Si Belsasar—Manunubli nga Prinsipe ukon Hari?

ANG mga iskolar sa Biblia madugay na nagbaisay tuhoy kay Belsasar. Suno sa tolon-an nga Daniel sang Biblia, si “Belsasar nga hari” amo ang manuggahom sang Babilonia kag nagpahiwat sia sing daku nga sinalusalo sadtong malaglagon nga gab-i sang 539 B.C.E. sang ginpukan ni Ciro nga Persianhon ang siudad. (Daniel 5:1) Ang problema amo nga ang Biblia lamang ang nagasambit sang ngalan ni Belsasar. Ginpanas ini sang dumaan nga mga maragtas, kag nagreport nga ang manuggahom sang Babilonia sadtong tion amo si Nabonidus. Gintamod ini sang madamo subong pamatuod nga ang tolon-an ni Daniel wala sing pulos sa maragtas kag mahimo ginsulat sang mga siglo sa tapos sang pagkapukan sang Babilonia.

Apang, tuman kaaga ang paghukom. Suno sa artikulo ni Alan Millard sa Biblical Archaeology Review (Mayo/Hunyo 1985), sang 1854 may inskripsion nga nakutkutan sa Iraq nga nagaunod sing pangamuyo para sa malawig nga kabuhi kag maayong lawas ni Nabonidus kag sang iya kamagulangan nga anak nga lalaki. Ang ngalan sining anak? Si Belsasar! Gani may Belsasar sadto sa Babilonia! Kutob sang 1854, madamo pa nga inskripsion ang nasapwan sa pagpamatuod sini. Apang, wala sing isa sining inskripsion ang nagatawag kay Belsasar nga hari. Nagapatuhoy sila sa iya subong anak sang hari ukon subong manunubli nga prinsipe. Busa, ginapilit sang mga kritiko nga ang manunulat sang Daniel sayop sa paggamit sang ekspresyon nga “Belsasar nga hari.”

Apang, bisan sa sini sayop sila. Paano naton nahibaloan? Una, suno kay Alan Millard, may legal nga mga dokumento nga nakutkutan kutob sadtong tion nga sa diin ang mga partido nagapanumpa sa atubangan ni Nabonidus kag ni Belsasar. Ngaa importante ini? Bangod ang natukod nga buhat amo ang pagpanumpa sang mga partido sa atubangan sang mga dios kag sang hari. Ang pagpanumpa sa atubangan ni Belsasar amo lamang ang eksepsion sa sini, gani si Belsasar maathag nga may yara pinasahi nga kahimtangan. Sa kamatuoran, daw subong bala nga si Belsasar naggahom nga isahanon sa Babilonia sa sulod sang madamo nga tinuig samtang ang iya amay nagapuyo sa oasis sang Teima sa naaminhan nga Arabia. Sa sulod sining tion, suno sa tableta nga natipigan karon sa British Museum, “gintugyan [ni Nabonidus] ang pagkahari kay” Belsasar.

Ngaa kon amo ginatawag sia sang opisyal nga mga inskripsion subong “manunubli nga prinsipe” samtang ang tolon-an ni Daniel nagagamit sing termino nga “hari”? Ang natukiban sang arkeolohiya sa naaminhan nga Siria nagahatag sing sabat. Sang 1979 nakutkutan didto ang subong kadaku sa tawo nga estatwa sang hari sang dumaan nga Gozan. Sa palda sini may duha ka inskripsion, ang isa sa Asirianhon kag ang isa sa Aramaiko. Ang duha ka inskripsion, bisan pa halos pareho, sa dimagkubos may isa ka makawiwili nga kinatuhayan. Ang teksto sa hambal sang Asirianhon nga mga ginuo nagsiling nga ang manuggahom nga ginrepresentar sang estatwa amo “ang gobernador sang Gozan.” Ang teksto sa Aramaiko, ang hambal sang lokal nga mga tawo, nagalaragway sa iya subong “hari.”

Sa pagpahisuno sa sini, si Alan Millard nagahinakop nga samtang ang opisyal nga mga inskripsion nagapatuhoy kay Belsasar subong manunubli nga prinsipe, “mahimo ginkabig nga nagakaigo nga tawgon sang indi opisyal nga mga rekord subong sang Tolon-an ni Daniel si Belsasar nga ‘hari.’ Naghikot sia subong hari, ang ahente sang iya amay, bisan pa mahimo indi sia ang legal nga hari. Ang sibu nga kinatuhayan mahimo nga indi importante kag makapagumon sa sugilanon nga gin-asoy sa Daniel.”

Ini tanan nagapautwas sing pamangkot: Kon ang tolon-an ni Daniel ginsulat gid mga siglo sa tapos sang pagkapukan sang Babilonia, paano nahibaloan sang awtor sini ang tuhoy kay Belsasar, nga nalaktawan sang iban nga mga istoryador? Kag ngaa gintawag niya sia nga “hari,” sa pagsunod sa isa ka kinabatasan nga nahangpan sadto sang buhi pa si Belsasar apang nalipatan na sang ulihi nga mga siglo? Sa pagkamatuod, ang pagpatuhoy sa tolon-an ni Daniel kay “Belsasar nga hari” isa ka mabaskog nga pamatuod nga ang tolon-an ginsulat sa kamatuoran sang isa nga nagkabuhi sa Babilonia sang ikan-um nga siglo B.C.E.