatihan na sang una nga ang kinaugali makabuhin sang stress, makabulig agod mangin maayo ang pamatyag, kag makapaayo sa mga nagabalatian. Ginpamatud-an ini sang bag-o nga research. “Pagkatapos sang operasyon sang mga pasyente, ang iban sa ila ginbutang sa kuarto sang ospital nga may mga tanom kag ang iban naman ginbutang sa kuarto nga wala sing tanom,” paathag sang Science Daily. Ang mga pasyente nga may mga tanom sa ila kuarto nakabatyag sing haganhagan nga kasakit, diutay lang nga bulong para sa pagngutngot ang ginapadapat, kag mas maayo ang pitik sang ila tagipusuon kag ang presyon sang ila dugo. Ginareport man nga mas malipayon sila sa ila mga kuarto sangsa mga pasyente nga wala sing tanom sa kuarto. Ang mga 93 porsiento sang mga may tanom sa kuarto nagsiling nga amo ini ang “pinakamaayo” nga butang sa ila kuarto.