Ang Kahulugan sang Gugma sa Dios
“Ini amo ang kahulugan sang gugma sa Dios, nga tumanon ta ang iya mga sugo.”—1 JUAN 5:3.
1. Paano naton dapat ipakita ang gugma sa Dios, kag ano ang resulta?
TUHOY sa obligasyon sang mga tawo sa pagsimba sa Dios, si Jesus nagsiling: “Dapat mo higugmaon si Jehova nga imo Dios sa bug-os mo nga tagipusuon kag sa bug-os mo nga kalag kag sa bug-os mo nga hunahuna.” (Mateo 22:37) Paano naton ipasundayag ining gugma? Ang Biblia nagasabat: “Amo ini ang kahulugan sang gugma sa Dios, nga tumanon ta ang iya mga sugo.” (1 Juan 5:3) Ano ang maayong resulta sa mga nagahimo sini? Si Juan nagsiling: “Ang nagapabilin sa gugma nagapabilin sa Dios.”—1 Juan 4:16b.
2. Sin-o lamang ang dapat magbaton sang aton pagsimba?
2 Kon ginahigugma naton ang Dios, indi naton pag-ihatag ang aton pagsimba sa bisan sin-o nga tinuga, buhi ukon patay, kundi sa Dios lamang. (Lucas 4:7, 8) Si apostol Pedro, kag bisan gani ang anghel, nagdumili nga batunon ang pagsimba gikan sa mga tawo. (Binuhatan 10:25, 26; Bugna 22:8, 9) Subong man, ginpakita ni Jesus nga ang iya iloy nga si Maria indi dapat paghatagan sing masimbahon nga dungog, kay ina para sa Dios lamang. (Lucas 11:27, 28; Juan 2:3, 4; Bugna 4:11) Ang pagsimba sang isa sa indi dapat simbahon magaresulta sa pagsumpakil sa mga sugo sang Dios, kay “wala sing tawo nga makaalagad sa duha ka agalon.”—Mateo 6:24.
Paggamit sing Krus sa Relihion
3. Paano ginatamod sang Cristiandad ang paggamit sa krus?
3 May yara man wala sing kabuhi nga mga butang nga kon yauban magadul-ong sa paglapas sa mga sugo sang Dios. Ang kilala gid amo ang krus. Sa sulod sang mga siglo ginagamit ini sang katawhan sa Cristiandad subong bahin sang ila pagsimba. Ang The New Encyclopædia Britannica nagatawag sa krus nga “nagapanguna nga simbulo sang Cristianong relihion.” Sa isa ka kaso sa korte sa Gresya, nagsiling pa gani ang Greek Orthodox Church nga ang mga nagasikway sa ‘Balaan nga Krus’ indi Cristiano. Apang ang krus bala isa gid ka Cristianong simbulo? Sa diin ini maghalin?
4, 5. (a) Ano ang ginasiling sang isa ka diksionaryo nahanungod sa tinaga nga stau·rosʹ, nga ginbadbad “cross” sa pila ka Ingles nga mga Biblia? (b) Sa diin nagsugod ang paggamit sing krus?
4 Ang instrumento nga namatyan ni Jesus ginpatalupangod sa mga dinalan sang Biblia, subong sang Mateo 27:32 kag 40. Didto ang Griegong tinaga nga stau·rosʹ ginbadbad nga “krus” sa nanuhaytuhay nga Biblia nga Ingles. Apang ano ang buot silingon sang stau·rosʹ sang nahaunang siglo sang ginsulat ang Griegong Kasulatan? Ang An Expository Dictionary of New Testament Words, ni W. E. Vine, nagasiling: “Ang stauros . . . nagakahulugan, una sa tanan, sing matadlong nga poste ukon usok. Ginalansang sa sina ang mga kriminal agod patyon. Ang nombre [stau·rosʹ] kag ang berbo nga stauroō, sa paglansang sa usok ukon poste, sa ginsuguran gid tuhay sa eklesiastiko nga porma sang duha ka nagabangday nga krus. Ang korte sang naulihi naghalin sa dumaan nga Chaldea, kag gingamit subong simbulo sang dios nga si Tammuz (bangod may korte ini sang mistiko nga Tau, ang una nga letra sang iya ngalan) sa sadto nga pungsod kag sa kaiping nga mga pungsod, lakip ang Egipto.”
5 Si Vine nagpadayon sa pagsiling: “Sang tunga-tunga sang ika-3 nga siglo A.D. nagsipak ang mga iglesia, ukon nagpatiko sang pila ka doktrina sang Cristianong pagtuo. Agod pauswagon ang dungog sang apostata nga eklesiastiko nga sistema ang mga pagano ginbaton sa mga simbahan nga wala ginabalhin ang ila pagtuo, kag gintugutan sila nga huptan ang ila pagano nga mga tanda kag mga simbulo. Busa ang Tau ukon T, sa masunson gid nga porma sini, nga ang nagabangday nga bahin mas manubo, ginbaton sa pagrepresentar sa krus ni Cristo.”
6, 7. (a) Sa diin naghalin ang tinaga nga “cross,” kag ngaa indi makatarunganon ang paggamit sini sa Ingles nga mga Biblia? (b) Paano ang paggamit sang Biblia sa tinaga nga xyʹlon nagapalig-on nga ang stau·rosʹ isa ka matadlong nga usok?
6 Ang The Companion Bible, sa idalom sang tig-ulo nga “The Cross and Crucifixion,” nagasiling: “Ang aton Ingles nga tinaga nga ‘cross’ ginbadbad sa Latin nga crux; apang ang Griego nga stauros wala nagakahulugan sing crux subong nga ang tinaga nga ‘kahoy’ wala nagakahulugan sing ‘saklay.’ Ginagamit ni Homer ang tinaga nga stauros sang isa ka ordinaryo nga poste ukon usok, ukon isa ka bilog nga kahoy. Kag amo ini ang kahulugan kag paggamit sa tinaga sa bug-os nga Griegong klasiko. Wala gid ini magkahulugan sing duha ka bilog nga kahoy nga ginbangday. . . . Wala gid sing mabasa sa Griego sang B[ag-ong] T[estamento] nga nagapahangop sing duha ka bilog nga kahoy.”
7 Ang isa pa ka Griegong tinaga nga xyʹlon, ginagamit sa Biblia sa pagpatuhoy sa instrumento nga namatyan ni Jesus. Ining tinaga nagabulig sa pagpakita nga ang stau·rosʹ isa ka tadlong nga usok nga wala sing bangday. Subong ginasiling sang The Companion Bible: “Ang tinaga nga [xyʹlon] . . . kinaandan nga nagakahulugan sing isa ka patay nga troso, ukon kahoy, para panggatong ukon para sa iban nga katuyuan. . . . Bangod ining naulihi nga tinaga [xyʹlon] ginagamit para sa stauros anay, ginapakita sini sa aton nga ang kahulugan sang tagsatagsa pareho gid. . . . Busa ginagamit ang tinaga nga [xyʹlon] . . . may kaangtanan sa paagi sang pagkapatay sang aton Ginuo, kag ginbadbad nga ‘kahoy’ sa Binuhatan 5:30; 10:39; 13:29; Galacia 3:13; 1 Pedro 2:24 [King James Version].”
8. Ano ang ginasiling sang iban nga mga libro nahanungod sa krus kag sa ginhalinan sini?
8 Ang Pranses nga Dictionnaire Encyclopédique Universel (Encyclopedic Universal Dictionary) nagasiling: “Sa malawig nga tion nagapati kita nga ang krus, nga ginakabig subong isa ka relihioso nga simbulo, espesipiko nga para sa mga Cristiano. Indi amo sini ang natabo.” Ang libro nga Dual Heritage—The Bible and the British Museum nagasiling: “Mahimo makibot ka nga wala sing tinaga nga ‘krus’ sa Griego sang Bag-ong Testamento. Ang tinaga nga ginbadbad ‘krus’ pirme nga amo ang Griegong tinaga nga [stau·rosʹ] nga nagakahulugan sing ‘usok’ ukon ‘matadlong nga poste.’ Ang krus sa ginsuguran indi isa ka Cristianong simbulo; ginkuha ini sa Egipto kag sa Constantine.” Ang New Catholic Encyclopedia nagasiling: “Ang representasyon sa nagtubos nga kamatayon ni Cristo sa Golgota indi makita sa simbuliko nga arte sang nahaunang Cristianong mga siglo. Ang nahaunang mga Cristiano, nga naimpluwensiahan sang pagdumili sang Daan nga Testamento sa mga larawan nga tinigban, nagapangalag-ag sa paglaragway bisan gani sang instrumento sang [kamatayon] sang Ginuo. . . . Ang krus ginrepresentar sang tion ni Constantino.”
Ang Krus ni Constantino
9. Ano ang kaangtanan ni Emperador Constantino sa krus?
9 Si Constantino amo ang Romanong emperador nga nagtipon sang Konsilyo sang Nicaea sang 325 C.E. kag nag-impluwensia sa sini nga batunon ang dimakasulatanhon nga doktrina nga si Cristo Dios. Ginhimo niya ini agod palig-unon ang iya emperyo sang mga pagano kag apostata nga mga Cristiano. Tuhoy sa iya ang The New Encyclopædia Britannica nagasiling: “Sang gab-i sang pagdaug ni Constantino batok kay Maxentius sang 312, nakakita sia sing palanan-awon sang ‘langitnon nga tanda’ sang krus, nga ginpatihan niya nga isa ka balaan nga panaad sang iya kadalag-an.” Nagasiling man ini nga pagkatapos sadto ginsakdag ni Constantino ang pagyaub sa krus.
10. Ngaa indi makatarunganon ukon Makasulatanhon ang magpati nga ang Dios ukon si Cristo naghatag kay Constantino sing “tanda” nga krus?
10 Apang, magahatag bala ang Dios sing tanda sa isa ka paganong lider nga wala nagahimo sang kabubut-on sang Dios, kag isa pa ka pagano nga tanda? Ginsabdong ni Jesus ang iya mga kasimanwa bangod nagpangayo sila sing mga tanda. (Mateo 12:38-40) Dugang pa, ining paganong manuggahom nagpatulo sing walay sala nga dugo paagi sa pisikal nga mga hinganiban para sa politikal nga pagkasupremo kag, sa politikal nga mga intriga, ginhimos niya ang pagpatay sa iya mga paryente kag sa iban nga mga kaupod niya. Sa kabaliskaran, si Jesus nagsiling: “Ang akon ginharian indi bahin sining kalibutan. Kon ang akon ginharian bahin sining kalibutan, ang akon mga alagad makig-away kuntani.” (Juan 18:36) Gani ginsugo niya si Pedro: “Itagub ang imo espada, kay ang tanan nga nagagamit sang espada sa espada mapatay.”—Mateo 26:52.
11. Ano ang nagpahulag kay Constantino nga sakdagon ang paggamit sa krus?
11 Ang libro nga Strange Survivals nagasiling tuhoy kay Constantino kag sa iya krus: “Indi gid naton maduhaduhaan nga may pagsulundan sia sa iya paggawi; ang simbulo nga iya gintukod nagpahalipay sa mga Cristiano sa iya hangaway sa isa ka bahin, kag sa [pagano] nga mga Gaul sa pihak. . . . Sa naulihi nga bahin tanda ini sang ila ginasimba nga adlaw,” ang adlaw nga dios nga ila ginasimba. Indi, ang ‘langitnon nga tanda’ ni Constantino wala sing kahilabtanan sa Dios ukon kay Cristo kundi sa paganismo.
Yauban Bala ang Instrumento sang Kamatayon?
12, 13. Sa anong iban pa nga mga rason nga ang krus indi dapat yauban?
12 Bisan pa kon sikwayon naton ang pamatuod kag batunon nga si Jesus ginpatay sa krus, dapat bala ini yauban? Indi, kay si Jesus ginpatay subong kriminal, kaangay sang mga tawo nga ginlansang sa tupad niya, kag ang iya pagkapatay sayop nga naglaragway sa iya sa pinakamalain nga paagi. Wala gintamod sang mga Cristiano sang nahaunang siglo ang instrumento sa pagpatay sa iya subong balaan. Ang pagyaub sa sini magakahulugan sing paghimaya sa sayop nga buhat nga ginhimo sa sini, ang pagpatay kay Jesus.
13 Kon ang imo ginahigugma nga abyan ginpatay bangod sa dimatuod nga mga panumbungon, magahimo ka bala sing laragway sang instrumento nga gingamit sa pagpatay sa iya (subong halimbawa sang lubid nga inugbitay ukon electric chair ukon riple sang firing squad) kag dayon halukan ina nga laragway, magsindi sing kandila sa atubangan sina, ukon itakod ina sa imo liog subong isa ka sagrado nga dekorasyon? Mabudlay ina patihan. Amo man sa pagsimba sa krus. Ang kamatuoran nga ang krus naghalin sa mga pagano nagapalain pa sini.
14. Ano nga konklusyon tuhoy sa krus ang dapat malab-ot naton bangod sang sekular kag Biblikanhon nga pamatuod?
14 Ang pagsimba sa krus indi Cristiano. Wala ini nagapakita sing gugma sa Dios ukon kay Cristo kundi nagayubit sa mga ginalaragway sini. Ginasupak sini ang mga sugo sang Dios batok sa pagsimba sa mga diosdios. Ginasimba sini ang isa ka paganong simbulo nga nagapakunokuno subong Cristiano. (Exodo 20:4, 5; Salmo 115:4-8; 1 Corinto 10:14) Ang pagkabig sa isa ka pagano nga simbulo subong sagrado nagasupak sa sugo sang Dios: “Dili kamo magpagota sing linibagon upod sa mga dimatinuohon. Kay ano bala ang pag-updanay sang pagkamatarong kag kalautan? . . . ‘Dili kamo magtandog sang dimatinlo nga butang.’ ”—2 Corinto 6:14, 17.
Pagkatutom sa Inspirado nga Pulong
15. Ngaa dapat naton sikwayon ang mga tradisyon nga nagasumpakil sa Pulong sang Dios?
15 Ang mga iglesia nagasiling nga ang mga buhat subong sang pagsimba sa krus bahin sang “sagrado nga tradisyon.” Apang kon ang tradisyon nagasumpakil sa Pulong sang Dios, ang mga nagahigugma sa Dios nagasikway sa tradisyon. Ang ginakinahanglan gid naton para sa matuod nga pagsimba nalakip na sa Pulong sang Dios. Subong ginsulat ni Pablo kay Timoteo: “Kutob sang imo pagkalapsag nahibaluan mo ang balaan nga mga sinulatan, nga makapaalam sa imo sa kaluwasan paagi sa pagtuo kay Cristo Jesus. Ang bug-os nga Kasulatan ginbugna sang Dios kag mapuslanon sa pagpanudlo, sa pagsabdong, sa pagsaway, kag sa paghanas sa pagkamatarong, agod nga ang tawo sang Dios mangin sangkol sing bug-os, nasangkapan sa tagsa ka maayong buhat.” (2 Timoteo 3:15-17) Ang Biblia wala gid nagasiling nga ang mga tradisyon nga nagasumpakil sa Pulong sang Dios kinahanglanon para sa kaluwasan.
16. Ano ang ginsiling ni Jesus sa Judiyo nga relihiosong mga lider tuhoy sa ila mga tradisyon?
16 Ang pagsumpakilay sang Kasulatan kag sang tradisyon sang tawo indi bag-o. Sa sulod sang tion sugod sang ginakompleto ang inspirado nga Hebreong Kasulatan tubtob sa pagkari ni Jesus, ang Judiyo nga relihiosong mga lider nagdugang sing madamong tradisyon nga ginpalatonlaton lamang, nga ginsulat sang ulihi apang wala ginbugna sang Dios. Yadtong mga tradisyon masami nga nagsumpakil sa Kasulatan. Gani ginsilingan ni Jesus ang relihiosong mga lider: “Ngaa ginpakawalay pulos ninyo ang pulong sang Dios tungod sang inyo tradisyon? . . . Ginhimo ninyo ang pulong sang Dios nga walay pulos bangod sang inyo tradisyon.” Gin-aplikar niya ang Pulong sang Dios sa ila sang magsiling ini: “Walay pulos ang pagsimba nila sa akon, bangod ginatudlo nila ang mga sugo sang mga tawo subong mga doktrina.” (Mateo 15:1-6, 9) Sa iya mga panudlo, wala gid magbalikwat si Jesus gikan sa sina nga mga tradisyon. Ang ginpatalupangod niya amo ang inspirado nga nasulat nga Pulong sang Dios.—Mateo 4:4-10; Marcos 12:10; Lucas 10:26.
17. Ngaa makasalig kita sa Biblia subong ang malig-on nga angkla sang aton paglaum?
17 Wala gintugyan sang Dios ang pag-amlig sa “pulong sang Dios” sa indi masaligan nga relihiosong mga tradisyonalista. (Filipos 2:16) Sa baylo, paagi sa iya gamhanan nga balaan nga espiritu, ginbugna niya ang pagsulat sa Biblia agod nga “paagi sa paglipay sang Kasulatan may paglaum kita.” (Roma 15:4) Ang pagsiling nga ang Biblia indi kompleto kag nga dapat kita magsandig sa walay kalig-onan nga panghunahuna sang dihimpit, indi inspirado nga mga tawo isa ka pagpanghiwala sa gahom sang Dios. Sa pagkamatuod, ang labing gamhanan, makapulunaw nga Manunuga sang uniberso makaawtor sing libro! Kag ginhimo niya ini agod nga makatigayon kita sing malig-on nga angkla para sa aton paglaum kag indi kinahanglan magdepende sa mga tradisyon sang tawo nga nagadul-ong sa katawhan sa paglalis sa mga sugo sang Dios. Busa, ang Pulong sang Dios nagasiling: “Dili kamo maglabang sa mga butang nga nasulat.” (1 Corinto 4:6) Ang mga nagahigugma gid sa Dios magasunod sina nga laygay.—Tan-awa man ang Hulubaton 30:5, 6.
‘Tumana ang Iya mga Sugo’
18. Kon ginahigugma gid naton ang Dios, anong sugo ang dapat naton tumanon?
18 “Ini amo ang gugma sang Dios, nga tumanon ta ang iya mga sugo,” siling sang 1 Juan 5:3. Kon ginapakadiutay sang relihioso nga mga lider ina nga mga sugo, ukon ginasikway ina, ukon ginaislan ina sing nagasumpakil nga mga tradisyon sang mga tawo, nian ginadala nila ang ila mga sumulunod batok sa kabubut-on sang Dios. Subong halimbawa, binagbinaga ang isa ka sadsaran nga prinsipio sang Cristianismo: ang gugma. Isa ini anay ka importante nga bahin sang pagpanudlo ni Jesus. Sia nagsiling: “Dapat mo higugmaon ang imo isigkatawo subong sang imo kaugalingon.”—Mateo 22:39.
19. (a) Daw ano ka importante para sa matuod nga mga Cristiano nga maghigugmaanay sila? (b) Sa anong paagi ang “bag-ong sugo” nga ginhatag ni Jesus tuhoy sa gugma tuhay sa daan?
19 Daw ano ka importante ining gugma sa isigkatawo? Gintudlo ni Jesus nga ang matuod nga mga Cristiano makilala paagi sa ila paghigugmaanay. Sia nagsiling: “Ako nagahatag sa inyo sing bag-ong sugo, nga maghigugmaanay kamo; subong nga ako naghigugma sa inyo, nga kamo man maghigugmaanay. Sa sini ang tanan nga tawo makahibalo nga kamo mga disipulo ko, kon maghigugmaanay kamo.” (Juan 13:34, 35) Matuod, ang Kasuguan sa dumaan nga Israel naglakip anay sing sugo nga “higugmaon ang imo isigkatawo subong sang imo kaugalingon.” (Levitico 19:18) Apang ang bag-o sa sugo ni Jesus amo ang iya ginsiling nga “subong nga ako naghigugma sa inyo.” Naghatag ini sing daku pa nga gahom sa Cristianong gugma, kay ang Cristiano dapat mangin handa sa paghatag sang iya kabuhi para sa mga masigkatumuluo, subong sang ginhimo ni Jesus.
20. Sin-o ang ginapakilala sang rekord sang maragtas sining siglo subong amo ang nagatuman sa sugo nga “maghigugmaanay”?
20 Sa amo, ang matuod nga mga alagad sang Dios karon makilala paagi sa indi mabungkag kag nagahiusa nga wagkos sang gugma sa tanan nga kapungsuran. Sin-o sa aton tion ang nagapakita sina nga pagtuman sa mga sugo sang Dios tuhoy sa gugma? Sin-o ang ginhingabot, ginbilanggo, ginbukot sa mga kampo konsentrasyon, ukon ginpatay bangod indi sila mag-uyat sing mga hinganiban batok sa ila mga masigkatumuluo—ukon bisan sa mga ditumuluo—sang iban nga mga pungsod? Ang rekord sang maragtas sining siglo nagasabat: ang mga Saksi ni Jehova lamang.
21. Ano nga rekord ang nahimo sang mga iglesia sang Cristiandad tuhoy sa sugo nga higugmaon ang mga masigkatumuluo?
21 Sa pihak nga bahin, ang mga relihion sang Cristiandad regular nga naglapas sa mga sugo sang Dios tuhoy sa gugma. Sa tanan nga inaway sining siglo, ginhaylo sang mga klero sang mga iglesia sang Cristiandad ang ila katawhan nga mag-inaway kag magpatyanay sing minilyon. Ginpatay sang mga Protestante ang ila kaupod nga mga Protestante, ginpatay sang mga Katoliko ang ila kaupod nga mga Katoliko, apang sila tanan nagapangangkon nga Cristiano. Apang ang Pulong sang Dios nagasiling: “Kon ang isa nagasiling: ‘Ako nagahigugma sa Dios,’ apang nagadumot sa iya utod, butigon sia. Kay ang wala nagahigugma sa iya utod nga iya makita, indi makahigugma sa Dios nga wala niya makita. Kag ining sugo nabaton ta sa iya, nga ang nagahigugma sa Dios maghigugma sa iya utod man.”—1 Juan 4:20, 21.
22. Suno sa paglaragway sang 1 Juan 3:10-12, kay sin-o mga anak ang mga iglesia sang Cristiandad, kag ngaa?
22 Ang Pulong sang Dios nagasiling man: “Ang mga anak sang Dios kag ang mga anak sang Yawa makilala sa sining kamatuoran: Ang bisan sin-o nga wala nagahimo sing pagkamatarong indi iya sang Dios, amo man ang wala nagahigugma sa iya utod. . . . Maghigugmaanay kita; indi kaangay kay Cain nga iya sang malauton kag nagpatay sa iya utod.” (1 Juan 3:10-12) Ang mga iglesia sang Cristiandad nagapangangkon nga mga anak sang Dios, apang indi mahimo, kay ginalalis nila ang mga sugo sang Dios tuhoy sa gugma kag ‘ginapatay [nila] ang ila utod.’ Mga anak sila sang “malauton.” Busa, ang Pulong sang Dios nagalaygay sa mga sinsero sa sinang mga relihion: “Guwa ka sa iya, katawhan ko, kon indi mo luyag makaambit sa iya mga sala, kag kon indi mo luyag makabaton sing bahin sa iya mga kalalat-an.” (Bugna 18:4) Sa indi madugay hukman sang Dios ang tanan nga dimatuod nga relihion. Ang mga nagapanguyapot sa ila mangin pareho nila sing madangatan. (Bugna 17:16) Sa pihak nga bahin, “ang nagahimo sang kabubut-on sang Dios magapabilin sing dayon.”—1 Juan 2:17.
Paano Mo Sabton
◻ Ngaa ang Ingles nga tinaga nga “cross” isa ka sayop nga pagbadbad sang Griegong tinaga nga stau·rosʹ?
◻ Sa diin nagsugod ang pagsimba sa krus, kag ngaa dapat naton likawan ini?
◻ Ano nga sulundan ang ginpahamtang ni Jesus tuhoy sa relihioso nga mga tradisyon?
◻ Anong pamatuod ang nagapakilala sa mga nagatuman sa mga sugo tuhoy sa gugma sa utod?
[Kahon/Mga piktyur sa pahina 25]
ANG MGA GINHALINAN SANG KRUS
Madugay pa sa wala pa ang Cristianong dag-on, ang mga porma sang krus ginagamit na sa halos tanan nga bahin sang duta subong relihioso nga mga simbulo
Ang Crux Ansata gingamit sang dumaan nga mga Egiptohanon subong simbulo sang palaabuton nga kabuhi
Ang Crux Quadrata nagsimbulo sa apat ka elemento nga gikan sa amo ang tanan ginapatihan nga gintuga
Ang Crux Gammata gintuohan nga simbulo sang kalayo, ukon adlaw; busa, sang kabuhi
Ang Latin nga krus popular sa Cristiandad
Ining krus monogramo sang nahauna nga duha ka Griegong letra sa tinaga nga “Cristo”
[Piktyur sa pahina 24]
Napatay si Cristo sa matadlong nga usok, indi sa krus
[Mga piktyur sa pahina 26, 27]
“Nagatu-ad sila sing dayag nga kilala nila ang Dios, apang ginapanghiwala nila sia paagi sa ila mga buhat.”—Tito 1:16