Bulong sa Tanan nga Balatian—Sarang Ini Matukiban!

SA BUG-OS nga dag-on, gintinguhaan gid nga tukibon ang bulong sang tanan nga balatian. Tuigtuig, binilyon ka dolyar ang ginagasto sa ikaayong panglawas. Ang iban sang pinakadaku nga mga talento sa kalibutan, nga nagagamit sang pinakaabanse nga mga teknolohiya, nagapanalawsaw sa mediko. Apang ang mga tawo sa palibot sang duta nagabalatian gihapon, kag ang makahalapay nga balatian yari gihapon. Ang aton kahimtangan wala magbag-o sing daku kutob sang adlaw ni Moises. Sang nagligad nga 3,000 ka tuig nagsulat sia: “Ang mga adlaw sang amon mga tuig kapitoan ka tuig; kag nian bangod sang kabakud kawaloan ka tuig, apang ang ila bugal kabudlayan lamang kag kasubo.”—Salmo 90:10.

Maayo nga Pamuno

Apang ang tawo may himpit nga pamuno. Sanday Adan kag Eva nagkabuhi sa matinlo, wala sing balatian nga palibot, sa matahom nga katamnan sang Eden. Ginhatagan sila sing madamu nga maayo, manamit nga pagkaon. May yara sila makapahulag, makapaladya nga hilikuton nga himuon. Kag maayo ang ila panglawas kag panghunahuna.—Tan-awa ang Genesis 1:26-30.

Ginsilingan man sila sang Dios kon paano huptan ang ila himpit nga kahimtangan. Una ginsilingan niya sila kon ano ang dapat nila nga himuon: “Magmabungahon kag magbu-ad kag magtugob sang duta kag magpakaagalon sa iya.” Nian ginsilingan niya sila kon ano ang indi nila dapat himuon: “Apang gikan sa kahoy sang pagkilala sang maayo kag malaut dili ka magkaon sa iya, kay sa adlaw nga magkaon ka sa iya mapatay ka nga totoo.” (Genesis 1:28; 2:17) Kon sila, kag sang ulihi ang ila kaanakan magatuman sa sining duha ka sadsaran nga mga sugo, mahuptan nila ang ila mapagros, malipayon, kag himpit nga kahimtangan sing dayon.

Abi sang madamu nga mga tawo karon ang kasaysayan nanday Adan kag Eva indi sientipiko, patopato lamang. Apang sa baylo nga pasapayanan ining mga butang, tan-awon naton ini sing maid-id.

Sa mga termino nga pamilyar kita karon, ang nahauna nga sugo nagsiling sa ila nga dapat nila tatapon ang ila palibot. Ang ikaduha nagsiling sa ila nga dapat nila huptan ang ila estilo sang pagkabuhi sa sulod sang pila ka latid nga ginpahamtang sang Dios. Ini bala indi sientipiko nga patopato ukon nagahatag bala ini sing sadsaran para sa mapagros nga pagkabuhi? Talupangda kon ano ang ginsiling nanday René Dubos kag Maya ­Pines sa libro nga ­Health and Di­sease tuhoy sini: “Ang isa sang wala gid ginaapresyar nga impluensia sa balatian amo ang palibot. Mas daku ang epekto sa panglawas sang tawo kon diin sia nagapuyo kag kon paano sia nagakabuhi —sing masami sa wala ginasuspetsohan nga mga paagi—sang sa mga mikrobyo nga ginaatubang niya ukon mga ­genes nga napanubli.”

Ano ang Balatian?

Sa sini nga konteksto, ang balatian daku gid ang labot sa kon paano kita nagakabuhi kag kon paano naton ginahuptan ang aton palibot. Sa karon ginabatyag naton nga ang aton sibilisado nga paagi sang pagkabuhi daku sing nahimu sa pagpauswag sang kalabanan nga kahimtangan sa panglawas. Apang talupangda kon ano ang ginsiling nanday Dubos kag ­Pines: “Ang taga-Aus­tra­lia nga mga tumandok, nga nagkabuhi sing napain sa kultora sang ­Stone-Age, wala gid sing balatian. Sa katunayan, sa pinakaabanse nga katilingban lamang nga ang sibilisado nga tawo, paagi sa siensia sang moderno nga medisina, nagsugod sa pagbantabanta sa maayong panglawas nga ginaagom sang indi sibilisado kaayo nga mga tawo sang kalibutan subong kinamatarong pagkatawo.”

Ang isa pa sining “indi sibilisado kaayo nga mga tawo” nga ginsitar sang mga awtor amo ang mga Mabaan sang Sudan. “Ang mga Mabaan nagakabuhi sing malawig nga talalupangdon gid sa ginapagagaan sa mediko nga katilingban. Dugang pa, sa ila katigulangon nga mga tinuig wala sila sang kinaandan nga balatian sang katigulangon. Ang mga sientipiko nagamohan gihapon bangod sang dikinaandan nga panglawas sang mga Mabaan, apang ang ila malig-on, malinong nga palibot halos isa gid ka importante nga rason.” Agod padakuon ang impluensia sang palibot, ang mga awtor nagdugang: “Kon ang mga Mabaan magsaylo halin sa iya balay pakadto sa siudad sang Khar­toum, mga 650 ka milya [1,050 km] kalayo, ginatublag sia sang madamu nga balatian nga wala niya anay mahibal-i.”

Sa kabaliskaran, ang aton “sibilisado” nga pagkabuhi nagdagta sa hangin kag tubig, nag-ubos sa kagulangan, sobra nga populasyon, kag malnutrisyon para sa daku nga bahin sang populasyon. Ang indi mahalungon nga pagtatap sang tawo sa palibot wala lamang maghatag sing grabe nga mga katalagman sa iya panglawas kundi nagapahog man sa palaabuton sang iya padayon nga pagkabuhi sa duta.—Tan-awa ang Bugna 11:18.

Busa, indi makakilibot nga ang balatian masami nga ginalaragway subong “produkto sang sibilisado nga pagkabuhi.” Ginakabig naton ang aton kaugalingon nga mga sibilisado bangod wala kita nagapuyo sa kagulangan. Sa baylo, mahimu nga nagapuyo kita sa mga siudad nga suod nga nagapakig-angot upod, kon indi gid man sa literal nga sa ibabaw, sang isa kag isa. Sa katunayan, ang tinaga nga “sibilisado” naghalin sa Latin nga nagakahulugan banwahanon ukon pumuluyo sang siudad. Apang diin maghalin ang ideya nga pumuluyo sang siudad?

Ang nahauna nga rekord sini ginhatag sa Genesis 11:4: “Nagsiling sila: ‘Kari! Magtukod kita sing isa ka siudad kag isa ka tore nga ang iya ukbong maglambut sa mga langit, kag maghimu kita sa aton sing ngalan, basi mag-alaplaag kita sa bug-os nga kadaygan sang duta.’” Ina nga panugda sang adlaw ni Nimrod supak gid sa katuyoan sang Dios nga ginsiling kay Adan, nga amo, para sa mga tawo nga “magtugob sang duta kag magpakaagalon sa iya.” Agod himuon ina, dapat sila mag-alaplaag samtang ang ila kadamuon nagadugang. Bangod sang indi paghimu sini, kag subong man sang iban pa nga mga rason, si Nimrod nakilal-an subong nga “nagapamatok kay Jehova.” (Genesis 10:9) Inang mabinatuon nga dalanon, dugang sa pagrebelde sa katamnan sang Eden, nagdul-ong sa katawhan padulong sa dalan sang kalautan, balatian, kag kamatayon.

Bisan karon, ang kalabanan nga balatian nga nagasalot sa mga manggaranon nga pungsod resulta sang ila estilo sang pagkabuhi.

Ang Pagpanalawsaw sa Panglawas

Narealisar sang mga awtoridad nga ang mga problema sa mga panglawas sang katawhan indi malubad paagi lamang sa pagtigayon sang dugang nga medisina, dugang nga mga doktor, ukon dugang nga mga ospital, bisan pa nga ini sa walay duhaduha nagahatag sing malip-ot sing kalawigon nga pag-uswag. Sa baylo, ang hinali nga pagbalhin sa pagkabuhi sang mga tawo kag sa kon paano ginahuptan sang tawo ang palibot importante. Halimbawa, si Dr. Half­dan Mah­ler, direktor-heneral sang WHO (­World ­Health Or­ga­ni­za­tion), sa isa ka sinulatan sa ­World ­Health Day, sang Abril 7, 1983, nagsulat:

“Ano ang sarang mahimu sang tawo tuhoy sa ila panglawas? Sa paghatag sang pila ka halimbawa, sarang sila makahimu sang indibiduwal kag komunidad nga buhat agod siguraduhon nga may yara sila bastante nga pagkaon nga husto sing sahi. Sarang sila makatipon sing tingob agod gamiton ang pinakadaku sang kon bisan ano man wala sing peligro nga tubig nga matigayon, ukon sarang matigayon, nagasiguro nga wala ini mahigkoi. Sarang nila masunod ang ginabaton nga mga talaksan sang katinlo sa sulod kag sa palibot sang ila balay, sa mga tindahan kag mga balaligyaan, sa eskwelahan, sa mga pabrika, sa mga kantena kag sa mga restawran. Sarang nila maton-an kon paano lang-at-lang-aton ang kabataan nga luyag nila agod mahatagan ang tagsa kag ang tanan sing daku nga kahigayunan sang pagkabuhi, rasonable nga edukasyon, kag desente nga kalidad sang pagkabuhi.”

Sing maathag, amo ini ang mga tikang padulong sa maayong panglawas. Apang ang hayag nga mga pamangkot amo: Paano ang mga imol sa indi mainuswagon nga mga pungsod makatigayon sing bastante nga pagkaon, wala peligro nga tubig, kag kalahamut-an nga katinlo? Diin sila magakuha sing kuarta kag kalantip nga kinahanglan agod matigayon ining kinahanglanon nga mga butang?

Sing makawiwili, ang artikulo sa ­World ­Health, ang opisyal nga magasin sang WHO, nagsiling: “Handurawa ang halandumon nga kalibutan diin ang tanan nga kaalam sa pag-imbento, sakripisyo kag tawhanon kag materyal nga mga manggad nga ginabubo karon sa hinganiban militar sa baylo ihugod sa pagpauswag sa panglawas sang kalibutan!” Ano ang mahimu sina? Bueno, ginbantabanta sina nga artikulo nga ang palumbaanay sa hinganiban nagabili sa kalibutan sing mga $600 ka libo ka milyon dolyares sa isa ka tuig, ukon isa ka milyon ka dolyar kada minuto, agod mentinahon. Apang “ang 14-ka-tuig nga kampanya nga dulaon ang manugpatay nga balatian nga buti sang 1967 kag 1980 nagbili sa kalibutan sing $300 ka milyon lamang.” Kon amo naghinakop ini: “Sing maathag, kon bisan ang isa lamang ka bahin sang manggad nga ginagamit karon sa militar iliso sa baylo sa pagtapna, pagbulong kag pagpanalawsaw sa patag sang panglawas, ang kalibutan sarang mahatagan sing daku nga pag-uswag padulong sa tulumuron sang Panglawas sa tuig 2000.”

Kamusta ang mga tawo sa mainuswagon nga mga pungsod? Mas maayo-ayo sila sa pila ka bahin, apang suno kay Dr. Mah­ler, sila, man, “dapat magpauswag sang ila responsabilidad sa panglawas, pagkaon sing maayo, pag-inum sing haganhagan, indi na pagpanigarilyo, pagmaneho sing mahalungon, pag-ehersisyo, pagtuon nga magkabuhi sa idalom sang mga pag-ipit sang pangabuhi sa siudad, kag pagbinuligay sa isa kag isa agod mahimu ina.”

Dapat kita mamangkot: Mangin handa bala ang mga pungsod nga baylohan ang ila mga polisiya kag unahon ang paghimud-os sa panglawas? Mangin handa bala sila nga ipahigad ang ila mga kinatuhayan sa politika kag igasto ang ila mga manggad kag mga panikasog sa paglandas sa balatian? Kag baylohan bala sang mga tawo ang ila estilo sang pagkabuhi padulong sa isa nga mas maayo? Sing realistiko, dapat mo batunon nga indi gid amo sini. Ang bulong sa tanan nga balatian indi gid matigayon kon sa mga pungsod kita magasalig.

Malapit Na ang Bulong!

Kay sin-o, nian, kita magasalig? Bueno, panumdoma ang palanan-awon nga nakita sang tigulang nga si apostol Juan. Ginlaragway niya ini sa sining paagi:

“Ginpakita niya sa akon ang suba sang tubig sang kabuhi, nga matin-aw subong sang gadya, nga nagailig gikan sa trono sang Dios kag sang Kordero sa tunga sang dalan sang siudad. Subong man sa tagsa ka pangpang sang suba yara ang kahoy sang kabuhi nga nagadala sing napulog-duha ka sarisari nga bunga, nga nagapatubas sang iya bunga sa tagsa ka bulan. Kag ang mga dahon sang kahoy bulong sa mga pungsod.”—Bugna 22:1, 2.

Ang simbuliko nga “suba sang tubig sang kabuhi” makita nga nagailig gikan sa “trono sang Dios kag sang Kordero.” Sing maathag, kon amo, dapat nga kay Jehova nga Dios kag sa Mesianikong Ginharian sang iya Anak kita magpaabot para sa “bulong sa mga pungsod.” Indi bala ina makatarunganon? Ang Dios amo ang Manunuga sang tawhanon nga lawas kag sang bug-os nga duta. Sia—labi pa sang sa kay bisan sin-o nga doktor kag sientipiko—nakahibalo kon paano tatapon ang tanan sing maayo agod ang balatian malandas. Sa idalom sang pagginahom sang Ginharian sang Dios, ang katawhan mahilway gikan sa nagatuga-balatian kag makamamatay nga balatian nga nagasalot sa aton karon. Ginasakdag kag ginasustenar sang putli, daw kristal katin-aw nga “tubig sang kabuhi” kag sang mga bunga kag mga dahon sang “kahoy sang kabuhi”—ang bug-os nga aman ni Jehova agod matigayon ang kabuhi nga walay katapusan—ang katawhan mabulong sing permanente sang tanan niya nga balatian sa espirituwal kag pisikal.a Ang mga tawo ipasag-uli sa malipayon, apang maayo, himpit nga kahimtangan nga gin-agom anay sang ila mga katigulangan, sanday Adan kag Eva, sang ginsugoran.

Ang tion para magpanghikot ang Ginharian sang Dios nga “laglagon ang nagalaglag sang duta” malapit na. (Bugna 11:18) Nian ang madamu nga bahin sang tagna sang Biblia mangin katunayan sa ginpasag-uli nga paraiso. (Isaias 33:24; 35:5, 6) Isa ini ka maayo nga balita para sa tanan nga maluyag sang maayong panglawas sa paagi sang Dios. Sa dili madugay ang “bag-ong duta” nga nakita ni Juan mangin yari diri, diin “wala na sing kamatayon, ukon kalisud ukon paghibi ukon kasakit.”—Bugna 21:1, 4.

Mangin isa ka bala sadtong makalampuwas sa katapusan sining mahigko kag dunot nga sistema sang mga butang padulong sa sinang matinlo “bag-ong duta”? Paagi sa paggamit sing maalamon sang tion nga matigayon pa sa gihapon sa pagtuon sing dugang pa nahanungod sa Ginharian sang Dios kag sa paghimu kon ano ang iya ginapangayo magakabuhi ka kag makita ang adlaw nga ang bulong sa tanan nga balatian matukiban.

[Footnote]