Paano Tudluan ang Tin-edyer Parte sa Peligro sa Internet?

NGAA MABUDLAY?

Bangod sang mga balita, nagahunahuna ka nga ang Internet puno sang mga cyberbully, nagahingalit sa sekso, kag nagapangawat sang identidad. May rason ka gid nga magkabalaka: Ang imo tin-edyer pirme lang naga-Internet kag daw wala niya nahibaluan ang mga peligro sini.

Mahimo mo tudluan ang imo tin-edyer parte sa peligro sa Internet. Pero, binagbinaga anay ang nagakatabo sa kalibutan sang Internet.

ANO ANG DAPAT MO MAHIBALUAN?

Mahimo mabuksan sang mga tin-edyer ang Internet sa ila mga gadyet. Mapuslanon gihapon ang pagsulundan nga ibutang ang kompyuter sa lugar sa balay nga may mga tawo pirme. Pero paagi sa tablet ukon smartphone, mahimo na mabuksan sang imo tin-edyer ang Internet—nga wala ka nakahibalo.

Madamo gid nga tion ang ginahinguyang sang pila ka tin-edyer sa Internet. “Ginbuksan ko ang kompyuter para basahon ang akon e-mail sing lima lang tani ka minutos, pero nadaran ako sa pagtan-aw sang mga video sing pila ka oras,” siling sang 19 anyos nga dalagita. “Kinahanglan ko gid ang pagpugong sa kaugalingon.”

Mahimo madamo ang ginasugid sang mga tin-edyer sa Internet nga indi tani dapat himuon. Ginatipon sang mga may malain nga motibo ang mga komento kag piktyur para hibaluon ang parte sa tin-edyer, pareho sang kon diin sia nagaistar, nagaeskwela, kag mga tion nga wala sing tawo sa ila balay.

Wala mahangpan sang pila ka tin-edyer ang malain nga mga resulta sang ila mga gina-post. Indi na madula ang imo gina-post sa Internet. Kon kaisa ang makahuluya nga mga komento kag piktyur madiskobrehan sa ulihi—halimbawa, sang amo nga nagapangita sang impormasyon parte sa imo kon nagaaplay ka sang obra.

Pero dumduma ini: Ang Internet indi mo kaaway. Kundi, ang nagabutang sa imo sa peligro amo ang indi maalamon nga paggamit sini.

ANO ANG MAHIMO MO?

Tudlui ang imo tin-edyer kon ano ang unahon kag paano pasunuron ang iya buluhaton. Ang isa ka paagi para mangin responsable nga adulto amo ang paghibalo kon ano ang dapat unahon. Ang pagpakig-istorya sa pamilya, paghimo sang asaynment, kag mga ulubrahon sa balay mas importante sangsa pag-Internet. Kon nagakabalaka ka na sa tion nga ginagamit sang imo tin-edyer sa pag-Internet, limitahi ini—puede ka gani maggamit sang timer kon kinahanglanon.—Prinsipio sa Biblia: Filipos 1:10.

Tudlui ang imo tin-edyer nga maghunahuna anay antes mag-post. Buligi ang imo tin-edyer nga hunahunaon ang mga pamangkot pareho sang: Ang komento bala nga i-post ko makasakit sa iban? Ano ang epekto sini nga piktyur sa akon reputasyon? Mahuya ayhan ako kon makita sang akon ginikanan ukon sang iban nga adulto ini nga piktyur ukon komento? Ano ang masiling nila sa akon kon makita nila ini? Ano ang hunahunaon ko sa tawo nga naga-post sang pareho sini nga komento ukon piktyur?—Prinsipio sa Biblia: Hulubaton 10:23.

Tudlui ang imo tin-edyer nga magkabuhi suno sa prinsipio—indi lang paagi sa pagsulundan. Indi mo mabantayan ang imo tin-edyer sa tanan nga tion. Isa pa, ang imo tulumuron bilang ginikanan, indi ang pagkontrol sang imo kabataan, kundi ang pagbulig sa ila sa ‘paggamit sang ila mga ikasarang sa paghantop nga nahanas nga makilala ang maayo kag malain.’ (Hebreo 5:14) Gani sa baylo nga ipadaku sa iya ang pagsulundan kag silot, ipatalupangod sa iya kon ano ang husto. Ano nga reputasyon ang gusto niya nga matigayon? Sa ano nga mga kinaiya gusto niya nga makilal-an sia? Ang imo tulumuron amo ang pagbulig sa imo tin-edyer nga makahimo sing husto nga mga desisyon, bisan pa wala ka.—Prinsipio sa Biblia: Hulubaton 3:21.

Ang pag-Internet, pareho sang pagdrayb, nagakinahanglan sing maayo nga pagdesisyon, indi lang sang ikasarang sa paggamit sini. Gani, importante gid ang imo paggiya subong ginikanan. Pareho sang ginsiling sang eksperto parte sa peligro sa Internet nga si Parry Aftab: “Ang kabataan mas nakahibalo sang teknolohiya. Ang mga ginikanan mas nakahibalo sang kabuhi.”