Normal Bala ang Magbatyag Sing Subong Sini?

ANG isa ka nasub-an nga tawo nagsulat: “Sadtong bata pa ako sa Inglaterra, gintudluan ako nga indi pag-ipakita ang akon mga balatyagon sa publiko. Madumduman ko ang akon amay, nga anay isa ka militar, nga nagasiling sa akon nga nagabagrot ang ngipon, ‘Indi ka maghibi!’ kon masakitan ako. Indi ko madumduman nga ginhalukan ukon ginhakus kami nga mag-ulutod (apat kami) sang akon iloy. Kalim-an kag anom ang akon edad sang nakita ko ang akon amay nga napatay. Daku nga kadulaan ang nabatyagan ko. Apang, sang primero, indi ako makahibi.”

Sa iban nga mga kultura, ginapakita sing dayag sang mga tawo ang ila mga balatyagon. Malipayon man sila ukon masinulub-on, mahibaluan sang iban kon ano ang ila ginabatyag. Sa pihak nga bahin, sa iban nga mga lugar sa kalibutan, ilabi na sa naaminhan nga Europa kag Britanya, ang mga tawo, ilabi na ang mga lalaki, gindihon nga taguon ang ila mga balatyagon, nga punggan ang ila mga emosyon, nga mangin kalma kag mangin di-emosyonal sa tion sang mga problema kag indi pag-ipakita sing dayag ang ila mga balatyagon. Apang kon mamatyan sing isa nga hinigugma, sala bala nga ipakita ang imo kalisud? Ano ang ginasiling sang Biblia?

Ang mga Naghibi sa Biblia

Ang Biblia ginsulat sang mga Hebreo sang nasidlangan nga rehiyon sang Mediteraneo, nga mapinabutyagon nga mga tawo. Nagaunod ini sing madamong halimbawa sang mga tawo nga nagpakita sing dayag sang ila kalisud. Ginlalawan ni Hari David ang pagtaliwan sang iya ginpatay nga anak nga si Amnon. Sa katunayan, sia “naghibi sing tama gid.” (2 Samuel 13:28-39) Ginkasub-an gani niya ang pagtaliwan sang iya maluibon nga anak nga si Absalom, nga nagtinguha sa pag-agaw sang pagkahari. Ang kasaysayan sang Biblia nagasugid sa aton: “Nian [si David] nga hari natandog gid kag nagsaka sa hulot sa ibabaw sang gawang kag naghibi; kag amo ini ang ginsiling niya samtang nagalakat sia: ‘O anak ko nga Absalom, anak ko, anak ko nga Absalom! Kabay pa kuntani nga ako napatay sa baylo nimo, O Absalom, anak ko, anak ko!’ ” (2 Samuel 18:33) Naglalaw si David kaangay sang isa ka normal nga amay. Kag pila ka bes nga ginhandom sang mga ginikanan nga sila kuntani ang napatay sa baylo sang ila mga anak! Daw indi gid kinaugali nga mauna mapatay ang anak sangsa ginikanan.

Ano ang reaksion ni Jesus sa pagkapatay sang iya abyan nga si Lazaro? Naghibi sia samtang nagahinampot sa iya lulubngan. (Juan 11:30-38) Sang ulihi, si Maria Magdalena naghibi samtang nagahinampot sia sa lulubngan ni Jesus. (Juan 20:11-16) Matuod, ang isa ka Cristiano nga may paghangop sa paglaum nga pagkabanhaw sang Biblia wala nagapangasubo nga dimalugpayan, subong sang iban nga wala sing maathag nga rason sa Biblia para sa ila mga pagtuluuhan nahanungod sa kahimtangan sang mga patay. Apang subong isa ka tawo nga may normal nga mga balatyagon, ang matuod nga Cristiano, bisan may paglaum nga pagkabanhaw, nagakalisud kag nagalalaw sa pagtaliwan sang isa nga hinigugma.—1 Tesalonica 4:13, 14.

Maghibi Ukon Indi Maghibi

Kamusta ang aton mga reaksion karon? Nabudlayan bala ikaw ukon nahuya nga ipakita ang imo mga balatyagon? Ano ang ginapanugda sang mga manuglaygay? Ang ila modernong mga pagtamod masunson nga nagapalanog lamang sang dumaan inspirado nga kaalam sang Biblia. Nagasiling sila nga dapat naton ipautwas ang aton kalisud, indi ini pagpunggan. Nagapahanumdom ini sa aton sa matutom nga mga tawo sang una, subong nanday Job, David, kag Jeremias, nga ang ila mga pagpautwas sing kalisud masapwan sa Biblia. Wala gid nila ginakumkom ang ila mga balatyagon. Busa, indi maalamon nga ihamulag mo ang imo kaugalingon gikan sa mga tawo. (Hulubaton 18:⁠1) Sa pagkamatuod, ang paglalaw ginapakita sa lainlain nga mga paagi sa lainlain nga mga kultura, nga nagadepende man sa kinabatasan nga relihiosong mga pagtuluuhan.a

Ano kon gusto mo maghibi? Bahin sang tawhanon nga kinaugali ang maghibi. Dumduma liwat ang okasyon tuhoy sa pagkapatay ni Lazaro, sang si Jesus “ginlisdan sa espiritu . . . kag naghibi.” (Juan 11:33, 35) Busa ginpakita niya nga ang paghibi isa ka normal nga reaksion sa pagkapatay sang isa nga hinigugma.

Nagakalisod nga mga tawo — Normal ang magkalisud kag maghibi kon ang isa nga hinigugma mapatay

Ginasakdag ini sang kaso sang isa ka iloy, si Anne, nga ang iya lapsag nga si Rachel napatay bangod sang SIDS (Sudden Infant Death Syndrome). Ang iya bana nagkomento: “Ang makapakibot amo nga wala kami ni Anne maghibi sa lubong. Ang tanan naghinibi.” Sa sini, si Anne nagsabat: “Huo, apang naghibi ako sing todo para sa amon. Sa banta ko naeksperiensiahan ko ang daku nga epekto sa emosyon mga pila ka semana pagligad sang makahalanusbo nga hitabo, sang kamihanon na lamang sa balay isa ka adlaw. Naghibi ako sa bug-os nga adlaw. Apang sa banta ko nakabulig ini sa akon. Nangin mas maayo ang pamatyag ko bangod sini. Dapat ko lalawan ang pagtaliwan sang akon lapsag. Nagapati gid ako nga dapat ninyo tugutan sa paghibi ang mga tawo nga ginalisdan. Bisan isa ka kinaugali nga reaksion para sa iban ang magsiling, ‘Indi ka maghibi,’ wala gid ina nagabulig.”

Kon Ano ang Reaksion Sang Iban

Ano ang reaksion sang iban kon ginasubuan bangod sang pagtaliwan sang isa nga hinigugma? Halimbawa, binagbinagon naton si Juanita. Nahibaluan niya ang balatyagon sang mapatyan sing isa ka lapsag. Lima ka bes na sia nga nahulugan. Karon nagamabdos sia liwat. Gani sang napilitan sia nga maospital bangod sang isa ka aksidente sa salakyan, halangpunon nga nabalaka sia. Duha ka semana sang ulihi ginsakitan sia—⁠sing wala sa oras. Wala madugay pagkatapos sadto natawo ang bata nga si Vanessa⁠—nagabug-at lamang sing sulusobra sa duha ka libra. “Daku gid ang akon kakunyag,” hinumdom ni Juanita. “Sa ulihi isa na ako ka iloy!”

Apang madali lang ang iya kalipay. Apat ka adlaw sang ulihi si Vanessa napatay. Hinumdom ni Juanita: “Daku gid ang akon kasubo. Ang akon pagkailoy ginkuha sa akon. Pamatyag ko may kulang sa akon. Masakit magpauli sa kuwarto nga ginhanda namon para kay Vanessa kag makita ang mga kamiseta nga ginbakal ko para sa iya. Sa masunod nga mga binulan, gindumdom ko liwat ang adlaw sang iya pagkabun-ag. Indi ko luyag makig-upod kay bisan sin-o.”

Isa ka sobra nga reaksion? Ayhan mabudlay ini para sa iban hangpon, apang yadtong, kaangay ni Juanita, nakaagi sini nagapaathag nga ginkalisdan nila ang ila lapsag kaangay sang pagkalisud nila para sa isa nga nagkabuhi sa pila ka tion. Antes pa mabun-ag ang bata, siling nila, ginhigugma ini sang mga ginikanan. May yara pinasahi nga paghiusa upod sa iloy. Kon mapatay ina nga bata, ang iloy nagabatyag nga isa ka tunay nga tawo ang nadula. Kag amo ina ang dapat mahangpan sang iban.

Kon Paano ang Kaakig kag Pagbatyag nga Nakasala Makaapektar sa Imo

Isa pa ka iloy ang nagpautwas sang iya mga balatyagon sang ginsugiran sia nga ang iya anom ka tuig nga anak nga lalaki hinali nga napatay bangod sang balatian sa tagipusuon kutob sa pagkabun-ag. “Naagihan ko ang madamo nga reaksion—⁠pagpalaminhod, dipagpati, nakonsiensia nga may kakulangan, kag pagkaakig sa akon bana kag sa doktor tungod sang indi paghangop kon daw ano ka grabe ang iya kahimtangan.”

Ang kaakig isa pa ka sintoma sang kasubo. Ayhan kaakig ini sa mga doktor kag mga nars, nagabatyag nga kuntani ginhimo nila ang labi pa sa pag-atipan sa napatay. Ukon ayhan kaakig ini sa mga abyan kag mga paryente nga mahimo nakasiling ukon nakahimo sang sayop nga butang. Ang iban nagakaakig sa nagtaliwan tungod sang pagpatumbaya sa iya kapagros. Si Stella nagahinumdom: “Madumduman ko nga naakig ako sa akon bana bangod nahibaluan ko nga kuntani tuhay ang natabo. Grabe ang iya masakit, apang wala niya pagsapaka ang mga paandam sang mga doktor.” Kag kon kaisa yara ang pagkaakig sa nagtaliwan bangod sang mga palas-anon nga ginadala sang iya pagkapatay sa buhi.

Ang iban nakonsiensia bangod sang pagkaakig—⁠buot silingon, mahimo nila pakamalauton ang ila kaugalingon bangod naakig sila. Ginabasol sang iban ang ila kaugalingon sa pagkapatay sang ila hinigugma. “Wala sia kuntani napatay,” pagkombinse nila sa ila kaugalingon, “kon gindala ko sia sing mas temprano sa doktor” ukon “ginpatan-aw ko sia sa iban nga doktor” ukon “ginpadipara ko sa iya sing maayo pa ang iya panglawas.”

Ginadumdom sang iloy ang panahon nga ginahakus niya ang iya bata — Ang pagtaliwan sang bata isa ka makakulugmat nga hitabo—ang matuod nga kahanuklog kag empatiya makabulig sa mga ginikanan

Para sa iban ang balatyagon nga makonsiensia nagalabaw pa sa sina, ilabi na kon ang ila hinigugma napatay sing hinali, sing wala ginapaabot. Magasugod sila sa paghinumdom sang mga tion nga naakig sila sa nagtaliwan ukon nakigbais sa iya. Ukon mahimo sila magabatyag nga wala nila ginhimo ang tanan nga dapat para sa napatay.

Ang malawig nga proseso sang pagkalisud sang madamong iloy nagasakdag sang ginasiling sang madamong eksperto, nga ang pagtaliwan sang isa ka bata nagabilin sing permanente nga kal-ang sa kabuhi sang mga ginikanan, ilabi na sa iloy.

Kon Mapatay ang Imo Tiayon

Ang pagtaliwan sang tiayon isa pa ka sahi sang masakit nga hitabo, ilabi na kon ang duha magkaupod nga nagkabuhi sing tuman ka aktibo. Mahimo ini magkahulugan sang katapusan sang bug-os nga estilo sang pagkabuhi nga gin-ambitan nila, sang paglakbay, pagtrabaho, paglingawlingaw, kag pagsandig sa isa kag isa.

Ginapaathag ni Eunice ang natabo sang ang iya bana hinali nga napatay bangod sang atake sa tagipusuon. “Sa una nga semana, yara ako sa kahimtangan sang pagpalaminhod sa emosyon, subong nga daw nag-untat ako sa pagpanghikot. Indi gani ako makapanabor ukon makapanimaho. Apang, ang akon igbalatyag sa pagpangatarungan nagpadayon sa tuhay nga paagi. Bangod kaupod ako sang akon bana sang gintinguhaan nila nga luwason sia paagi sa CPR kag bulong, wala ko maeksperiensiahi ang kinaandan nga mga sintoma sang pagsikway. Apang, yara ang balatyagon sang daku nga kabang-awan, samtang daw gintan-aw ko ang salakyan nga nahulog sa pil-as kag wala ako sing nahimo sa sini.”

Naghibi bala sia? “Huo naghibi ako, ilabi na sang ginbasa ko ang ginatos ka sympathy card nga nabaton ko. Ginhibian ko ang kada isa. Nagbulig ini sa akon sa pag-atubang sang nabilin nga bahin sang adlaw. Apang wala sing nabulig sa akon ang sulitsulit nga pagpamangkot kon ano ang akon pamatyag. Sing maathag, makaluluoy gid ako.”

Ano ang nagbulig kay Eunice nga mabatas ang iya kalisud? “Sing wala ko matalupangdi indi hungod nga namat-od ako nga padayunon ang akon pagkabuhi,” siling niya. “Apang, ginasakitan gihapon ako kon madumduman ko nga ang akon bana, nga maluyagon gid sang kabuhi, wala na diri agod magkalipay sa sini.”

“Indi Pagtuguti ang Iban sa Pagdikta . . .”

Ang mga awtor sang Leavetaking—⁠When and How to Say Goodbye nagalaygay: “Indi pagtuguti ang iban sa pagdikta kon paano ikaw dapat magpanghikot ukon magbatyag. Lainlain ang epekto sa tagsatagsa sang proseso sang pagkalisud. Ang iban mahimo maghunahuna—⁠kag magpahibalo sa imo nga sa banta nila⁠—sobra ukon kulang ang imo kalisud. Patawara sila kag kalimti ini. Paagi sa pagpilit sang imo kaugalingon sa dihunan nga ginhimo sang iban ukon sang katilingban sa kabilugan, ginapakunol mo ang imo pagtubo padulong sa napasag-uli nga emosyonal nga kapagros.”

Sa pagkamatuod, ginabatas sang lainlain nga mga tawo ang ila kalisud sa lainlain nga mga paagi. Wala kami nagapanugda sang isa ka paagi nga mas maayo sangsa isa para sa kada tawo. Apang, ang katalagman nagautwas kon ang pagkunol nagasulod, kon ang tawo nga ginalisdan indi makasarang sa pagpasibu sa katunayan sang kahimtangan. Nian mahimo nga kinahanglan ang bulig gikan sa mainawaon nga mga abyan. Ang Biblia nagasiling: “Ang isa ka abyan nagahigugma sa tanan nga tion kag isa ka utod nga natawo tungod sa kapiutan.” Gani indi mahadlok sa pagpangita sing bulig, sa pagpakigsugilanon, kag sa paghibi.—⁠Hulubaton 17:⁠17.

Ang kalisud isa ka normal nga reaksion sa pagkanamatyan, kag indi malain nga makita sang iban ang imo kalisud. Apang ang dugang nga mga pamangkot nagakinahanglan sing mga sabat: ‘Paano ko mabatas ang akon kalisud? Normal bala ang makaeksperiensia sang balatyagon nga nakonsiensia kag naakig? Paano ko atubangon ini nga mga reaksion? Ano ang makabulig sa akon sa pagbatas sang pagkanamatyan kag sang kalisud?’ Ang masunod nga bahin magasabat sina kag sang iban nga mga pamangkot.

a Halimbawa, ang mga Yoruba sa Nigeria tradisyunal nga nagapati sa reinkarnasyon sang kalag. Gani kon ang isa ka iloy mamatyan sing anak, may yara daku nga kalisud, apang sa malip-ot lamang nga tion, kay subong sang ginasiling sang koro sang isa ka Yoruba nga ambahanon: “Ang tubig amo ang naula. Ang calabash wala mabuka.” Suno sa Yoruba, nagakahulugan ini nga ang tubigon nga calabash, ang iloy, mahimo pa makapanganak—⁠ayhan reinkarnasyon sang isa nga napatay. Ang mga Saksi ni Jehova wala nagasunod sang bisan anong tradisyon nga ginpasad sa mga disparatis nga naghalin sa butig nga mga ideya sang dimamalatyon nga kalag kag reinkarnasyon, nga wala sing sadsaran sa Biblia.—Manugwali 9:5, 10; Ezequiel 18:4, 20.

Mga Pamangkot nga Binagbinagon

Paano ang pagpangalisud sang iban nga mga tawo naapektuhan sang ila kultura?
Ano ang aton mga halimbawa sa Biblia sadtong dayag nga nagkalisud?
Ano ang reaksion sang iban sa pagtaliwan sang isa nga hinigugma? Ano ang imo reaksion sa kaanggid nga mga kahimtangan?
Ano ang nagahimo sa pagtaliwan sang tiayon nga isa ka tuhay nga sahi sang eksperiensia?
Paano nagapanghikot ang proseso sang pagkalisud? Malain bala ang mangalisud?
Ano ang pila ka dagway sang proseso sang pagkalisud? (Tan-awa ang kahon sa pahina 9.)
Anong pinasahi nga mga kahimtangan ang nagaapektar sa mga ginikanan sa hinali nga pagkapatay sang lapsag? (Tan-awa ang kahon sa pahina 12.)
Paano naapektuhan ang pila ka iloy sang pagkanahulugan ukon pagbun-ag nga patay? (Tan-awa ang kahon sa pahina 10.)

Ang Proseso Sang Pagkalisud

Ang tinaga nga “proseso” wala nagakahulugan nga ang kalisud may yara gintalana nga iskedyul ukon programa. Ang mga reaksion sa kalisud mahimo mag-abtanay kag magkinahanglan sing nanuhaytuhay nga kalawigon sang tion, depende sa indibiduwal. Ini nga listahan indi kompleto. Ang iban nga mga reaksion mahimo man mapadayag. Ang masunod amo ang pila sang mga sintoma sang kalisud nga mahimo maeksperiensiahan sang isa.

Unang mga reaksion: Una nga kakugmat; dipagpati, pagsikway; emosyonal nga pagpalaminhod; mga balatyagon nga nakonsiensia; kaakig.

Ang malala nga kalisud mahimo maglakip: Pagkamalipaton kag insomnia; sobra nga kakapoy; hinali nga pagbag-o sang panimuot; sala nga desisyon kag panghunahuna; masunson nga paghibi; mga pagbag-o sa gana, nga nagaresulta sa pagniwang ukon pagtambok; nanuhaytuhay nga mga sintoma sang dimaayo nga panglawas; pagpalangluya; nabuhinan nga ikasarang sa pagtrabaho; pagdalamguhanon—⁠pagbatyag, pagkabati, pagkakita sa napatay; sa pagtaliwan sang isa ka bata, dimakatarunganon nga pagkaakig sa imo tiayon.

Panag-on sa pagpalig-on: Pagpangasubo nga may kamingaw; mas makalilipay nga mga handumanan sang napatay, ginalakipan sang kahalam-utan.

Pagkanahulugan kag Pagbun-ag nga Patay—Kalisud sang mga Iloy

Bisan may iban pa sia nga mga anak, si Monna malangkagon nga naghulat sa pagkabun-ag sang iya masunod nga anak. Bisan antes mabun-ag, ini ang lapsag nga “gindugsing niya, ginsugilanon, kag gindamgo.”

Ang proseso sang paghiusa sa ulot sang iloy kag sang wala pa matawo nga anak mabakod. Sia nagapadayon: “Si Rachel isa ka lapsag nga nagasipa sang akon ginabasa nga libro nga natungtong sa akon tiyan, nagapabugtaw sa akon sa gab-i. Madumduman ko pa ang unang magagmay nga mga sipa, kaangay sang mapinalanggaon, mahigugmaon nga mga pagpaniko. Kada tion nga maggiho sia, napuno ako sina nga gugma. Kilala ko sia sing maayo amo kon ngaa mahibaluan ko kon ginasakitan sia, kon nagamasakit sia.”

Si Monna nagapadayon sang iya panaysayon: “Indi magpati sa akon ang mga doktor tubtob ulihi na katama. Ginsilingan niya ako nga indi magkabalaka. Nagapati ako nga nabatyagan ko nga mapatay sia. Hinali lang sia nagbalit-ad. Pagkadason nga adlaw napatay sia.”

Ang eksperiensia ni Monna kinaandan. Suno sa mga awtor nga sanday Friedman kag Gradstein, sa ila libro nga Surviving Pregnancy Loss, mga isa ka milyon ka babayi sa isa ka tuig sa Estados Unidos lamang ang nagaantos sing dimadinalag-on nga pagmabdos. Sa pagkamatuod, ang kadamuon sa bug-os nga kalibutan daku pa kaayo.

Ang mga tawo masunson nga wala makahangop nga ang pagkahulog ukon pagbun-ag nga patay isa ka makahalanusbo nga hitabo para sa isa ka babayi kag isa nga madumduman niya—ayhan sa bug-os niya nga kabuhi. Halimbawa, si Veronica, nga karon may edad na, nagahinumdom sang mga tion nga nahulugan sia kag ilabi na nga nagadumdom sang bata nga nabun-ag nga patay nga nabuhi tubtob sa ikasiam nga bulan kag nabun-ag nga nagabug-at sing 6 ka kilo. Gindala niya ini nga patay sa iya tiyan sa katapusan nga duha ka semana. Sia nagsiling: “Ang pagbun-ag sing isa ka patay nga lapsag makakulugmat gid para sa isa ka iloy.”

Ang mga reaksion sining nabang-awan nga mga iloy wala pirme mahangpan, bisan sang iban nga mga babayi. Isa ka babayi nga namatyan sing anak bangod nahulugan ang nagsulat: “Ang akon natun-an sa pinakamasakit nga paagi amo nga antes ini matabo sa akon, wala gid ako sing ideya sang ginaantos sang akon mga abyan. Wala ko sila ginsapak ukon ginhangop kaangay sang ginabatyag ko karon nga pagtamod sang mga tawo sa akon.”

Ang isa pa ka problema para sa ginalisdan nga iloy amo ang impresyon nga ang iya bana mahimo nga wala makabatyag sang kadulaan nga ginabatyag niya. Ginpabutyag ini sang isa ka asawa sa sining paagi: “Nalugaw-an gid ako sa akon bana sadto nga tion. Para sa iya, wala gid man sing pagmabdos. Wala niya mabatyagi ang kasubo nga ginbatyag ko. Tuman sa iya ka mahinuklugon sa akon mga kahadlok apang indi sa akon kasubo.”

Ayhan natural para sa isa ka bana ini nga reaksion—⁠wala niya mabatyagi ang kaanggid nga pisikal kag emosyonal nga paghiusa nga nabatyagan sang iya nagamabdos nga asawa. Walay sapayan, nag-antos sia sing kadulaan. Kag importante mahibaluan sang bana kag asawa nga nagaantos sila nga duha, bisan nga sa lainlain nga mga paagi. Dapat nila ipaambit ang ila kalisud. Kon ihinago ini sang bana, ang iya asawa mahimo magahunahuna nga wala sia sing balatyagon. Gani ipaambit ang imo mga luha, mga panghunahuna, kag mga hakos. Ipakita nga ginakinahanglan ninyo ang kada isa sing labi pa sangsa nagligad. Huo, mga bana, ipakita ang inyo empatiya.

Sudden Infant Death Syndrome—Pag-atubang sa Kalisud

Ang hinali nga pagkapatay sang isa ka lapsag makahalanusbo gid. Isa ka adlaw ang daw normal, mapagros nga lapsag wala magbugtaw. Wala gid ini ginapaabot, kay sin-o ang magahunahuna nga ang lapsag ukon bata mapatay nga una sa iya mga ginikanan? Ang lapsag nga nangin sentro sang walay latid nga gugma sang iloy hinali nga nangin sentro sang iya walay latid nga kalisud.

Ang nakonsiensia nga mga balatyagon nagasugod sa pagdagsa. Ang mga ginikanan mahimo magabatyag nga may salabton sia sa pagkapatay sang iya lapsag, subong bala nga bangod ini sa pagpatumbaya. Ginapamangkot nila ang ila kaugalingon, ‘Ano kuntani ang amon ginhimo agod napunggan ini?’b Sa pila ka kaso ang bana, nga wala sing rason, mahimo gani nga walay hinalung-ong nga magabasol sa iya asawa. Sang maglakat sia sa obra, ang lapsag buhi kag mapagros. Sang magpauli sia, napatay ini sa iya kuna! Ano ang ginahimo sang iya asawa? Diin sia sadto nga tion? Ining makalilibog nga mga pamangkot dapat sabton agod indi nila mahul-an ang pag-asawahay.

Ang hinali kag dimapaktan nga mga sirkunstansia ang kabangdanan sang makahalanusbo nga hitabo. Ang Biblia nagasiling: “Nagliso ako kag nakita ko sa idalom sang adlaw nga ang palumba indi sa madasig, ukon ang inaway sa makusog, ukon ang kalan-on sa maalam, ukon ang manggad man sa mga tawo nga mahangpunon, ukon ang kahamuot man sa mga tawo nga may ihibalo; kay ang tion kag dimapaktan nga hitabo nagakahanabo sa ila tanan.”—⁠Manugwali 9:⁠11.

Paano makabulig ang iban kon ang isa ka pamilya namatyan sing lapsag? Isa ka nalisdan nga iloy ang nagsabat: “Isa ka abyan ang nagkari kag naninlo sang akon balay nga wala ko pagsugua. Ang iban nagluto para sa amon. Ang iban nagbulig paagi lamang sa paghakos sa akon—⁠wala sing hambal, isa lamang ka hakos. Indi ko luyag ini hambalan. Indi ko luyag ipaathag sing sulit-sulit ang natabo. Indi ko kinahanglan ang nagapangusisa nga mga pamangkot, subong nga daw wala ako sing ginhimo. Ako ang iloy; ginhimo ko kuntani ang tanan agod maluwas ang akon lapsag.”

b Ang Sudden Infant Death Syndrome (SIDS), nga masunson nagakatabo sa mga lapsag nga nagapang-idaron sing isa tubtob anom ka bulan, amo ang termino nga ginagamit kon ang mapagros nga mga lapsag mapatay sing hinali nga wala sing bisan anong mapaathag nga rason. Sa pila ka kaso ginapatihan nga sarang malikawan ang posibilidad kon ang bata ginapatulog nga nagakaya ukon nagatakilid apang indi nagahapa. Apang, wala sing posisyon sa pagtulog ang makatapna sa kada kaso sang SIDS.